استانالىقتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىن جاقسارتىپ, قولايلى جاعداي جاساۋ ءۇشىن قولعا الىنعان شارۋالار از ەمەس. قالانىڭ تىرشىلىگى توقتاۋسىز ءجۇرۋ ءۇشىن جارىق پەن سۋ ۇزىلمەي, جول مەن كولىك ينفراقۇرىلىمى سالاسى دۇرىس جۇمىس ىستەۋى كەرەك. البەتتە, كەز كەلگەن سالانىڭ دامۋى قارجىعا كەلىپ تىرەلەدى. قالا قورجىنىنداعى قاراجات ءتيىمدى يگەرىلسە, شاشاۋى شىعارىلماي, ماقساتتى جۇمسالسا, تۇرعىنداردىڭ تىنىس-تىرشىلىگى دە جاندانا تۇسەرى ءسوزسىز. بۇل جاعىنان استانانىڭ اياق الىسى قانداي؟ استانا قالاسى بويىنشا تەكسەرۋ كوميسسياسى جۇرگىزگەن ساۋالناما ناتيجەسى استانالىق تۇرعىنداردىڭ 74 پايىزى قالادا اتقارىلىپ جاتقان جۇمىستارعا كوڭىلى تولاتىنىن كورسەتكەن. بۇل – ايتارلىقتاي جاقسى كورسەتكىش. دەگەنمەن دە, ەلوردا بيۋدجەتىن جوسپارلاۋدا جانە ورىنداۋدا كەمشىلىكتەر دە جوق ەمەس. بۇل جونىندە گازەتىمىزدىڭ تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا استانا قالاسى بويىنشا تەكسەرۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى عالىمجان مولداش ايتىپ بەردى.
ەلوردا ەكونوميكاسىنىڭ ءوسىمى
– عالىمجان ءومىرالىۇلى, قازىرگى تاڭدا ەلوردانىڭ ەكونوميكاسى قانشالىقتى قارقىندى دامۋدا؟
– وتكەن جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا سىرتقى جانە ىشكى قولايسىز فاكتورلارعا قاراماستان, ەلوردا ەكونوميكاسى ەداۋىر ءوسىمدى كورسەتتى: اتالمىش كەزەڭدە قالانىڭ جيىنتىق وڭىرلىك ءونىمى ء(جوو) 4,6 ترلن تەڭگەگە جەتتى. بۇل 2014 جىلمەن سالىستىرعاندا 15,8%-عا ارتىق. ءجوو كولەمى بويىنشا ەلوردامىز رەسپۋبليكا بويىنشا الماتى قالاسىنان كەيىن ەكىنشى ورىندا.
– وتكەن جىلعى ەلوردا بيۋدجەتىنىڭ كولەمى قانداي بولدى؟
– بىرنەشە تۇزەتۋلەردەن كەيىن ول 385,6 ملرد تەڭگەنى قۇرادى, بۇل بەكىتىلگەن جوسپاردان 45,4 ملرد تەڭگەگە نەمەسە 13,4%-عا ارتىق.
– قاراجاتتىڭ نەگىزگى بولىگى قانداي سالالارعا جۇمسالدى؟
– سوڭعى ءۇش جىل ىشىندە شىعىنداردىڭ نەگىزگى بولىگى تۇرعىن ءۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق, وتىن-ەنەرگەتيكالىق كەشەن, كولىك جانە كوممۋنيكاتسيالار سالالارىنا تيەسىلى, بۇل بيۋدجەتتىڭ 12%-دان 23,4%-ىنا دەيىن قۇرايدى. بيۋدجەتتىڭ 6-دان 13,9%-عا دەيىنگى بولىگى ءبىلىم, دەنساۋلىق ساقتاۋ, مادەنيەت, سپورت, تۋريزم جانە اقپاراتتىق كەڭىستىك سالالارىنا جۇمسالعان.
– بىلتىرعى قالا بيۋدجەتى قانشا پايىزعا يگەرىلدى؟
– وتكەن جىلى بيۋدجەت قاراجاتىن يگەرۋ جوعارى دەڭگەيدى كورسەتىپ, 99,8%-عا جەتتى. 2013 جىلدان بەرى ءبىز بيۋدجەتتىڭ ساپالى ورىندالۋىنىڭ ماڭىزدى كورسەتكىشىنىڭ ءبىرى – دەبيتورلىق بەرەشەك كولەمىنىڭ تومەندەۋ ءۇردىسىن بايقاپ وتىرمىز, ونىڭ كولەمى 2015 جىلدىڭ قورىتىندىلارى بويىنشا 43,8 ملرد تەڭگەنى قۇرادى, بۇل 2014 جىلعى كورسەتكىشتەن 2,5 ملرد تەڭگەگە تومەن. كرەديتورلىق بەرەشەك بويىنشا دا وڭ ديناميكا ساقتالۋدا. 2015 جىلعى قورىتىندى بويىنشا ول 2014 جىلمەن سالىستىرعاندا 50%-دان استام نەمەسە 3,5 ملرد تەڭگەگە تومەندەگەن.
– ءسىز جەرگىلىكتى بيۋدجەتتى جوسپارلاۋداعى قانداي كەمشىلىكتەردى اتار ەدىڭىز؟
– ينۆەستيتسيالىق جوبالار تىزبەسىن ازىرلەۋگە وتە مۇقيات قاراۋ كەرەك. ءبىز وتكىزگەن اۋديتورلىق ءىس-شارالار ءناتيجەسىندە ينۆەستيتسيالىق جوبالاردىڭ بەكىتىلگەن تىزبەسىنە بىرنەشە رەت وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلگەندىگى انىقتالدى. مىسالى, 2015 جىلى تىزبەدەن جالپى سوماسى 3,9 ملرد تەڭگەنى قۇرايتىن 36 جوبا الىنىپ تاستالسا, 34,7 ملرد تەڭگە سوماسىنا 106 جوبا ەنگىزىلگەن. سونداي-اق, جوبالار اراسىندا بيۋدجەت قاراجاتىن قايتا ءبولۋدى بارىنشا ازايتۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيمىز, وسىلايشا بولىنگەن قاراجاتتىڭ پايدالانۋ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا بولادى. بۇل جەردە ايتا كەتەرلىگى, زاڭناماعا سايكەس اكىمشىلەر ناقتى ينۆەستيتسيالىق جوباعا بولىنگەن بيۋدجەت قاراجاتىنىڭ 10%-دان اسپايتىن بولىگىن عانا ءوز بەتىنشە قايتا بولۋگە قۇقىلى. الايدا, ءىس جۇزىندە جەكەلەگەن جاعدايلاردا بەلگىلى ءبىر ينۆەستيتسيالىق جوبانىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىنا بولىنگەن قاراجاتتىڭ جارتىسىنان استامى قايتا بولىنگەن, ءوز كەزەگىندە بۇل قولدانىستاعى زاڭنامانى بۇزۋعا عانا ەمەس, قاراجاتتىڭ ءارى قاراي يگەرىلۋ تيىمدىلىگى مەن ساپاسىنا, ينۆەستيتسيالىق جوبالاردىڭ اياقتالۋ مەرزىمىنە, وسىدان كەلىپ شىعاتىن بارلىق تەرىس سالدارلارعا اكەپ سوعادى. مۇنىمەن قوسا, كەيدە اكىمشىلەر قاجەتتى سالالىق جانە ەكونوميكالىق ساراپتامالاردى الۋ, ينۆەستيتسيالىق ۇسىنىستاردى ازىرلەۋ جونىندەگى زاڭناما تالاپتارىن نازاردان تىس قالدىرىپ جاتادى.
يندۋستريالدىق دامۋدىڭ قارقىنى
– قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇدەمەلى يندۋستريالدىق-يننوۆاتسيالىق دامۋىنىڭ 2010-2014 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنىڭ ەلوردادا جۇزەگە اسىرىلۋ قارقىنى جونىندە ايتىپ بەرسەڭىز؟
– اكىمدىكتىڭ اتالمىش مەملەكەتتىك باعدارلامانى, باسقا دا كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىنىڭ ىسكەرلىك بەلسەندىلىگىن جانداندىرۋعا باعىتتالعان باعدارلامالارى, اتاپ ايتقاندا يندۋستريالدىق پارك قۇرىلىسى, ارنايى ەكونوميكالىق ايماقتى ودان ءارى دامىتۋ, يندۋستريالاندىرۋ كارتاسىن جەتىلدىرە ءتۇسۋ, تۇتاستاي العاندا, قالانىڭ بيزنەس احۋالىن جاقسارتۋعا وڭ اسەرىن تيگىزدى. ماسەلەن, سوڭعى بەس جىلدا ارنايى ەكونوميكالىق ايماقتىڭ, ونىڭ ىشىندە يندۋستريالدىق پارك اۋماعىنداعى كاسىپكەرلەر بيۋدجەتكە 17 ملرد تەڭگەدەن استام سوماعا سالىق تولەگەن. 2010-2014 جىلدارى يندۋستريالدىق پارك كاسىپورىندارى 480 ملرد تەڭگە سوماسىنا ءونىم وندىرگەن. بۇل كاسىپورىنداردىڭ بەس جىل ىشىندەگى جالپى قالا ونەركاسىبىنىڭ كولەمىندەگى ۇلەسى 42,7% قۇرادى. وسىنىڭ ارقاسىندا 3 مىڭنان استام جۇمىس ورنى اشىلدى. «بيزنەستىڭ جول كارتاسى-2020» باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋ شەڭبەرىندە 2010 جىلدان باستاپ 297 شاعىن جانە ورتا بيزنەس سۋبەكتىسىنە مەملەكەتتىك قولداۋ كورسەتىلدى, ناتيجەسىندە قولدانىستاعى 8 مىڭنان استام جۇمىس ورنى ساقتالىپ, 4 مىڭنان استام جاڭا جۇمىس ورنى قۇرىلعان. سونىمەن قاتار, «بيزنەستىڭ جول كارتاسىنا» قاتىسۋشىلار 2010-2015 جىلدارى 20 ملرد تەڭگە سالىق تولەگەن.
مەملەكەتتىڭ قولداۋىن اقتاماعاندار دا بار
– «بيزنەستىڭ جول كارتاسى-2020» باعدارلاماسىنا قاتىسۋشىلاردىڭ بارلىعى ءبىردەي كورسەتىلگەن مەملەكەتتىك قولداۋدى اقتاي الدى ما؟
– وكىنىشكە قاراي, ءبارى ءبىردەي اقتاي المادى. مىسالى, «بيزنەستىڭ جول كارتاسى» قاتىسۋشىلارىنىڭ 17,5%-ى 2010-2014 جىلدارى سالىقتىق اۋدارىمدار جاساماعان, كاسىپورىنداردىڭ 35,4%-ى جۇمىس ورىندارىن قۇرماعان, ال 34% كاسىپورىن ءىس جۇزىندە سول كۇيى ءونىم شىعارماعان. ياعني, ەلوردادا «بيزنەستىڭ جول كارتاسىن» ىسكە اسىرۋ ناتيجەلەرى ايتارلىقتاي جاعىمدى بولعانىمەن, ونىڭ قاتىسۋشىلارىن ىرىكتەۋ ساپاسىن جانە ولاردىڭ قىزمەتىن مونيتورينگىلەۋدى كۇشەيتۋگە كوبىرەك كوڭىل ءبولۋ قاجەت.
– يندۋستريالىق پارك كاسىپورىندارىن بارلىق قاجەتتى ينفراقۇرىلىممەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسى قانشالىقتى شەشىلگەن؟
– بۇل جەردە دە مەملەكەتتىك اۋديتورلارىمىز مەردىگەرلەردىڭ قۇرىلىس جۇمىستارىن بەلگىلەنگەن مەرزىمدە اياقتاۋدى ساقتاماۋىنا بايلانىستى بولعان بىرقاتار كۇردەلى ءماسەلەلەردى انىقتادى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا, بۇل كاسىپورىنداردىڭ تولىق ءوندىرىس قۋاتىنا وتۋىنە كەرى اسەرىن تيگىزەدى. باقىلاۋ جۇرگىزۋ ساتىندە يندۋستريالدىق پارك اۋماعىندا جۇمىس ىستەپ وتىرعانى 54 كاسىپورىننىڭ تەك بەسەۋى نەمەسە 9,2%-ى ورتالىق جىلۋ جۇيەسىمەن قامتاماسىز ەتىلگەن, اۆتوموبيل جولدارىنىڭ ۇزىندىعى 80%-دى قۇراعانى, سۋ قۇبىرلارىنىڭ ۇزىندىعى – 77%, تۇرمىستىق كارىز جەلىلەرى – 80%, سۋاعار كارىز جەلىلەرى 82% ەكەنى بەلگىلى بولدى. ناتيجەسىندە يندۋستريالدىق پاركتىڭ تەك ەكى كاسىپورىنى عانا ءوندىرىس قۋاتىنىڭ 50%-ىنا قول جەتكىزگەن. سول ۋاقىتتان بەرى جاعداي تۇبەگەيلى وزگەرمەدى دەپ ويلايمىن.
– مەملەكەتتىك باعدارلاما شەڭبەرىندە جۇمىسسىزداردى جۇمىسپەن قامتۋ ماسەلەسىنە دە توقتالا كەتسەڭىز؟
– قولدا بار اقپاراتقا سۇيەنسەك, 2011-2015 جىلدارى «جۇمىسپەن قامتۋ-2020» جول كارتاسىنىڭ شەڭبەرىندە 4 708 ادام وقىتىلدى جانە وسى ماقساتتارعا بيۋدجەتتەن 3,2 ملرد تەڭگە بولىنگەن. ءاۋ باستا مامانداردى دايارلاۋ يندۋستريالدىق پارك كاسىپورىندارىندا جۇمىسقا ورنالاستىرۋعا باعىتتالعان بولاتىن. ناتيجەسىندە وقىتىلعانداردىڭ 72%-ى جۇمىسقا ورنالاستىرىلدى, ءۇيدمب كاسىپورىندارىنا وقىتۋدان وتكەندەردىڭ تەك 1,8%-ى جۇمىسقا جىبەرىلدى. بۇل رەتتە مەملەكەت قاراجاتى ەسەبىنەن جۇرگىزىلگەن ماماندىقتار بويىنشا وقىعان ازاماتتاردى جۇمىسپەن قامتۋ دەڭگەيى تومەن ەكەندىگىن بايقاۋعا بولادى. ياعني, وقىتىلعانداردىڭ سانى جۇمىس بەرۋشىلەردىڭ بەلگىلى ءبىر ماماندارعا دەگەن سۇرانىسىنان ەداۋىر اسىپ تۇسەدى.
ەلوردانىڭ تالابى وزگەشە
– استانا قالاسىن دامىتۋدىڭ 2010-2015 جىلدارعا ارنالعان باعدارلاماسىنىڭ ىسكە اسىرىلۋ دەڭگەيىن قالاي باعالايسىز؟
– تۇتاستاي العاندا, باعدارلاما نەگىزگى ماقساتتى ينديكاتورلارىنا قول جەتكىزدى. بىز تاۋەلسىز ساراپشىلاردى تارتىپ, قالا تۇرعىندارىنىڭ اراسىندا الەۋمەتتىك ساۋالناما جۇرگىزدىك. ساۋالناما ناتيجەسىندە تۇرعىنداردىڭ 74%-ى قالانىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن قامتاماسىز ەتەتىن جۇيەلەرىنە قاناعاتتاناتىنىن جەتكىزدى. بۇل – جوعارى كورسەتكىش. سونىمەن بىرگە, مۇنداي اۋقىمدى باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋدا كەمشىلىكتەر دە جوق ەمەس. باعدارلامانى ازىرلەۋ كەزىندە بەرىلگەن مىندەتتەردى شەشۋ بويىنشا جەكەلەگەن ءىس-شارالار مەن قانداي دا ءبىر ناقتى ارەكەتتەردى قامتىماي, كورسەتكىشتەر جالپىلاما بەرىلگەن, بۇل اتقارىلعان جۇمىستارعا مونيتورينگ جۇرگىزۋدى قيىنداتاتىنى ءسوزسىز. اتاپ وتەرلىگى, اۋەلدەن دامۋ باعدارلامالارىن ازىرلەۋ بويىنشا ادىستەمەلىك قۇجاتتاردىڭ وزىندە كەمشىلىكتەر جىبەرىلگەن, ارينە, بۇل استانا قالاسىنىڭ دامۋ باعدارلاماسىن ازىرلەۋ ساپاسىنا دا ءوز اسەرىن تيگىزدى. نىسانالى ينديكاتورلار مەن كورسەتكىشتەردى انىقتاۋدا سالالىق مينيسترلىكتەردىڭ تالاپتارى ەسكەرىلگەن. ال ەلوردانىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى مەن تالابى بار. سوندىقتان كەيبىر تالاپتاردىڭ قالانىڭ ناقتى تىرشىلىگىنە, شىندىعىنا ءاردايىم سايكەس كەلە بەرمەيدى. ۇستىمىزدەگى جىلى ەلوردادا استانا قالاسىن دامىتۋدىڭ 2016-2020 جىلدارعا ارنالعان جاڭا باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ باستالدى, وندا الدىڭعى باعدارلامانىڭ بارلىق كەمشىلىكتەرى ەسكەرىلدى دەپ ەسەپتەيمىن.
بەس جىلدا اتقارىلعان ءىس از ەمەس
– ۇستىمىزدەگى جىلى تەكسەرۋ كوميسسياسى ينستيتۋتى ءوزىنىڭ بەس جىلدىعىن اتاپ وتەدى. وسى مەرزىم ارالىعىندا جۇمىستىڭ ناتيجەلەرى قانداي؟
– وسى جىلدىڭ تامىز ايىندا ءبىزدىڭ تەكسەرۋ كوميسسياسىنىڭ قۇرىلعانىنا 5 جىل تولاتىنىن قۋانىشپەن اتاپ وتەمىن. وسىلايشا, 2011 جىلعى 2 مامىردا مەملەكەت باسشىسى جاڭادان قۇرىلاتىن مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ فۋنكتسيالارى مەن ءمىندەتتەرىن, سونداي-اق شتاتتىق سانىن بەلگىلەۋمەن بارلىق وڭىرلەردە تەكسەرۋ كوميسسيالارىن قۇرۋ تۋرالى جارلىق قابىلدادى.
وتكەن بەس جىل ىشىندە استانا قالاسى بويىنشا تەكسەرۋ كوميسسياسى ەلوردا بيۋدجەتىنىڭ اتقارىلۋىنا سىرتقى مەلەكەتتىك قارجىلىق باقىلاۋدى جۇزەگە اسىراتىن تولىققاندى مەملەكەتتىك ورگان رەتىندە قالىپتاستى. مىسالى, وتكەن مەرزىم ىشىندە ءبىز 500-دەن استام وبەكتىدە 125-تەن اسا باقىلاۋ ءىس-شارالارىن جۇرگىزدىك. جىل سايىن بارلىق دەرلىك بيۋدجەتتىك باعدارلاما اكىمشىلەرى, سونىڭ ىشىندە ولاردىڭ ۆەدومستۆولىق باعىنىشتى ۇيىمدارى مەن كاسىپورىندارى باقىلاۋدان وتەدى. وسىلايشا, باقىلاۋمەن قامتىلعان بيۋدجەت قاراجاتى مەن مەملەكەت اكتيۆتەرىنىڭ كولەمى 860 ملرد تەڭگەدەن استى, انىقتالعان قارجىلىق بۇزۋشىلىقتار كولەمى 242 ملرد تەڭگەنى قۇرادى. مەملەكەتتىك بيۋدجەت كىرىسىنە 2,0 ملرد تەڭگەگە جۋىق سوما وتەلدى, تاۋارلارمەن, جۇمىستارمەن نەمەسە ەسەپكە الۋ بويىنشا 70 ملرد تەڭگە قالپىنا كەلتىرىلدى. باقىلاۋ ءىس-شارالارىنىڭ ءناتيجەسىندە باقىلاۋ وبەكتىلەرىنە ءتيىستى تاپسىرمالار مەن ۇسىنىمدار بەرىلەدى. بۇل تاپسىرمالاردى ىجداھاتتى ورىنداۋ جانە بيۋدجەت قارجىسىن دۇرىس يگەرۋ قالا ءتىرشىلىگىن جانداندىرىپ, تۇرعىندارعا قولايلى جاعداي جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ال ءوز ازاماتتاردىڭ تىرشىلىك قولايلىلىعىنا قاناعاتتانۋ دەڭگەيى – ءاربىر مەملەكەتتىك ورگاننىڭ ەڭ ماڭىزدى مىندەتى ەكەنى داۋسىز.
