جاز باستالىسىمەن سۋعا شومىلۋ ماۋسىمى دا اشىلدى. الايدا, استانا قالاسىنىڭ توتەنشە جاعدايلار دەپارتامەنتى وكىلدەرى سۋعا تۇسۋگە ءالى ەرتەرەك ەكەنىن ەسكەرتەدى.
ەسىل وزەنىندەگى سۋدىڭ تەمپەراتۋراسى – ازىرگە نەبارى +14 گرادۋس. بۇل كورسەتكىش +20 گرادۋسقا تەڭەسكەندە عانا شومىلۋعا رۇقسات ەتىلەدى. وكىنىشكە قاراي, ونى قاپەرىنە ىلمەيتىن ەلوردالىقتار دا بار. «سۋعا كەتۋ فاكتىلەرىنىڭ ەڭ كوبى اعىمداعى ايعا تيەسىلى. ويتكەنى, بۇل ۋاقىتتا كۇن ىستىق بولعانمەن, سۋدىڭ استى ونشا جىلي قويمايدى. سوندىقتان شومىلعان ادامنىڭ ءسىڭىرى تارتىلىپ, تىنىس الۋى مەن جۇرەك سوعىسى توقتاپ قالۋى مۇمكىن» دەيدى اتالمىش دەپارتامەنتتىڭ توتەنشە جاعدايلاردى جويۋ ءبولىمى باسشىسى ەلدور رايىمبەكوۆ. وسىنداي ەرەجەگە قۇلاق اسپاۋدىڭ كەسىرىنەن بيىلدىڭ وزىندە استانا قالاسىنىڭ 2 تۇرعىنى سۋعا كەتىپ, قازا تاپقان. سوڭعىسى جاقىندا عانا كوكتال كەنتىندە بولدى. ال بىلتىر شاھار بويىنشا 14 ازامات ءتىلسىز جاۋدان اجال قۇشىپتى. ونىڭ 2-ەۋى – كوكورىم بالا. جالپى, سۋعا كەتۋ وقيعالارىنىڭ 70 پايىزى – ماس كۇيدە, 98 پايىزى – تىيىم سالىنعان جەرلەردە شومىلۋ سەبەبىنەن بولادى ەكەن.
بۇگىندە ەلوردادا 16 سۋعا ءتۇسۋ ورنى بار. سۋدا ءجۇزۋ بارىسىندا قاۋىپسىزدىك شارالارىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا قىرۋار جۇمىس اتقارىلدى. اتاپ ايتساق, شومىلۋ ماۋسىمىنىڭ اشىلۋىنا وراي اۆتوكولىك, جۇزۋگە ارنالعان سايماندار, بايلانىس قۇرالدارى ازىرلەندى. سونىمەن قوسا, توتەنشە جاعدايلار كەزىندە جەدەل كومەك كورسەتۋ ءۇشىن 2 سۇڭگۋىر توپتىڭ ءبىر ۋاقىتتا ارەكەت ەتۋىنە ىڭعايلاستىرىلعان اۆتوموبيل, جەكە قۇرامنىڭ 1 بولىمشەسى, 7 قۇتقارۋ شليۋپكاسى, 7 ۇرلەمەلى موتورلى قۇتقارۋ قايىعى, 9 قۇتقارۋ كاتەرى مەن موتوقايىق, رەزەرۆتىك بولىمشە كۇن سايىن ساقاداي ساي تۇرادى. بۇدان بولەك, ەسىل وزەنىنە تۇسەتىن بارلىق باسپالداق تۇسىنا مەملەكەتتىك جانە ورىس تىلىندە تىيىم سالۋ تاقتايشالارى ورناتىلدى. قالاداعى جوعارى وقۋ ورىندارىنا, مەكتەپتەرگە, دەنساۋلىق ساقتاۋ مەكەمەلەرىنە سۋداعى توتەنشە جاعدايلاردىڭ الدىن الۋ تۋرالى اقپاراتتىق حابارلامالار جىبەرىلدى. وقۋشىلارعا سۋعا شومىلۋ ءتارتىبى جايلى پرەزەنتاتسيالار كورسەتىلىپ, ينتەراكتيۆتى ساباقتار ۇيىمداستىرىلدى. مۇنىمەن بىرگە, استانا قالاسىنداعى جانە قوياندى اۋىلىنداعى جاعاجايلاردىڭ, «ءۇش موڭكە» دەمالىس ورنىنىڭ, قايىقتار مەن كاتامارانداردى جالعا بەرۋ بازالارىنىڭ اكىمشىلىكتەرىنە ىشكى ىستەر ءمينيسترى بەكىتكەن سۋداعى قاۋىپسىزدىك ەرەجەلەرى جولداندى.
ەرەجە دەمەكشى, قاۋىپتى جاعدايلاردا نە ىستەۋ كەرەگىن ءاربىرىمىز جاقسى ءبىلۋىمىز ءتيىس. ماسەلەن, سۋ ىشىندە اياق-قولىڭىز تارتىلىپ قالدى دەلىك. وندا دەرەۋ ءجۇزۋ ءستيلىن وزگەرتىپ, ارقامەن شالقالاي جۇزگەنىڭىز دۇرىس. ەگەر قولىڭىزدىڭ ساۋساقتارى تارتىلىپ جاتسا, بىردەن كۇشپەن جۇدىرىعىڭىزدى ءتۇيىڭىز دە, سىرت جاققا قاراي قولىڭىزدى سىلتەپ, جۇدىرىعىڭىزدى اشىڭىز. بالتىر بۇلشىقەتىنىڭ ءسىڭىرى تارتىلعاندا, تابانىڭىزدى ەكى قولىڭىزبەن ۇستاپ, كۇشپەن وزىڭىزگە قاراي تارتىڭىز. جامباس بۇلشىقەتى تارتىلعاندا, اياقتى جىلىنشىكتەن تومەن سىرت جاعىنان ۇستاپ, تىزەنى بۇگىپ, قولمەن ارقاعا قاراي تارتىڭىز. تۇيرەۋىش, ينە ءتارىزدى ۇشكىر زاتتىڭ ۇشىن دەنەگە سۇعىپ الۋ دا ءسىزدى قۇتقارادى. تىنىس الۋ جولدارىنا سۋ كىرگەندە, باستى بارىنشا جوعارى كوتەرىپ, قاتتى جوتەلگەن ءجون. سوسىن تەزىرەك جاعاعا شىعىڭىز. يىرىمگە كەز بولساڭىز, كەۋدەنى كەرە دەم الىپ, سۋدىڭ استىنا سۇڭگىڭىز. سۋ استىندا يىرىمنەن الىسىراق كەتىپ, جاعاعا قاراي ءجۇزىڭىز. بالدىرلارعا ءىلىنىپ قالعاندا, وقىس قيمىل جاساۋعا مۇلدەم بولمايدى. ارقاعا جاتىپ, اقىرىن, اسىقپاي, كەلگەن باعىتىڭىزعا قاراي ءجۇزىپ شىعۋعا تىرىسىڭىز. ەگەر بالدىردان قۇتىلۋ مۇمكىن بولماسا, اياعىڭىزدى كوتەرىپ, قولىڭىزبەن وسىمدىكتى «شەشىپ تاستاڭىز».
سۋعا كەتكەن ادامعا جاردەمدەسۋدىڭ دە بىرنەشە ءتاسىلى بار. ءبىرىنشىسى – قۇتقارۋشى سۋعا باتىپ بارا جاتقان ادامدى قول استىنان ۇستاپ, شالقاسىنان جۇزە وتىرىپ سۇيرەپ شىعارادى. ەكىنشىسى – سۋعا باتۋشىنى ءبىر قولمەن شاشىنان نەمەسە جاعاسىنان ۇستاپ, باسىن سۋ بەتىندە ۇستاۋعا تىرىسىپ, جاعاعا قاراي جۇزەدى. ءۇشىنشىسى – سۋعا باتۋشىنىڭ ارتىنان ەكى قولىنان ۇستاپ ارتقا قاراي تارتىپ, ءوزى سول قولىن ونىڭ قولىنىڭ استىنان ارقاسىنا وتكىزىپ, ەكىنشى قولىمەن شىنتاعىنان جوعارى ۇستاپ, ءبىر قىرىمەن جۇزەدى. سۋدان شىعارعاننان كەيىن كىسىنى ارقاسىنان ۇستاپ, ەڭكەيتىپ, ىشىندەگى سۋدى قۇستىرادى. ادام سۋعا باتقاندا 0,5-2 ليتر سۋ جۇتىپ قويادى. ودان سوڭ, زارداپ شەگۋشىنىڭ اۋزىن قۇمنان, لايدان تازارتادى. ەگەر ادام دەم الماسا, «اۋىزدان اۋىزعا» ادىسىمەن جاساندى دەم الدىرۋ جاسايدى. باسىن شالقايتىپ, ەكى ساۋساقپەن مۇرنىن باسىپ, مينۋتىنا 18-20 رەت جيىلىكپەن اۋزىنا ۇرلەيدى. جاساندى دەم بەرۋمەن ءبىر مەزگىلدە جۇرەك سىرتىنان ماسساج جاساۋعا بولادى. ءتوس سۇيەكتىڭ جوعارى جاعىنداعى ۇشتەن ءبىر بولىگىنە الاقانداردى ايقاستىرا قويىپ مينۋتىنا 70 رەت جيىلىكپەن باسۋ قاجەت.
تاعى ءبىر ەستە ۇستايتىن نارسە, سۋعا ماس كۇيدە تۇسۋگە, تىيىم سالىنعان جەرلەردە شومىلۋعا بولمايدى. كەلە جاتقان كەمە-كاتەرلەرگە جاقىنداپ جۇزبەڭىز. ولاردا ەسكىش ۆينتىنە تارتىپ اكەتەتىن اعىس بار. سونداي-اق, قاتتى اعىسقا قارسى جۇزۋگە, سۋعا شومىلاتىن ورىندارعا قويىلعان قورشاۋ بەلگىلەرىنەن اسۋعا, سۋدا اياق-قولدى ۇستاپ, قيمىلدى تەجەيتىن ويىندار ويناۋعا, تاماققا تويىپ الىپ, سۋعا تۇسۋگە بولمايدى.
بوتاگوز ماراتقىزى
