– ەربول ەردەمبەكۇلى, جاڭا الىپبيگە كوشۋ رەفورماسى قالاي جۇرگىزىلىپ جاتىر. ءسوزدى سودان وربىتسەك…
– قازاق ءتىلىنىڭ لاتىن الىپبيىنە كوشۋىن ەل ومىرىندەگى تاريحي وقيعالاردىڭ ءبىرى دەپ باعالاۋعا بولادى. سوندىقتان بۇل باعىتتا اتقارىلىپ وتىرعان جۇمىس جەتەرلىك. ءبىز وتكەن جىلدى شارتتى تۇردە «ەملە جىلى» دەپ اتادىق. ويتكەنى نەگىزگى باعىت ورفوگرافيالىق جۇمىسقا كەلىپ تىرەلدى. بىلتىر شىلدە ايىندا احمەت بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى ەملە ەرەجەنىڭ جوباسىن دايىندادى. ال «ءتىل – قازىنا» ورتالىعى ونى ساراپتاۋدان وتكىزدى. وسى ماقساتپەن زەرەندىدە, قاپشاعايدا, الماتىدا جانە ەلوردامىزدا ورفوگرافيالىق جۇمىس توبىنىڭ بەس وتىرىسى ءوتتى. مۇندا عالىمدار ءار ەملەنى مۇقيات تالداپ, ساراپتادى. سونداي-اق بۇل باسقوسۋدا سالا ماماندارىنىڭ, عالىمدار مەن ءتىل تاعدىرىنا بەيجاي قارامايتىن جالپى جۇرتشىلىقتىڭ الەۋمەتتىك جەلىدە, بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا ايتىلعان ءۋاجدى, دالەلدى پىكىرلەر دە ەسكەرىلدى. جان-جاقتى تالقىلاۋدان وتكەن سوڭ جوبانى ۇلتتىق كوميسسياعا ۇسىندىق. ۇلتتىق كوميسسيا بارلىق پىكىردى نازارعا الىپ, ەملە ەرەجەنى حالىققا كەڭىرەك ناسيحاتتاۋ تۋرالى قاۋلى شىعاردى. ءبىز وسى قاۋلىمەن 17 ايماققا شىعىپ, 20 مىڭعا جۋىق ادامعا ەملەنى ءدارىس, سەمينارلار ارقىلى بەتپە-بەت ءتۇسىندىرىپ شىقتىق.
ولاردىڭ اراسىندا عالىمدار, جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ وقىتۋشىلارى, مەكتەپ مۇعالىمدەرى جانە بالاباقشالاردىڭ تاربيەشىلەرى, باق وكىلدەرى بولدى. كەزدەسۋلەر بارىسىندا ايتىلعان سىن-پىكىرلەردى جيناقتاي كەلىپ, قاراشا ايىندا الماتىدا ورفوگرافيالىق جۇمىس توبىنىڭ وكىلدەرىمەن جانە ءبىر مارتە كەڭەسىپ, جۇرتشىلىقتىڭ ايتقان ءۋاجدى پىكىرلەرى تاعى دا تالقىلاندى. ال جەلتوقسان ايىندا ۇلتتىق كوميسسيانىڭ وتىرىسىندا جۇمىس توبى ۇسىنعان ەملە ەرەجەنىڭ جوباسى ماقۇلداندى. بۇل لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋ رەفورماسىنىڭ ماقۇلدانۋ ساتىسى دەپ ەسەپتەلدى. ەندى ونىڭ بەكىتۋ كەزەڭى بار.
– ونى كىم بەكىتەدى؟
– الىسقا بارماي-اق, بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىندا بولعان تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ تاجىريبەسىنە جۇگىنسەك, ولاردا ءتىل رەفورماسىن بەكىتىپ جۇزەگە اسىراتىن ورگان – ۇكىمەت. جالپى, الەمدىك تاجىريبەدە جاڭا ءالىپبي مەن ونىڭ ەملەسىن بەكىتەتىندەردىڭ 90 پايىزى ۇكىمەتتىڭ قۇزىرىنا جاتادى. ال 4-5 پايىز پرەزيدەنتتىڭ قولىندا بولادى. بىزدە پرەزيدەنتتىڭ جارلىعىنا سايكەس بۇل جۇمىس ۇكىمەتكە تاپسىرىلعان. سوندىقتان ونى ۇكىمەت بەكىتەدى.
– جاقسى. ەملە ەرەجە ماقۇلداندى. ەندى قانداي ءىس-شارا قولعا الىندى؟
– ماقۇلدانعان ەملە ەرەجەسى نەگىزىندە بارلىق وڭىردە ءبىلىم جەتىلدىرۋ كۋرستارىن باستادىق. ارينە, بۇل جەڭىل جۇزەگە اساتىن جۇمىس ەمەس. الدىمەن ونى 72 ساعاتتىق كۋرسپەن باس قالادا وتكىزۋدى قولعا الدىق. سودان كەيىن 12 ساعاتتىق جەدەلدەتىلگەن نۇسقامەن وڭىرلەردى قامتىدىق. بۇل كۋرستار 22-23 ماۋسىمدا ماڭعىستاۋ وبلىسىندا اياقتالدى. 17 ايماق بويىنشا ارقايسىسىنان 60 ادام وقىدى. ناتيجەسىندە 1020 مامانعا سەرتيفيكات تاپسىرىلدى. بۇل كۋرستان وتكەن قازاق ءتىلىنىڭ ماماندارى جاڭا جازۋدىڭ قىر-سىرىنا قانىعىپ, ءوز مەكەمەلەرىندەگى ارىپتەستەرىن وقىتا الادى. ءبىلىم جەتىلدىرۋ كۋرستارى ءدارىس جانە پراكتيكالىق ساباق تۇرىندە جۇرگىزىلدى.
استانامىزدا 72 ساعاتتىق جۇيە نەگىزىندە ەكى اپتالىق وقىتۋ كۋرستارى وتۋدە. بۇگىنگە دەيىن تىڭداۋشىلاردىڭ جەتى لەگىندە شامامەن 200-گە جۋىق ادام وقىدى. ەندى قالعان بەس لەكتسيا تامىزدان قاراشاعا دەيىن جالعاسادى. وقىتۋ بارىسىندا سىناقتان وتە الماي قالعان ماماندار دا كەزدەستى.
وسى ۋاقىتقا دەيىن كۋرسقا كەلگەندەردىڭ 95 پايىزى سەرتيفيكات الدى. ءبىز وقىتۋ بارىسىندا ساپاعا وتە ءمان بەرەمىز. مۇعالىمدەرگە ساۋالناما جۇرگىزىپ, ولاردىڭ لاتىن گرافيكاسىنا دەگەن پىكىرلەرىن سۇراپ, ۇسىنىستارىن تىڭدايمىز. بۇل كۋرستار ەلورداداعى گۋمانيتارلىق كوللەدج بەن «رۋحانيات» ورتالىعىنىڭ بازاسىندا ۇيىمداستىرىلدى.
– قازىر جۇرتشىلىق اراسىندا لاتىنشا جازۋعا دەگەن قىزىعۋشىلىق بايقالادى. بىراق وسىعان نەگىز بولاتىنداي كومەكشى وقۋ قۇرالدارى جارىق كوردى مە؟
– ءبىز بۇل جۇمىستاردى دا نازاردان تىس قالدىرىپ وتىرعان جوقپىز. بيىل جاڭا الىپبيگە قاتىستى بىرنەشە كومەكشى وقۋ قۇرالدارى شىعادى. الدىمەن جاڭا الىپبيمەن جازىلاتىن جارناما ماتىندەرىنىڭ ادىستەمەلىك ۇلگىسىن ازىرلەدىك. بۇل ەڭبەك تامىز ايىندا جارىق كورەدى. قازىر كوپ مەكەمەلەر ءوز اتاۋلارىن لاتىن نەگىزدى جاڭا الىپبيمەن جازۋدى قولعا الدى. بۇل جەردە دە بىرىزدىلىك ساقتالۋ كەرەك. ءبىز وسى جوبا اياسىندا ءۇش اكىمشىلىك ايماقتىڭ نەگىزىندە – نۇر-سۇلتان قالاسى مەن قاراعاندى وبلىسى جانە الماتى وبلىسىنداعى قاراساي اۋدانى مەكەمەلەرىنىڭ ماڭدايشالارىن جاڭا قازاق الىپبيىمەن جازۋعا دايىنداپ جاتىرمىز. كەيبىر وبلىستاردا بۇل پروتسەسس باياۋ جۇرگىزىلۋدە.
72 جانە 12 ساعاتتىق ءبىلىم جەتىلدىرۋ كۋرستارىندا جاڭا جازۋمەن ساباق بەرەتىن مۇعالىمدەرگە ارنالعان وقۋ قۇرالى جارىق كورىپ, پايدالانىلىپ جاتىر. الداعى ۋاقىتتا جالپى جۇرتشىلىققا لاتىن نەگىزدى جاڭا قازاق ءالىپبيى مەن ەملە ەرەجەنى ۇيرەنەتىن ادىستەمەلىك وقۋ قۇرالى جارىققا شىعادى. نەگىزىنەن, بۇل كومەكشى وقۋ قۇرالدارىن شىعارۋ ءبىزدىڭ جوسپارىمىزدا جوق بولاتىن. بىراق 6-7 وبلىس دايىنداعان وقۋلىقتاردىڭ ساپاسى ايتارلىقتاي بولمادى. سوندىقتان ساپاسىزدىققا ۇرىنباۋدى ويلاپ, ءبىر عىلىمي-پەداگوگيكالىق جۇيەمەن ادىستەمەلىك وقۋ قۇرالدارىن شىعارىپ وتىرمىز.
– جاڭا ەملەگە دە بايلانىستى دا ءتۇرلى پىكىرلەر ايتىلىپ قالادى. ءسىز بۇعان قالاي قارايسىز؟
– 1929 جىلى قازاقستان ورتالىق كەڭەس كوميتەتىنىڭ IV سەسسياسىنىڭ قاۋلىسىمەن قازاق ءتىلى لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرىلدى. وسى كەزەڭدەگى ەلدىڭ لاتىنعا كوشۋ جاعدايىمەن, حالىقتىڭ ءبىلىم دەڭگەيىمەن, كوزقاراسىمەن, بۇگىنگى ۋاقىتتى سالىستىرا المايسىز. شىندىعىنا كەلگەندە, ورتاق ەملە جاساۋ وتە قيىن. بۇل تاراپتا قىم-قيعاش پىكىر بار. كەيبىر ادامدار ونى تازا قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا ساي ەمەس دەيدى. بىراق ونىڭ ەكىنشى جاعى دا بار ەكەنىن ەسكەرگەن ءجون. ماسەلەن, قالالىقتار, جاستار ونى قابىلداي المايدى.
مىسالى, احاڭداردىڭ كەزىندە «ۆ» ءارپى ايتىلمادى. ۆاگوندى «باگون» دەپ جازدى. قازىر وسىنداي ۇلگىدە بەرۋگە كوپشىلىكتىڭ جارتىسى كەلىسىپ, جارتىسى كەلىسپەيدى. سوندىقتان قالىپتاسقان تىلدىك بەينەدەن اۋىتقىماعان دا دۇرىس. دەگەنمەن, ءبىز ەملە ەرەجەدەگى التىن ارالىقتى ىزدەۋدەمىز. ەملەنى بەكىتۋدىڭ سوزىلىپ جاتقانى دا وسىعان سەبەپ بولىپ وتىر. وسى ساۋىردە الماتىدا, ماۋسىم ايىندا تارازدا ءتىلشى عالىمدار كەزدەسىپ, وسى ماسەلەنى تالقىلادى. ناتيجەسىندە, عالىمداردىڭ ايتقان پىكىرلەرىنىڭ توقسان پايىزى ءبىر ارناعا توعىستى. اماندىق بولسا, تامىز ايىندا تاعى دا كەزدەسەدى. بۇل ەملە ەرەجە ءالى تالاي سىناقتان ءوتىپ, تۇزەتىلەدى دەپ ويلايمىن. ءبىز بىلتىر ازەربايجان ەلىنىڭ استاناسى باكۋگە باردىق, ولاردىڭ لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋ تاجىريبەسىمەن تانىستىق. بۇل ەلدە مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسى تولىق شەشىلگەن. ءوز انا ءتىلىن بىلمەيتىن ازەربايجان جوق. سونىڭ وزىندە ولار ءتورتىنشى مارتە جاڭا ەملەنى قابىلدادى. ويتكەنى وقىتۋ جانە پراكتيكا بارىسىنداعى وزگەرىستەر سونى تالاپ ەتىپ وتىر.
الداعى جىلى قاناتقاقتى جوبا رەتىندە و-دىك سىنىپتار جاڭا الىپبيمەن تانىسادى. 2021 جىلى مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعان 1-سىنىپ وقۋشىلارى جاڭا جازۋمەن وقيدى. بۇل بالالار باستاۋىش سىنىپتى 2024-2025 جىلدارى اياقتايدى. وسى كەزەڭدە ءبىز ەملە ەرەجەگە تاعى ورالامىز. مۇعالىمدەر جاڭا الىپبيگە قانداي دا ءبىر دايىندىق كوزقاراسپەن قاراسا, وعان بالالار تابيعي تۇردە قارايدى. سوندىقتان بىزگە تابيعيلىققا سۇيەنۋ كەرەك. 2021 جىلى مەكتەپكە بارعان جەتكىنشەكتەر 2032 جىلى وقۋ بىتىرەدى. ءبىز وسى ارالىقتا ۇلكەن تاجىريبە جيناقتايمىز. ءومىر قابىلداماعان نارسەلەر ىسىرىلىپ قالادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا, ءتىلدىڭ تابيعاتى زورلىققا كونبەيدى.
– وسى جۇمىستاردى جۇرگىزۋ بارىسىندا قانداي دا ءبىر تۇيىندەلىپ قالعان ماسەلەلەر بار ما؟
– ارينە, بار. قازىر كەيبىر وبلىستار مەن قالالاردا تىلدەردى دامىتۋ باسقارمالارى جابىلىپ نەمەسە باسقا باسقارماعا قوسىلىپ جاتىر. بۇل ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزعا ۇلكەن كەدەرگى كەلتىرىپ وتىر. مىسالى, ەكى ميلليون حالقى بار الماتىدا تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسى جابىلدى. قازىر قالالىق اكىم اپپاراتىندا ءتىل ماسەلەسىمەن اينالىساتىن ءۇش مامان عانا قالدى. ءدال وسىنداي جاعداي قىزىلوردا وبلىسى مەن شىمكەنت قالاسىندا دا ورىن الدى. قايتا, قوستاناي, سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارى تىلدەردى دامىتۋ باسقارمالارىن ۇستاپ وتىر. جاڭا رەفورمانى كەڭ كولەمدە جۇرگىزۋ ءۇشىن ءبىز حالىققا تىكەلەي بارا المايمىز. وسى مەكەمەلەر ارقىلى جۇرگىزەمىز. سوندىقتان ءبىز جوعارى بيلىككە ايماقتاعى تىلدەردى دامىتۋ باسقارمالارىن جاپپاۋ تۋرالى حات جازدىق جانە ۇكىمەت باسشىسى قاتىساتىن ۇلتتىق كوميسسيادا وسى ماسەلەنى كوتەرەيىك دەپ وتىرمىز.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
سۇحباتتاسقان
ازامات ەسەنجول
