ءبىر نارسە ايقىن. كوشكەن سەلدەي, ەسكەن جەلدەي ءومىر ءوتىپ جاتىر. ياعني, ۋاقىت شىركىن ءبىر ءسات توقتار ەمەس. ءوز اعىنىمەن بارلىق تىرشىلىكتى العا قاراي جەتەلەيدى. مىنە, ادەتتەگىدەي ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازاقستان حالقىنا ارناعان ءداستۇرلى جولداۋىن جاريالادى. شىنىمدى ايتسام, ماعان بۇل جولعى جولداۋ ەرەكشە كورىندى. بىرىنشىدەن, وسى ۋاقىتقا شەيىن جولداۋلار بۇلايشا ەرتە جاريالانعان ەمەس.
ەكىنشىدەن, اتالمىش قۇجات قىزمەتى بۇكىلحالىقتىق سيپاتقا اينالعان «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ ساياسي كەڭەسى وتىرىسىندا ارنايى تانىستىرىلدى. بۇل ۇندەۋدىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتا كۇنى قارساڭىندا جولدانۋى دا وزگەشە ءبىر اسەر قالدىردى. مەنىڭشە, مۇنىڭ ءبارى استە كەزدەيسوق ەمەس. بۇگىندە بۇكىل الەم جاڭا سىناقتارمەن جانە قاتەرلەرمەن بەتپە-بەت كەلىپ وتىر. بۇل تۇرعىسىندا بيىلعى جولداۋدا بىلاي دەلىنگەن: «الەمدىك ەكونوميكا ءالى دە جاھاندىق قارجىلىق-ەكونوميكالىق داعدارىس سالدارىنان ايىعا قويعان جوق. قازاقستان الەمدىك ەكونوميكانىڭ ءبىر بولشەگى رەتىندە ءارى گەوساياسي قىسىمنىڭ ەپيتسەنترىنە تىكەلەي جاقىن ورنالاسقان ەل بولعاندىقتان وسىناۋ ۇدەرىستەردىڭ تەرىس اسەرلەرىن سەزىنبەي قويمايدى».
حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى مەن دۇنيەجۇزىلىك بانك تاراپىنان 2014 جانە ودان كەيىنگى ەكى جىل بويىندا الەمدىك ەكونوميكانىڭ دامۋىندا بولجام تومەندەۋ جاعىنا قاراي قايتا قارالعانى بەلگىلى. سوندىقتان, جولداۋدا ايتىلعانداي, بىزدە ىرعالىپ-جىرعالۋعا ۋاقىت جوق. ءبىز تەرىس ۇردىستەردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن بارلىق ىقتيمال شارالاردى جەدەل قابىلداۋعا ءتيىسپىز. وسى رەتتە پرەزيدەنت قازاقستاننىڭ «نۇرلى جول» جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتى تۋرالى رەسمي جاريالاعانىن جانە مۇنى ىسكە اسىرۋدا ەلىمىزدىڭ قارجىلىق جۇيەسىنىڭ ىقپالى مول بولاتىنىن ەرەكشە اتاپ وتكەن ءجون.
رەتى كەلگەندە ايتا كەتۋ كەرەك, كەزىندە ءتۇرلى ساياسي ويىنشىلاردىڭ سىني پىكىرلەرىنە قاراماستان, ءبىز سىرتقى نارىقتارداعى جاعداي وڭتايلىلىعىمەن ەرەكشەلەنىپ, مۇناي مەن ءبىزدىڭ ەكسپورتتىق ونىمدەرىمىزگە باعا ايتارلىقتاي جوعارى دەڭگەيدە بولعان جىلدارى شيكىزات ەكسپورتىنان تۇسكەن تابىستاردى ۇلتتىق قورعا باعىتتاپ كەلدىك. بۇل جونىندە بيىلعى جولداۋدا دا ايتىلادى: «وسى جىلداردىڭ بارىندە شيكىزات ءوندىرۋ مەن ودان تۇسكەن تابىستاردى ءبىز وسى قورعا سالىپ كەلدىك. 10 ميلليارد دوللاردى ءبىز 2007-2009 جىلدارداعى داعدارىسقا قارسى كۇرەسكە باعىتتادىق. قالعان اقشانى ءىشىپ-جەپ جانە جۇمساپ قويعان جوقپىز, ساقتادىق جانە كوبەيتتىك. قازىر ءبىز وسى رەزەرۆتەردى پايدالانۋعا ءتيىس بولاتىن كەزەڭ تۋىنداپ كەلەدى. بۇل قارجى قيىن ۋاقىتتاردى ەڭسەرىپ, ەكونوميكامىزدىڭ ءوسىمىن ىنتالاندىرۋعا كومەكتەسەتىن بولادى». ءيا, قاراپ وتىرساق, ءوزىمىزدىڭ قارجىمىزدىڭ بولعانى ءبىزدى نەعۇرلىم سەنىمدى دە باتىل سەزىنۋگە مۇمكىندىك بەرىپ وتىر. بىلايشا ايتقاندا,ۇلتتىق تەڭگەمىزدى ەنگىزۋدىڭ ارقاسىندا نارىقتىق سيپاتتاعى ەكونوميكامىزدى ورنىقتىرىپ كەلەمىز.
ارينە, مۇنىڭ ءبارى بىزگە وڭايعا سوققان جوق. وسى رەتتە وتكەن عاسىردىڭ 90-ىنشى جىلدارىنىڭ باسىنداعى مەملەكەتتىڭ ومىرىندەگى ەڭ اۋىر سىندارلى كەزەڭگە ءبىر ءسات كوز جۇگىرتىپ كورسەك. ول كەز قۋاتتى كەڭەس وداعى قۇلاپ, ءبىز شىن ماعىناسىندا ۇلى يمپەريانىڭ ءۇيىندىسىنىڭ استىندا قالعان جاعدايدا ەدىك. كاسىپورىندار توقتاپ, مىڭداعان ادامداردىڭ كوشەدە قالۋى, بوس سورەلەر, شەتى مەن شەگى جوق كەزەك, اقشانىڭ قۇنسىزدانا ءتۇسۋى, ينفلياتسيانىڭ جىلىنا مىڭداعان پايىزدارعا جەتۋى سول ءبىر كەزدەردىڭ ۇيرەنشىكتى قۇبىلىسى بولاتىن. جاپپاي جەتىسپەۋشىلىك. ءتىپتى, كىر سابىننىڭ ءوزى حالىققا تالونمەن بەرىلگەنى ءالى ەستە. جۇرتتىڭ كوبى دۇكەندەر سورەلەرىندە باعاسى ۇشىپ تۇرسا دا, تاۋار بولسا ەكەن دەپ ارمانداعانىن دا ۇمىتا قويعان جوقپىز. مەنىڭ ءبىر تانىسىمنىڭ كوپتەگەن كاسىپورىندار توقتاپ تۇرعان سول كەزدە: «كوشەگە شىققاندا شىركىن زاۋىت مۇرجاسىنان ءتۇتىن شىقسا ەكەن دەپ تىلەيمىن. ادامدار ەڭبەكاقىسىن, قارتتار زەينەتاقىسىن الار ەدى, حالىقتىڭ تۇرمىسى تۇزەلەر ەدى» دەگەنى بار.
رەسەيدىڭ قازاقستانمەن جانە وزگە ارىپتەستەرىمەن الدىن الا كەلىسپەستەن اقشانىڭ قۇنىن ىرىقتاندىرىپ جىبەرۋى حال-احۋالدىڭ ودان ءارى شيەلەنىسۋىنە اكەلىپ سوقتى. سول تۇستا عوي, كوپتەگەن بەلگىلى ساياساتكەرلەردىڭ قازاقستاننىڭ جەكە مەملەكەت رەتىندە قالىپتاساتىنىنا زور كۇمانمەن قارايتىندارى. ماسەلەن, كەڭەس وداعىنىڭ تۇڭعىش جانە سوڭعى پرەزيدەنتى ميحايل گورباچەۆ ءوزىنىڭ مەمۋارىندا قازاقستان وعان ەش باسقارۋعا كونبەيتىن ايماق ءتارىزدى كورىنگەنىن اشىق مويىندايدى. وسى تارىزدەس پىكىردىڭ اتاقتى اقش ساياساتكەرى زبيگنەۆ بجەزينسكيدىڭ تاراپىنان دا ايتىلعانى بەلگىلى.
مىنە, وسىنداي كۇردەلى جاعدايدا ءتول مەملەكەتىمىزگە بارلىعىن جاڭادان باستاۋ كەرەك بولدى. سول جاڭالىقتاردىڭ بىرەگەيى تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ دەربەس ۇلتتىق ۆاليۋتاسىن اينالىمعا ەنگىزگەنىمىز دەر ەدىم. مۇنىڭ ءوزى سايىپ كەلگەندە جەكە دارا ساياسات جۇرگىزۋگە, ءتيىمدى ەكونوميكا جۇيەسىن ورنىقتىرۋعا باعىتتالعان قۇرىلىمدىق وزگەرىستەردى تەزدەتۋگە مۇمكىندىك بەردى.
ەندى, مىنە, بيىل شىنايى ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىك پەن تابىستى قارجى رەفورماسىنىڭ سيمۆولى رەتىندەگى ءتول تەڭگەمىزگە 21 جىل تولىپ وتىر. وسى جىلداردىڭ بەدەرىندە رەسپۋبليكانىڭ قارجى-نەسيە جانە ەكونوميكالىق ساياساتىنىڭ جەكە دارا دامۋىنىڭ شەشۋشى فاكتورى بولا بىلگەن قازاقستاندىق اقشا بىرلىگى حالىقارالىق دەڭگەيدە دە تولىق مويىندالىپ ۇلگەردى. شەتەلدىك ساراپشىلار تەڭگەنى تمد جانە ورتالىق ازيا كەڭىستىگىندە ەڭ سەنىمدى جانە ەڭ تۇراقتى ۆاليۋتا رەتىندە باعالايدى. جالپى, تەڭگە بۇگىنگى كۇنى ەركىن الەمدىك ۆاليۋتا رەتىندە اينالىمدا بولماسا دا, ول ۇلتتىق ۆاليۋتا ەسەبىندە تولىقتاي قالىپتاستى. ەڭ باستىسى, تەڭگەنىڭ قازاقتاردىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمىنە وڭ اسەرى بولعانىن, جۇرەكتەرىنە قۋانىش ۇيالاتقانىن ەرەكشە اتاپ وتكەن ءجون.
قازىر وتكەن جىلدار بەلەسىنەن كوز جۇگىرتسەك, ءوزىمىزدىڭ ءتول تەڭگەمىزدى اينالىمعا شىعارۋ تۋرالى شەشىمنىڭ ەكونوميكامىزدىڭ دامۋىنىڭ جاڭا ءبىر ساتىسىنا كوتەرىلۋىنە ىقپال ەتكەن بىرەگەي تاريحي شەشىم بولعانىن ءارى ونىڭ دەر كەزىندە قابىلدانعانىن انىق اڭعارامىز. ال, اۋەل باستا جاعداي وتە اۋىر بولاتىن. الگىدە ايتقانداي, رۋبل ايماعىنان شىعۋعا ءماجبۇر بولعاندىقتان جاڭا ۆاليۋتانى دايىنداۋدى ءارى ونى تەزدەتىپ اينالىمعا ەنگىزۋدى نۇرسۇلتان نازارباەۆ باستاعان ارنايى كوميسسيا قولعا الدى. كەيىن مەملەكەت باسشىسى ءوز ەستەلىكتەرىندە جازعانداي: «مەملەكەتتى ءوزىنىڭ ۆاليۋتاسىز قۇرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. سوندىقتان, ەرتە مە, كەش پە ونى ەنگىزۋ قاجەت بولاتىن. ۆاليۋتا – بارلىق ەكونوميكانىڭ كۇرەتامىرى ىسپەتتى».
وسىلاردى ەسكەرە وتىرىپ قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى ءوزىنىڭ ەڭ العاشقى شەشىمى رەتىندە ۇلتتىق ۆاليۋتانى ەنگىزۋگە دايىندالۋ تۋرالى وتە قۇپيا تۇردەگى جارلىق شىعارۋدى ءجون دەپ تاپتى. وسىعان وراي, سۋرەتشىلەرگە ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ كورنەكتى ديزاينىن دايىنداۋ جونىندە ناقتى تاپسىرمالار بەرىلدى. مۇنىڭ سىرتىندا ۇلتتىق ۆاليۋتاعا لايىقتى اتاۋ تابۋ كەرەك بولدى. نۇرسۇلتان نازارباەۆ «تەڭگە» دەگەن اتاۋدى لايىق كوردى. ول نەگىزسىز ەمەس ەدى. ورتا عاسىردا قازاقتىڭ سايىن دالاسىندا «تامعا» اتاۋىمەن اقشا بىرلىكتەرى قولدانىلعان بولاتىن. مىسالى, كونە قازاق جەرىندە VII جانە VIII عاسىرلاردا سىرداريا مەن وتىرار القابىندا تۇركىلەر, ال جەتىسۋدا تۇرگەشتەر وزدەرىنىڭ اقشالارىن اينالىمعا شىعارىپ وتىردى. وتىراردا ارنايى مونەتا سارايى جۇمىس جاساپ تۇردى. XIV عاسىردىڭ سوڭىنان باستاپ ءامىر تەمىردىڭ اقشالارى اينالىمعا ەنگىزىلدى.
سونىمەن, كوميسسيا ءتۇرلى جاعداياتتاردى زەرتتەي وتىرىپ جاڭا ۆاليۋتانى كەنەت ءارى جەدەل تۇردە ەنگىزۋدى ۇيعاردى. سايىپ كەلگەندە بۇل ۇيىمدىق, ساياسي جانە ەكونوميكالىق تۇرعىدان العاندا اسا كەڭ كولەمدى وپەراتسيا بولدى. تەك وسىدان كەيىن عانا بارىپ ساياسي مالىمدەمە جاساۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. 1993 جىلعى 12 قاراشاداعى قر پرەزيدەنتى جارلىعىنا وراي قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇگەل اۋماعىندا 1993 جىلعى 15 قاراشادان جەرگىلىكتى ۋاقىت بويىنشا 8.00 ساعاتتان باستاپ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسى – تەڭگە تولىق اينالىمعا ەندى. بۇل كۇن, ءسويتىپ, ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ تۋعان كۇنى رەتىندە رەسمي قابىلداندى جانە ءتول تەڭگەمىز ەلتاڭبا, تۋ, ءانۇران سياقتى مەملەكەتىمىزدىڭ باستى بەلگىلەرىنىڭ بىرىنە اينالدى.
وسىلايشا, 1993 جىلى اينالىمعا 1 تەڭگەدەن باستاپ 100 تەڭگەگە دەيىن اقشالار شىعارىلا باستادى. ولاردىڭ بەتتەرىنە تيىسىنشە عۇلاما عالىم ءابۋ ناسىر ءال-فارابي, حالىق اقىنى ءسۇيىنباي, كۇيشى قۇرمانعازى, ەتنوگراف شوقان ءۋاليحانوۆ, اعارتۋشى اباي قۇنانباەۆ, قازاقتىڭ كورنەكتى حاندارى ابىلقايىر مەن ابىلاي ورنالاستىرىلدى.
1994 جىلى اينالىمعا 200 جانە 500 تەڭگەلىك اقشالار ەنگىزىلدى. 1995 جىلعى 14 اقپاننان باستاپ مىڭ تەڭگەلىك اقشالار اينالىمعا تۇسە باستادى. سوڭىن الا تەڭگەنىڭ جاڭا ەكونوميكالىق مازمۇنىمەن قاتار بىرنەشە رەت ونىڭ سىرت بەت-بەينەسى دە وزگەرىستەرگە ۇشىرادى. وسى جىلى قازاقستاندا بانكنوت فابريكاسى دا ىسكە قوسىلدى. 1996 جىلى ەكى مىڭ تەڭگەلىك اقشا شىعارىلسا, 1998 جىلى بەس مىڭ تەڭگە, ال 2003 جىلى قازىرگى ەڭ جوعارى سوما – 10 مىڭ تەڭگە اينالىمعا ەنگىزىلدى.
العاشقى ايلاردا جاڭا ۆاليۋتا تۇراقسىزدىققا ۇشىراعانىمەن, تاريحي تۇرعىدان العاندا تەڭگەنى ەنگىزۋ قوعامعا ساياسي-ەكونوميكالىق قالىپتىلىقتى ورنىقتىرعان ماڭىزدى جەتىستىك بولدى. ستراتەگيالىق جاعىنان قازاقستاننىڭ دەربەستىگى مەن تاۋەلسىزدىگىن نىعايتۋدا بۇل ناعىز باتىل قادام ەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا, قازىر تەڭگە تولىققاندى جانە داعدارىسقا توتەپ بەرۋشى اقشا بىرلىگى رەتىندە بارىنشا قالىپتاسىپ وتىر. سوندىقتان, نەبىر قيىندىقتاردى ەڭسەرە وتىرىپ ۇلتتىق ەكونوميكامىزدى قارىشتاپ دامىتۋعا, ءسويتىپ, «نۇرلى جول» جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتىنىڭ باستى ماقساتى – الەمنىڭ الدىڭعى قاتارلى 30 ەلىنىڭ قۇرامىنا ەنۋگە ءتول تەڭگەمىزدىڭ ىقپالى مول بولادى دەسەك, قاتەلەسە قويمايمىز.
سونىمەن بىرگە, مىنا ءبىر جايدى دا ەستە ۇستاعان ءجون. ءبىز تۇراقتىلىقتى باعالاي بىلگەنىمىزدىڭ ارقاسىندا بۇگىنگى تابىستارعا جەتتىك. ءبىزدىڭ ەڭ باستى بايلىعىمىز – ەل بىرلىگى بولۋى كەرەك. ويتكەنى, ەل بىرلىگى – ءبىزدىڭ بارشا تابىستارىمىزدىڭ كىلتى.
كەنجەبولات جولدىباي,
ساياساتتانۋشى
