بۇركىتباي اياعان, مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى: ەۋروپالىق كەڭەس قازاقستانداعى اشتىقتى گەنوتسيد دەپ تانىعان
– بيىلعى جىلى حالقىمىز قىناداي قىرىلعان اشارشىلىققا 80 جىل تولىپ وتىر. وسى اشارشىلىق شىندىعى ءوز دەڭگەيىندە اشىلىپ جاتىر ما؟
– ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن جالپى كوپ مۇراعات اشىلا باستاعان. ءبىزدىڭ تاريحشىلارىمىز وزىمىزدىكىمەن قاتار, رەسەيدىڭ, ۋكراينانىڭ مۇراعاتتارىنا كىرۋگە مۇمكىندىك الدى. تاريحشى رەتىندە مەن ءوزىم, ماسەلەن, امەريكاداعى گۋۆەر مۇراعاتىندا بولدىم.
بارىمىزگە ءمالىم, قازىر قازاقستان تۋرالى, قازاق تاريحى تۋرالى دۇنيەجۇزىنىڭ عالىمدارى نەشە ءتۇرلى كىتاپتارىن شىعارىپ جاتىر. ودان امەريكالىقتار دا, رەسەيلىكتەر دە قالىس قالىپ وتىرعان جوق. بىراق, سونىڭ بارىندە اشتىق كەزىندە قانشا ادام قىرىلعانى تۋرالى دەرەك ءالى ناقتى ەمەس. ايتالىق, 1926–1939 جىلدار ارالىعىندا ءبىزدىڭ ەلىمىزدە حالىق ساناعى جۇرگىزىلگەن. سوندا ەڭ سوڭعى تىركەلگەن مالىمەت بويىنشا, 1 ميلليون 300 مىڭ ادام جوق بولىپ شىققان. ال, شىن مانىندە ۋاقىت وتكەن سايىن دەموگرافيالىق ءوسىم بولىپ, جان سانى كوبەيۋى كەرەك ەمەس پە ەدى؟ نەگە ول كەرىسىنشە ازايىپ كەتتى؟
ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا, جان ساۋعالاپ, ەل اسام دەپ, شەكاراشىلاردىڭ قولىنان قازا بولعاندار, اۋرۋعا شالدىعىپ, شەتىنەگەن سابيلەر قازىرگى كورسەتىلىپ جۇرگەن دەرەكتەردەن الدەقايدا كوپ. سونى ءالى تەرەڭدەي زەرتتەپ, اشا ءتۇسۋىمىز قاجەت.
– اشتىقتىڭ سەبەبىن كەيبىر تاريحشىلار بيلىكتىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق ساۋاتسىزدىعىمەن ءتۇسىندىرىپ ءجۇر. ەندى بىرەۋلەر قازاقتى قىرۋ ءۇشىن قاساقانا جاسالعان دەيدى. وسىنىڭ قايسىسى شىندىققا جاقىن؟
– مەن بۇلاردى ءبولىپ قاراستىرا المايمىن. ويتكەنى, ماسەلەن, ۋكراينادا بولعان اشتىق تۋرالى مۇراعاتتاعى دەرەكتەردە «ۋكراينداردى قىرۋ» دەگەن سوزدەر بار. ونىڭ قاساقانا جاسالعانى انىق. ال, ءدال قازاقتىڭ قىرىلعانىنا قاتىستى ءبىز ونداي ءسوزدى كوزىمىز شالعان جوق. ونىڭ ورنىنا «شارۋاشىلىق», «مادەني ارتتا قالعان» دەگەن سوزدەر ءجيى ۇشىراسادى…
– ارينە, كرەمل ءوز كىناسىن مويىنداعان ەمەس. قازاقتىڭ اشتىققا ۇشىراۋىن ونداعىلار حالىقتىڭ شارۋاعا قىرسىزدىعىنان كورەدى. ال, ءسىز تاريحشى رەتىندە, قالاي ويلايسىز؟
– مۇندا ساياسي سەبەپ بار دەپ ويلايمىن. ايتپەسە, نەگە ىرگەمىزدەگى وزبەكستاندا اشتىق بولمادى؟ نەگە قىتايلار قىرىلمادى؟ نەگە سىبىردە قىرعىن بولمادى؟ بۇنىڭ ساياسي ناداندىقتان بولعانى انىق. ويتكەنى, وتارشىل بيلىك قازاق ەلىن باسقارۋدىڭ ەكونوميكالىق زاڭدارىن بىلمەگەن. جاپپاي يندۋستريالاندىرۋدى قولعا الامىز دەپ, قازاقتىڭ مالىن ورتالىق قورعا ايداپ اكەتىپ, ەلدى توناپ وتىرعان. ال, سولاي ايدالعان مال جارتى جولدا قىرىلىپ قالعان كەزدەر دە از ەمەس. ماسەلەن, سەمەي جاقتا سونداي وقيعا بولعان. سالدارىنان قازاق جەرىندە ءدال وسى جىلدارى تۇيە اتىمەن جويىلىپ, قوي ون ەسەگە دەيىن ازايىپ كەتكەن… مالى ارقىلى جان ساقتاپ كەلگەن حالىق, وسىنداي ساياسي-ەكونوميكالىق ساۋاتسىزدىقتىڭ كەسىرىنەن قىرعىنعا ۇشىرادى.
– بەلگىلى الاشتانۋشى اعامىز تۇرسىن جۇرتباي: «اشتىققا قاتىستى ءالى دە اشىلماعان قۇپيا قۇجات بولۋى مۇمكىن» دەيدى…
– ول ابدەن مۇمكىن. ويتكەنى, «كرەمل كوسەمىنىڭ» قيتۇرقى ساياسات ۇستانعانى بارشاعا ءمالىم. ونىڭ جاسىرىن تەلەفونمەن سويلەسكەنى, قۇپيا قۇجاتتار قابىلداپ, استىرتىن تاپسىرمالار بەرىپ وتىرعانى ەشكىمنىڭ كۇمانىن تۋدىرمايدى.
– اشتىق قۇرباندارىنا ەسكەرتكىش قويۋ ماسەلەسى كوتەرىلگەن. الاش ارىس-تارىنا ارناپ تۇرعىزىلۋى مۇمكىن بولعان ەسكەرتكىش سەكىلدى, بۇنىڭ ارتى سيىرقۇيىمشاقتانىپ كەتپەي مە؟
– جوق. ول بەلگىلى جايت. قازىر استانادا ەسكەرتكىش ورناتىلاتىن جەر ءبولىنىپ قويعان. جۇمىس جۇرگىزىلىپ جاتىر. بۇيىرتسا, الداعى 30-31 مامىر كۇندەرى ەسكەرتكىشتىڭ اشىلۋى بولادى.
– اشارشىلىق ورىن العانىنا 80 جىل تولۋىنا وراي قازىر ەلباسىنىڭ ءوزى باس بولىپ, بىرقاتار ءىس-شارالار قولعا الىنىپ جاتىر. تاريحشىلار دا حالىق قاسىرەتىنىڭ قىر-سىرىن اشىپ, مۇراعاتتار اقتارىپ ءجۇر… وسىنداعى تۇپكى ماقسات نە؟ تاۋەلسىز قازاق ءۇشىن وسى تاريح نەمەسە 80 جىلدان كەيىنگى وسىلاي ازا تۇتۋ نە ءۇشىن قاجەت؟
– ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا اقتاڭداق بەتتەر كوپ. بۇل تۇرعىدا قازاق حالقى ءوز بورىشىن تولىق اتقارا الماي كەلە جاتىر. دەسەك تە, 2010 جىلى وسى اشارشىلىقتى ەۋروپالىق كەڭەس گەنوتسيد نەمەسە ەتنوتسيد دەپ تانىعان. سوندىقتان, ءبىز بۇنىڭ باسىن اشىپ الۋىمىز كەرەك.
مادەنيەتى جوعارى باتىس ەلدەرىنىڭ كوبى شىندىققا تۋرا قارايدى. قاجەت كەزدە كىناسىن مويىنداپ, باسىن يۋدەن ارلانبايدى. ماسەلەن, امەريكالىقتار سولاي ۇندىستەردەن كەشىرىم سۇراۋمەن كەلەدى. گەرمانيا دا, جاپونيا دا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن حالىقتىڭ جاپپاي قىرىلۋىنا جول بەرگەنى ءۇشىن وزدەرى ايىپتى بولعان ەلدەردەن كەشىرىم سۇرادى. مۇنىمەن ايتايىن دەگەنىم, بىزگە, ارينە, ەڭ الدىمەن تاريحي شىندىق كەرەك. ول ۇلتتىڭ ىشكى قورعانىسىن نىعايتۋعا, تاۋەلسىز سانانى قالىپتاستىرۋعا, وتكەننەن ساباق الۋعا قاجەت. ونىڭ سىرتىندا, مەنىڭ ويىمشا, قازاقستاندا بولعان اشتىق ءۇشىن سول اشتىقتى جاساعاندار, حالىقتىڭ قىرىلۋىنا كىنالىلەر كەشىرىم سۇراۋى كەرەك.
ءنازيرا بايىربەك
