شىلدە ايىنىڭ سوڭىندا ەلىمىزدە ۆاليۋتا باعامى قاتتى وزگەرىسكە ۇشىراعانى بەلگىلى. الدىمەن 26 شىلدە كۇنى بىردەن 364 تەڭگەگە دەيىن شارىقتاپ شىعا كەلگەن اقش دوللارى قازىر 350-353 تەڭگە شاماسىنا تۇراقتادى. ءتول اقشامىز كۇن ساناپ بىرتىندەپ قايتادان نىعايىپ كەلە جاتقانداي ءتۇر بايقاتادى. الدا تەڭگەنىڭ دوللارعا شاققانداعى باعامى قانداي بولۋى مۇمكىن؟ وسى سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ, قازىرگى جاعدايلاردى ساراپقا سالىپ كورگەن ەدىك.
ارينە, قازىرگى ۋاقىتتا الەمدىك نارىقتاعى «قارا التىننىڭ» باعاسى ءبىزدىڭ عانا ەمەس, بۇرىنعى كەڭەستىك ەلدەردىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتا باعامىنا ايتارلىقتاي ىقپالىن تيگىزىپ تۇر. ەكىنشىدەن, ەلىمىزبەن تىعىز ساۋدا ارىپتەستىگى بويىنشا بايلانىس جاسايتىن ەلدەردەگى ۆاليۋتا باعامىنىڭ وزگەرۋى دە تەڭگەمىزدىڭ قۇنىن قايتا باعامداۋعا ماجبۇرلەيدى. ماسەلەن, 16 شىلدە مەن 26 شىلدە ارالىعىندا مۇنايدىڭ ءبىر باررەلى 48,09 دوللاردان 44,78 دوللارعا دەيىن تومەندەگەن ەدى. مۇنىڭ ءىزىن الا كورشى رەسەيدە دوللاردىڭ رۋبلگە شاققانداعى قۇنى 62-دەن 65,95 رۋبلگە كوتەرىلدى. وسى جاعدايدىڭ ءبارى بىزگە تەڭگەنىڭ قۇنىن قايتا قاراۋعا ماجبۇرلەدى. نەگە؟
– ويتكەنى, رەسەي – ءبىزدىڭ ساۋدا بويىنشا ەڭ ۇلكەن ارىپتەسىمىز. سوندىقتان, ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا كەزىندە باسەكەلەستىكتى ساقتاۋ ءۇشىن تەڭگە باعامىنىڭ وزگەرۋىنە مۇمكىندىك بەرەمىز. ايتپەسە, تاۋارلاردى ساتۋ نەمەسە ساتىپ الۋ, قىزمەت كورسەتۋ كەزىندە ۇتىلامىز. بىلتىرعى العاشقى جارتى جىلدىقتاعى جاعدايدى ەسىڭىزگە ءتۇسىرىپ كورىڭىز, سول ۋاقىتتا رەسەي ءرۋبلىنىڭ دوللارعا شاققانداعى قۇنى ءبىرشاما تومەن بولاتىن. ال تەڭگە ۇلتتىق بانكتىڭ قولداۋى ارقاسىندا اسا قاتتى قۇنسىزدانا قويعان جوق. ەسەسىنە رەسەيدەگى تاۋارلار تەڭگەگە شاققاندا ءبىرشاما ارزان بولىپ شىقتى. وسىنى پايدالانىپ قالعىسى كەلگەندەر رەسەيگە ارزان تاۋارعا اعىلدى, سونىڭ سالدارىنان ەلىمىزدەگى وتاندىق وندىرىسشىلەردىڭ ونىمدەرى ساۋدا سورەلەرىندە تۇرىڭقىراپ قالىپ, ەكونوميكالىق جاعىنان ءبىرشاما زارداپ شەككەن ەدى. سونداي جاعداي قايتالانباس ءۇشىن ءبىز كورشى ەلدىڭ ۆاليۋتا باعامىن دا ەسەپكە الامىز, – دەپ تۇسىندىرەدى «حالىق بانكى» اق-نىڭ ەنشىلەس «Halyk Finance» كومپانياسى زەرتتەۋ دەپارتامەنتىنىڭ ديرەكتورى مۇرات تەمىرحانوۆ.
بىراق ءبىر ەسكەرەتىن جاي, شىلدە ايىنىڭ سوڭىندا تەڭگە العاش قۇنسىزدانعاندا ۇلتتىق بانك ونى ەركىن اينالىمعا جىبەرۋ ساياساتىن ۇستاندى. ءارى ەلىمىزدىڭ باستى بانكىنىڭ قارجى نارىعىنا قاتىسۋ دەڭگەيى شىلدە ايىندا 8,8 پايىزدان اسپاعان بولاتىن. ەندى قازىر بۇل جاعداي وزگەردى. ۇلتتىق بانك توراعاسى دانيار اقىشەۆ قارجى نارىعىنداعى ساۋداعا ارالاسۋعا ءازىر ەكەندىكتەرىن, بۇدان ءارى دە ۆاليۋتانى ساتىپ الۋدى جالعاستىراتىنىن مالىمدەگەن بولاتىن.
– ەگەر مۇنايدىڭ ءبىر باررەلى 35 دوللاردان تومەندەپ, ءرۋبلدىڭ دوللارعا شاققانداعى قۇنى 70 رۋبل شاماسىندا بولسا, وندا تەڭگەنىڭ باعامىن ەركىن اينالىم جاعدايىندا قايتا قاراستىرۋىمىز مۇمكىن. مۇنداي جاعدايدا ناقتى مولشەر قانداي بولاتىنىنا دا بولجام ايتا المايمىز. بىراق, ءبىر ەسكەرەتىن جاي, مۇنايدىڭ باعاسى 35 دوللارعا تۇسكەننىڭ وزىندە ۇلتتىق بانك قارجى نارىعىنا قاتىسىپ, كەز كەلگەن اۋىتقۋشىلىقتى رەتتەۋگە كۇش سالادى. بۇل جاعىنان كەلگەندە ەشقانداي كۇردەلى ماسەلە جوق. سوندىقتان تەڭگەنىڭ اياق استىنان, كۇتپەگەن جەردەن قىمباتتاۋىنا جول بەرىلمەيدى, – دەپ سەندىردى جاقىندا وتكەن ءباسپاسوز كونفەرەنتسياسىندا د.اقىشەۆ.
ال ۇلتتىق بانك تەڭگە باعامىن تۇراقتاندىرۋ ءۇشىن وتكەن جىلعىداي بەلسەندى ينتەرۆەنتسيالار جۇرگىزۋگە ءازىر مە, كەنەتتەن تەڭگە قۇنسىزداناتىن بولسا, ونىڭ باعامىن وسىنداي جولمەن ۇستاپ تۇرۋ جوسپاردا بار ما؟ بۇل تۇرعىدان كەلگەندە دە ۇلتتىق بانك ءوز ۇستانىمىن ايقىنداعان. باس بانكير «ۇلتتىق بانك تەڭگە نىعايعاننىڭ وزىندە قارجى نارىعىنداعى ساۋداعا ارالاسۋىن جالعاستىرا بەرەدى. ال قارجى تۇراقسىزدىعى قاۋپى تۋىنداپ, تەڭگە قۇنسىزدانعان جاعدايدا ينتەرۆەنتسيا ءجۇرگىزۋگە ءازىرمىز» دەپ تەڭگەنى قولداۋ شاراسىنا قاتىستى سۇراققا ناقتى جاۋابىن بەرگەن.
ورايى كەلگەندە ايتا كەتەيىك, وتكەن جىلدىڭ شىلدە ايىندا تەڭگەنىڭ قۇنسىزدانۋى ۇزدىكسىز جالعاسقان كەزدە ۇلتتىق بانك ميلليونداعان دوللارمەن ينتەرۆەنتسيا جۇرگىزگەن ەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە دوللار باعامىنىڭ شەكتەن شىعا قىمباتتاۋىنا جول بەرىلمەدى. الدا مۇنداي جاعداي قايتالاناتىن بولسا, ۇلتتىق بانكتىڭ ينتەرۆەنتسيا جۇرگىزۋگە ءازىر ەكەندىگى دە كوڭىلگە ءبىر دەمەۋ.
– ۇلتتىق بانكتىڭ مۇنداي ساياساتىنان الدىن الا حاباردار بولىپ وتىرعانىمىز جاقسى. ول حالىقتىڭ سەنىمىن نىعايتۋعا ءتيىس. ويتكەنى, دوللار العاش قىمباتتاعان كەزدە كوشەگە شىعىپ بايقاپ كورسەڭىز, حالىقتىڭ ءبارى جاپپاي دوللار ساتىپ الۋعا كوشەدى. بانكتەگى تەڭگەمەن ساقتالعان دەپوزيتتەرىن شۇعىل دوللارعا ايىرباستايتىندار دا از بولمايدى. سەبەبى, ولاردىڭ ساناسىنا «دوللار تاعى قىمباتتايدى» دەگەن قورقىنىش ۇيالاپ قالادى. سول قورقىنىشتىڭ اسەرىمەن جاپپاي دوللار ساتىپ الىپ, ىشكى نارىقتا دوللاردىڭ جەتىسپەۋشىلىگىن تۋعىزادى. بۇل پسيحولوگيالىق فاكتور دا دوللاردىڭ قىمباتتاۋىنا ۇلكەن اسەرىن تيگىزەدى. كوپ جاعدايدا, مۇنايدىڭ باعاسىنان بۇرىن, حالىقتىڭ ساناسىنداعى قورقىنىش ۆاليۋتا باعامىنا قاتتى اسەر ەتەتىنىن دە بايقاۋىمىز كەرەك. ءبىز ءبىر جاعىنان دوللار باعاسىنىڭ كوتەرىلۋىنە ءوزىمىز وسىلاي ىقپال ەتىپ جاتقانىمىزدى بىلۋگە ءتيىسپىز. سوندىقتان, قانداي جاعدايدا دا ەڭ ءبىرىنشى قورقىنىشتان ارىلعان دۇرىس. ۇلتتىق بانكتىڭ تەڭگە قۇنسىزدانعان كەزدە ونى ءبىر شەكتى مولشەردەن اسىرمايتىنىنا سەنگەنىمىز ءجون, – دەيدى پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى جەكسەنباي دۇيسەباەۆ.
كەيبىر ساراپشىلار «مۇناي باعاسى كەيدە قايتا كوتەرىلىپ جاتادى. بىراق ونداي كەزدە سوعان سايكەس تەڭگەنىڭ نىعايعانىن بايقامادىق» دەگەن پىكىرلەر ايتادى. بۇل پىكىرلەردىڭ شىندىققا جاناساتىنىن, جاناسپايتىنىن وتكەن جىلعى جاعدايلاردى ساراپتاپ شىقساق تا جەتكىلىكتى سياقتى. بىلتىر مۇناي باعاسى 50 دوللاردان تومەندەۋى ۇزاق ۋاقىتقا جالعاسقاندا, تەڭگە 390-عا دەيىن قۇنسىزدانعان ەدى, ال مۇناي باعاسى قايتادان ەپتەپ كوتەرىلگەندە تەڭگە 327-گە دەيىن نىعايدى. تاعى ءبىر ەسكەرەتىن جاي, ەنەرگەتيكا مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا, قازاقستاننىڭ جالپى ەكسپورتىنداعى مۇنايدىڭ اقشاعا شاققانداعى مولشەرى 55 پايىز شاماسىندا ەكەن. سوندىقتان تەك مۇناي باعاسىنىڭ وزگەرۋى تەڭگە قۇنىنا 100 پايىز ىقپالىن تيگىزە المايدى. وعان جوعارىدا ايتىپ وتكەندەي, بىرنەشە فاكتور اسەر ەتەدى. نەگىزىنەن, ساراپشى-مامان ايتقانداي, پسيحولوگيالىق فاكتور, ياعني, حالىقتىڭ ساناسىنداعى قورقىنىش كوپ اسەرىن تيگىزەدى. ال مۇناي باعاسى جاقسى جاعىنا وزگەرگەندە, قۇنى كوتەرىلە باستاعاندا, ونىڭ تەڭگە باعامىنا ىقپالىن بىردەن كۇتۋگە بولمايدى. ول بىرتىندەپ اسەر ەتەدى.
تەڭگە باعامىنا قاتىستى بولجام ايتىلعاندا, «بيىلعى قابىلدانعان بيۋدجەتتە ۆاليۋتا باعامى 360 تەڭگە ءمولشەرىندە بەلگىلەنگەنىن, سوندىقتان ۇلتتىق بانك ونى وسى مولشەردە ۇستاۋعا تىرىسادى» دەگەن تۇجىرىم جاسايتىن ساراپشىلار دا جوق ەمەس. بىراق ۇلتتىق بانك بۇل تۇجىرىمنىڭ تۇبىرىمەن قاتە ەكەنىن مالىمدەدى. «جوسپارلانىپ, قابىلدانعان بيۋدجەتتە ۆاليۋتا باعامى جالپى ەكونوميكالىق ۇلگىگە ساي بەلگىلەنگەن بولاتىن. ۇلتتىق بانككە بۇل نەگىزگى مەجە ەمەس, وسى باعام شاماسىنان شىعۋعا دا كۇش سالمايدى. دوللار باعامىنا اسەر ەتەتىن بىرنەشە فاكتورلارعا بايلانىستى تەڭگەنىڭ قۇنى وزگەرىپ وتىرادى» دەپ تۇسىندىرگەن ەدى دانيار اقىشەۆ. سوندىقتان تەڭگە باعامىنا ناقتى بولجام جاساۋ ازىرگە مۇمكىن بولماي تۇر.
مەڭدوللا شامۇراتوۆ
