قازاقتىڭ ءبىرتۋار ۇلى جۇمابەك احمەتۇلى تاشەنەۆتىڭ كەلەر 2015 جىلى 100 جىلدىق مەرەيتويى رەسپۋبليكا كولەمىندە اتالىپ ءوتۋى ءتيىس. كەزىندە ەلىمىزدە جوعارى لاۋازىمدى قىزمەتتەر اتقارعان اسىل ازامات ەلى مەن جەرىنىڭ قامالى, قورعانىنداي بولىپ كەڭەس وداعىنىڭ ءامىرشىل-اكىمشىل بيلىگىنە قارسى تۇرعان قاھارمان ەدى. قازىر ەلىمىز تاۋەلسىز, حالقىمىز بەيبىت زاماندا كۇن كەشۋدە. بىراق, ۇلت تاريحىنداعى وسىنداي ەرەن ەڭبەگى بار تۇلعالاردى لايىقتى دارەجەسىندە باعالاي الىپ ءجۇرمىز بە؟! ەندى وسى قايراتكەردىڭ عۇمىربايانىنا ارنالعان كىتاپقا نازار اۋدارىپ كورسەك.
2012 جىلى «عىلىمي قازىنا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىندا مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى سەيىتقالي دۇيسەن مەن قانات ەڭسەنوۆتىڭ «جۇمابەك تاشەنەۆ» اتتى عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەگى تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور بۇركىتباي اياعاننىڭ رەداكتسياسىمەن «ۇلى دالا تۇلعالارى» سەرياسى بويىنشا جارىق كوردى. اتالعان كىتاپتا قايراتكەردىڭ ونەگەلى ءومىرى مەن تاعلىمدى تاعدىرى جانە تۇتاستاي كەڭەستىك داۋىردەگى ۋاقيعالار مەن قۇبىلىستار, ەل تاريحىنداعى تالاستار مەن تارتىستار باياندالعان.
جۇمابەك تاشەنەۆ ەسىمى اڭىزعا اينالىپ, حالىق جادىندا ساقتالعانىمەن, رەسمي تاريح عىلىمىندا ءالى جان-جاقتى زەرتتەلە قويعان جوق. كەزىندە الاش قايراتكەرلەرى «قازاق ءۇشىن كەرەك شارۋانى ەرتەڭگە قالدىرماۋدى» ايتقان ەدى, كىتاپ اۆتورلارى دا وسى قاعيدانى ۇستانسا كەرەك. ولار ايتۋلى تۇلعانىڭ قازاقستان جەرىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاپ قالۋ جولىنداعى كۇرەسىن ەڭ باستى ەڭبەگى دەپ كورسەتكەن.
كەڭەس ەلىن ن.حرۋششەۆ باسقارعان (1953-1964 ج.ج.) كەزدە قازاقستاندى بىرنەشە ولكەگە ءبولىپ تاستاپ, تۇبىندە رەسپۋبليكانى جويۋعا باعىت ۇستانعانى بەلگىلى. ونىڭ ءبىرسىپىرا جەرىن جىرىمداپ وزبەكستانعا, تۇرىكمەنستانعا, رەسەي فەدەراتسياسىنا ءبولىپ بەرمەكشى بولدى. وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ بوستاندىق اۋدانىن 1956 جىلى ءوزبەكستانعا بەرىپ تە ۇلگەردى. قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ باسشىلىعى جەر بەرۋگە قارسى ەكەنىن بىلدىرگەنىمەن, كسرو-نىڭ كەۋدەمسوق باسشىسى ولاردى تىڭدامادى. سودان سوڭ 1960 جىلى قازاقستاننىڭ ءسولتۇستىگىندەگى بەس وبلىسىن (سولتۇستىك قازاقستان, كوكشەتاۋ, قوستاناي, اقمولا, پاۆلودار) رەسەي فەدەراتسياسىنا بەرۋدى تالاپ ەتتى. سول كەزدە قازاقستاننىڭ مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى قىزمەتىن اتقارعان جۇمابەك تاشەنەۆ بۇل كسرو مەن قازاق رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىنىڭ باپتارىن بۇزۋشىلىق, حالىق ەركىمەن ساناسپاۋشىلىق ەكەنىن, ەگەر جەردى زاڭسىز بەرەتىن بولسا, قازاقستان باسشىلىعى حالىقارالىق ۇيىمدارعا شاعىمداناتىنىن ەسكەرتىپ, ن.حرۋششەۆتى كەرى شەگىنۋگە ءماجبۇر ەتتى. وسى قارسىلىعى ءۇشىن ونى قىزمەتىنەن كەتىردى.
«تاشەنەۆ تاعىلىمىن قالاي باعالاۋعا بولادى؟» دەگەن ماسەلەگە كەلسەك, ول ەلىنىڭ, جەرىنىڭ تۇتاستىعى ءۇشىن باسىن بايگەگە تىككەن ۇلتجاندى قايراتكەر. ەگەر قارسى شىعىپ, قايسارلىق كورسەتپەسە, قازاقستاننىڭ بەستەن ءبىر بولىگى 1960 جىلى رەسەيگە بەرىلىپ, رەسپۋبليكامىز تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى ول جەرلەر كەرى قايتارىلماي قالار ەدى. سوندىقتان, ونىڭ ۇلتجاندىلىعى كەيىنگى ۇرپاققا ۇلگى-ونەگە. ونىڭ ەرلىگىن جاستارعا ناسيحاتتاۋ – بارشامىزدىڭ پارىزىمىز.
جاباي قاليەۆ,
مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى
