ۇلى وتان سوعىسىنىڭ تاعدىرىن شەشكەن بىردەن-ءبىر ۇرىس – 1943 جىلدىڭ 5 شىلدەسىنەن 23 تامىزىنا دەيىن, 49 كۇنگە سوزىلعان كۋرسك شايقاسى. جان الىسىپ, جان بەرىسكەن بۇل ايقاسقا ەكى جاقتان التى مىڭداي تانك, ءتورت مىڭداي سامولەت جۇمىلدىرىلىپ, 2 ملن جاۋىنگەر قاندى قاساپتى باسىنان كەشتى. اتاپ ايتساق, كەڭەس اسكەرى جاعىنان 1,3 ميلليونداي, نەمىستەر جاعىنان 900 مىڭداي اسكەر ۇرىسقا قاتىسقان ەدى. مۇنى, سونداي-اق, «كۋرسك يىنىندەگى شايقاس» دەپ تە اتايدى.
سول ۋاقىتقا دەيىن قىزىل ارميا شەگىنۋ ۇستىنە شەگىنۋمەن بولادى. بىراق, 1942 جىلدىڭ قىسىندا كەڭەس اسكەرى كۋرسك ماڭىندا جاۋ شەبىن 150 شاقىرىمداي كەيىن ىعىستىرىپ, ۇزىندىعى 200 شاقىرىمنان اساتىن ءيىن جاسايدى. وسى ءيىندى قوس بۇيىرىنەن شابۋىلداپ, كۋرسكىنى قورشاۋعا الماق بولعان جاۋ 5 شىلدە كۇنى «تسيتادەل» وپەراتسياسىن باستايدى. كەڭەس اسكەرىنىڭ كۇتكەنى دە سول ەدى. سەبەبى, كۋرسك ماڭىنا مىقتاپ بەكىنگەن قىزىلدار جاۋ اسكەرىن السىرەتىپ, ۇلكەن شىعىنعا ۇشىراتامىز دەگەن جوسپارمەن ءتاستۇيىن وتىرعان بولاتىن. قورعانىس شەبىنىڭ مىقتىلىعىنىڭ ءبىر بەلگىسى سول – ءار شارشى شاقىرىم جەرگە 1500-گە جۋىق مينا كومىلگەن ەدى. دەگەنمەن, گەرماننىڭ «تيگر» اتتى تانكىسىنە قارسى تۇراتىن سوعىس تەحنيكاسى جوق-تى. ءبىزدىڭ زەڭبىرەكتەر «تيگرگە» 400-600 مەتردەن وق دارىتا الاتىن بولسا, ونىڭ 2 مىڭ مەتردەن كەز كەلگەن نىساندى جايراتۋعا كۇشى جەتەتىن ەدى. بۇعان قوسا, اتىپ تۇسىرىلگەن بارلاۋ سامولەتىنەن تابىلعان قۇجات بويىنشا, گيتلەر ارمياسى بۇلاردىڭ قاي جەردە قانشا زەڭبىرەك قۇرعانىنا دەيىن ءبىلىپ وتىرعان بولىپ شىعادى.
جاعدايدىڭ قيىندىعىنا قاراماستان, قاندى قىرعىندا جاۋ شابۋىلى تويتارىلىپ, سوعىس تىزگىنى تۇبەگەيلى قىزىل اسكەردىڭ قولىنا وتەدى. سول سەبەپتى كۋرسك تۇبىندەگى جەڭىس – ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاعى فاشيستەرگە بەرىلگەن تاريحي تويتارىستىڭ باسى بولدى دەۋگە تولىق نەگىز بار.
وسى مايداندا قان توككەن قازاقستاندىق جاۋىنگەرلەر دە از ەمەس. ءبىز كۋرسك شايقاسىنىڭ 70 جىلدىعى قارساڭىندا سول ءبىر سۇراپىل سوعىستى كوزىمەن كورگەن ارداگەرلەرمەن جۇزدەسىپ قايتقان ەدىك.
«اكەمنىڭ ىزىمەن اتتاندىم»
قاماتاي توقاباەۆ 1924 جىلى قازىرگى اقمولا وبلىسى ارشالى اۋدانى باباتاي ستانتسياسىندا دۇنيەگە كەلىپتى. ون ەكى جاسىنان قاراسۋ كولحوزىندا وگىز باعىپ, ءشوپ شاۋىپ, قابىرعاسى قاتپاعان بالا شاعىنان ەڭبەككە ارالاسادى. جاسى ون بەسكە كەلگەندە تەمىرجولدا جول مونتەرى بولىپ جۇمىس جاسايدى. بىراق, بۇعاناسى بەكىمەگەن جاس جىگىت ءۇشىن بۇل جۇمىس اۋىرلىق ەتىپ, ومىرتقاسىنا زاقىم كەلەدى. وسىنىڭ زاردابىنان ەكى مارتە وتا جاساتىپ, 1942 جىلدىڭ تامىز ايىندا عانا اسكەرگە جارامدى دەپ تانىلادى دا, 18 جاسىندا مايدانعا 261-پولك, 310-اتقىشتار ديۆيزياسى قۇرامىندا اتتانادى.
بارا سالىسىمەن لەنينگراد بلوكاداسىنا تۇسكەن ولار ستالينگراد ايقاسىنا قاراشا ايىندا ارالاسادى. سوندا تراكتور زاۋىتىن قورعاپ, كۇنىنە ءتورت-بەس شابۋىلدى تويتارىپ تۇرادى. اۋەدەن بومبا تاستاماق بولعان جاۋ ۇشاقتارىن دا اتىپ ءتۇسىرىپ, جەردەن باسىپ الماق بولعان جاياۋ اسكەرىنە دە وق بوراتىپ, ماڭايلاتپاي قويادى. وسى كەزدە نەمىستەردىڭ ءبىر بولىگى ستالينگرادقا كىرىپ تە ۇلگەرگەن ەكەن. بىراق, قالا ءۇشىن بولعان جويقىن ۇرىستا جاۋ اسكەرى شەگىنۋگە ءماجبۇر بولادى. وسىنىڭ ءبارىن تەبىرەنە ەسكە العان قاماتاي اتامىز: «1943 جىلى 2 اقپاندا قالانى ازات ەتتىك» دەيدى اۋىر كۇرسىنىپ.
ارداگەردىڭ اكەسى ءابىش توقاباي دا اقمولادا قۇرىلعان 387-اتقىشتار ديۆيزياسى ساپىندا ماسكەۋدى قورعاۋعا اتتانعان ەكەن. بۇل ديۆيزيا سول كەزدەگى ەل استاناسىن جاۋ قولىنا بەرمەي, شابۋىلدىڭ بەتىن قايتارىسادى. ارتىنشا كالۋگا وبلىسىنا كىرىپ, نەمىستەردى تىقسىرىپ قۋىپ شىعادى. وكىنىشكە قاراي, 1942 جىلدىڭ 22 تامىزىندا ءابىش توقاباي ۋليانوۆ اۋدانىندا ەرلىكپەن قازا تابادى. مارقۇمنىڭ دەنەسى كالۋگا وبلىسى ۋليانوۆ اۋدانى ەفيمتسەۆو سەلوسىنداعى باۋىرلاستار قورىمىنا قويىلادى. اقساقال: «بيىل اكەمنىڭ دە قايتقانىنا 70 جىل بولدى. سوعان وراي, اكەيدىڭ زيراتىنا بارىپ, قۇران وقىتىپ, اس بەرىپ قايتتىق» دەيدى.
قاماتاي توقاباەۆ وتان سوعىسىنىڭ ءبىرىنشى جانە ەكىنشى دارەجەلى وردەنىمەن ماراپاتتالعان. سونىمەن قوسا, «ەرلىگى ءۇشىن», «بەرليندى العانى ءۇشىن» سىندى كوپتەگەن مەدالداردىڭ يەگەرى.
ارداگەر توقساندى يەكتەپ قالسا دا, ءالى كۇنگە اتتان تۇسپەگەن. زەينەتكە شىققاننان بەرى استانا تورابىنداعى تەمىرجولشى ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولىپ, قوعامدىق قىزمەتتەن قول ۇزبەي كەلەدى.
«اۆەليننىڭ ايتقانى ءالى ەسىمدە»
«ەل باسىنا كۇن تۋعاندا ەتىگىمەن سۋ كەشكەن» ەرلەردىڭ ءبىرى – احات بەكمادياۇلى. ول 1923 جىلى قازىرگى استراحان اۋدانىندا دۇنيەگە كەلىپتى. بىراق كىندىك قانى تامعان قازقوسكول اۋىلى بۇگىندە جوق.
احات اتامىز 1939 جىلى قىزىلجار قالاسىنداعى پەدۋچيليششەگە تۇسەدى. سوعىس باستالىسىمەن اسكەرگە قانشا سۇرانسا دا, ولاردى «وقۋلارىڭدى ءبىتىرىپ الىڭدار» دەپ, مايدانعا جىبەرمەي قويادى. سودان, 1942 جىلدىڭ مامىر ايىندا وقۋ اياقتالىسىمەن اسكەر قاتارىنا شاقىرىلىپ, اۋەلى وقۋ-جاتتىعۋدان وتەدى. از عانا ۋاقىت ىشىندە اسكەري ءتارتىپتى ۇيرەنىپ, سوعىسقا اتتانادى.
احات بەكمادياۇلى اۋەلدە ماسكەۋ تۇبىندەگى قورعانىس بولىمىندە بولادى. ال, 1943 جىلدىڭ جازىندا نەگىزگى كۇش ورەل-كۋرسك ەندىگىندەگى شايقاسقا جۇمىلدىرىلعاندا, ولار كۋرسك تۇبىندەگى قورعانىس شەبىنە شاقىرىلادى. قيان-كەسكى ۇرىستا كەڭەس اسكەرى شابۋىلعا توتەپ بەرىپ, ارتىنشا وزدەرى العا ۇمتىلادى. وسىلاردىڭ قاتارىندا شابۋىلعا شىققان احات اتامىز بەلارۋس جەرىنە تاياعاندا اياعىنا سنارياد جارىقشاعى ءتيىپ, جاراقات الادى. بۇل جاراقاتى جازىلىپ, قايتا قاتارعا قوسىلا بەرگەندە 1944 جىلى ەكىنشى مارتە جارالانىپ, سوعىسقا جارامسىز دەپ تانىلادى.
1944 جىلى ەلگە كەلىسىمەن كولۋتون ستانساسىندا مۇعالىم بولىپ جۇمىسقا ورنالاسادى. 1988 جىلعا دەيىن 44 جىل ۇستازدىق ەتكەن ارداگەر اراسىندا ەسىل ستانسا مەكتەبىنىڭ ديرەكتورى بولىپ تا قىزمەت ىستەپتى.
بيىل توقسانعا تولىپ وتىرعان اقساقالعا: «اتا, سوعىس جىلدارىنان قازاقتاردىڭ ەسىڭىزدە قالعان ءبىر ەرلىگىن ايتىپ بەرىڭىزشى؟» دەگەنىمىزدە:
– 1942 جىلدىڭ قىسىندا ريازان وبلىسى ريازسكي قالاسىندا ون ادام گوسپيتالدا جاتتىق. سولاردىڭ ىشىندە جالعىز قازاق مەن ەدىم. ارامىزدا اۆەلين دەگەن ماسكەۋلىك ورىس بولدى. ءبىر كەزدە ول ماعان: «ماسكەۋدى قورعاۋعا قاتىستىم, نەمىستەرمەن بەتپە-بەت ۇرىستىق. سوندا مەن قازاقتاردىڭ نايزالاسقان ۇرىستاردا (شتىكوۆوي بوي) كورسەتكەن ەرلىگىنە ءتانتى بولدىم. ولار ءبىر قادام ارتقا شەگىنۋدى بىلمەيتىن ەدى» دەگەنى ەسىمدە قالىپتى. ال, ءوزىم ايتسام ماقتانعان بولامىن عوي, – دەدى تەبىرەنىپ.
ەربول جانات
