ءالى كۇنگە دەيىن باتىرلىق داستاندار مەن عاشىقتىق جىرلاردا كەزدەسەتىن, اقىل-پاراساتىمەن, كوركىمەن تامساندىراتىن ارۋ بەينەسى قاراپايىم ادامدارمەن قاتار اقىن-جازۋشىلارىمىزعا دا ۇلگى بولىپ كەلە جاتىر. ارينە, انا سىيلاعان حالىق بولعانىمىزدان كەيىن بۇل زاڭدى دا. دەسەك تە, ادەبيەت ليرو-ەپوستىق جىرلارمەن توقتاپ قالعان جوق.
ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ ورلەۋ ءداۋىرى حح عاسىر بولسا, سول كەزەڭنىڭ وزىندە قالامگەرلەرىمىزدىڭ شىعارمالارىنا ارقاۋ بولعان قانشاما قازاق قىزىنىڭ بەينەسى سومدالدى. قازاق رومانيستيكاسىنىڭ ءوزى ايەل بەينەسىنەن, ونىڭ قايعىسى مەن مۇڭىن سۋرەتتەۋدەن باستاۋىن الادى (مىرجاقىپ دۋلاتوۆ «باقىتسىز جامال»). وسىلايشا, سول زامانداعى ايەلدەر تەڭسىزدىگىمەن كۇرەستى جازۋشىلار باستاپ كەتەدى.
ودان كەيىن ادەبي شىعارمالار ارەناسىنا ەڭبەك وزاتتارى, اتقارعان ءىسى ارقىلى بەلگىلى ءبىر جەتىستىككە جەتكەن قاھارمان ايەلدەر بەينەسى شىعادى (بەيىمبەت مايلين «راۋشان كوممۋنيست»). ادەبيەتىمىزدىڭ الىپتارى مۇحتار اۋەزوۆ ۇلى ابايدىڭ اجەسى مەن اناسىن سۋرەتتەۋ ارقىلى, عابيت مۇسىرەپوۆ «ۇلپان» رومانىن جازىپ, تاريحتا بولعان ايەلدەردىڭ بەينەسىن شىعارمالارىنا كوشىرەدى. ولاردان بولەك, ءازىلحان نۇرشايىقوۆتىڭ «ماحاببات قىزىق مول جىلدار» رومانىنىڭ باس كەيىپكەرىنىڭ ءبىرى – مەڭتاي بەينەسىنە وقىرمانداردىڭ تالايى سۇيسىنەدى.
جازۋشىلارمەن قاتار اقىندار دا ايەلدەر بەينەسىن ولەڭ, پوەمالارىندا ۇلىقتايدى. ولاردىڭ اراسىندا بەلگىلى كومپوزيتور ءابىلاحات ەسپاەۆ انگە اينالدىرعان سادىقبەك ادامبەكوۆتىڭ «مارجان قىز» ولەڭى بار. ءان ماحاببات ليريكاسى تاقىرىبىندا بولسا دا, ونەر زەرتتەۋشىلەرى ءاننىڭ ءپروتوتيپى مارجان ەسىمدى وزات جىلقىشى بولعانىن ايتادى.
سونداي شىعارمالاردىڭ بىرىنە حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ يەگەرى ابزال بوكەننىڭ 1977 جىلى جازىلىپ, سياسى كەپپەي جاتىپ «جالىن» باسپاسىنىڭ جابىق كونكۋرسىندا ءۇشىنشى بايگەنى العان «سەيىتكۇل» داستانىن دا قوسۋعا بولادى. وندا اعا شوپان بولىپ جۇمىس ىستەگەن سەيىتكۇل تۇرسىنباەۆانىڭ اقتۇتەك بوراندا ءبىر وتار قويدى ساقتاپ قالعان جانقيارلىق ەرلىگى باياندالادى.
ءبىز كەلتىرگەن از عانا مىسالدىڭ وزىنەن قازاق ادەبيەتىندە ايەلدەر بەينەسى ۇلكەن رولگە يە ەكەنى كورىنەدى. ال, ءبىز ايتپاي كەتكەن ايەل-كەيىپكەرلەر قانشاما. بىراق, ارى قاراي بىلگىشسىنبەي-اق قويايىق. بىزگە كەرەگى, قازىردە سيرەپ كەتكەن وقىرمانداردىڭ قوزعاپ وتىرعان تاقىرىبىمىزعا قوسار پىكىرى. سول ماقساتپەن بىرنەشە ادامعا «ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدە ۇلىقتاۋعا لايىق ايەلدەر بەينەسى بار ما؟» سۇراعىن قويعان ەدىك. جاۋاپتارى مىناداي بولدى.
جۇكەل حاماي, اقىن, اۋدارماشى:
– شىنايى ايەل بەينەسىن قازاق ادەبيەتىنە كوشىرۋ ءۇردىسى تىم ارىدەن باستاۋ العان. قۇرتقا, جىبەك, ەڭلىك, ەستايدىڭ قورلانى, اقان سەرىنىڭ اقتوقتىسى, سوعان جالعاس جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ اقبىلەگى, ماعجاننىڭ گۇلسىمى, ت.س.س. وسىلاردىڭ بارلىعى قازاق قىزىن, ۇلت اناسىن, قازىرگى تىلمەن ايتقاندا, قازاق ايەلدەرىن قاستەرلەۋدەن, وعان سۇيىسپەنشىلىكتەن تۋعان بەينەلەر بولاتىن. وكىنىشتىسى, مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قارالى سۇلۋىنان» كەيىن, ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «بوتاگوزىنەن» باستاپ قازاق انالارى شولاق شاشتى بەلسەندىلەرگە اينالدى.
سوڭعى كەزدە وسى ولقىلىقتى ورنىنا كەلتىرۋ ءۇشىن ەركىن ويلى جاستاردىڭ قازاق اناسىنىڭ بەينەسىن قايتا قالىپتاستىرۋعا ۇمتىلىس جاساپ جۇرگەنى قۋانتادى. مىسالى, داۋرەن قۋاتتىڭ «ءمۇيىز تاراعىنداعى» ۇلت اناسى – وتە ءساتتى شىققان بەينە.
ارنۇر اسقار, جۋرناليست:
– مەن قازاق ادەبيەتىندەگى ۇلىقتاۋعا لايىقتى انا, ايەل بەينەسىنىڭ ءبىرى رەتىندە شەرحان مۇرتازانىڭ «اي مەن ايشا» رومانىنداعى ايشانىڭ وبرازىن ايتار ەدىم. مۇحتار اۋەزوۆ, عابيت مۇسىرەپوۆ, شىڭعىس ايتماتوۆتار جاساعان انانىڭ, قازاق ايەلىنىڭ, ارۋدىڭ بەينەسى سياقتى, شەرحاننىڭ اناسى دا وقىرماننىڭ كوكەيىندە اسقاق, ادال, سۇلۋ, قايراتتى ادام رەتىندە ورنىققان. ايشانىڭ بويىندا – 37-ءنىڭ زوبالاڭىندا جارىنان ايىرىلىپ جەسىر قالعان, اشتىق پەن جوقتىقتا شيەتتەي بالالارىن ەر جەتكىزگەن قازاق انالارىنىڭ قايسارلىعى, اقىل-پاراساتى بار. ايشانىڭ ءومىرىن وقىپ, شەرحان-بارسحاننىڭ قانداي انادان تۋعانىن تۇسىنەسىز.
روماندا ايتىلعانداي, «ءۇش ۇرپەك بالاپانىن قىرعا دا سۇيرەپ, ويعا دا سۇيرەپ, مۇرتازاسىن كۇتكەن» ايشانىڭ بەينەسى وتە شىنايى. سەبەبى, بۇل اۆتوردىڭ وي-قيالىنان تۋعان وبراز ەمەس, ءومىردە بولعان ادام عوي. ايشا سول زامانداعى قازاق ايەلدەرىنىڭ, انالارىنىڭ كوپشىلىگىمەن تاعدىرلاس. ايشانىڭ پەرزەنتتەرى ءۇشىن وتقا دا, سۋعا دا تۇسۋگە دايار ماحابباتى, كەرەك كەزىندە قاتالدىق تانىتاتىن قايسارلىعى, مويىمايتىن قايراتتىلىعى قازىرگى قوعامدا دا يدەال بولۋعا ابدەن لايىقتى دەپ ويلايمىن.
جازىبەك ەشتاناەۆ, مۇعالىم:
– مەن ءۇشىن «اباي جولىنداعى» زەرە, ۇلجان بەينەلەرى ناعىز قازاق ايەلىنىڭ ۇلگىسى سانالادى. وسىلار جايلى ايتقاندا, ابايدىڭ اجەسى مەن اناسىنان بولەك ارعى اتاسى ايدوستىڭ بايبىشەسى ايپارا انا قانداي ەدى!
ارينە, سۇراعىڭىزعا وراي ەسىمى ەل ۇرانىنا اينالعان دومالاق پەن قارقابات, اقىلى حاننىڭ ءوزىن جاڭىلدىرعان قاراشاش انالارىمىز دا ەسكە تۇسەدى. عابيت مۇسىرەپوۆ شىعارمالارىنداعى انالار گالەرەياسى, مۇحتار شاحانوۆتىڭ «تاناكوزى», ەسەنعالي راۋشانوۆتىڭ «عايشا ءبيبىسى» قانداي!
اقىن بولسىن, جازۋشى بولسىن شىعارماسىنا نەگىزىنەن ءوز ءومىرىن, ءوز باسىنان كەشكەندى تۇسىرەتىندىكتەن, ولاردىڭ بەينەسىن دە وزدەرى جازعان دۇنيەلەردەن كورە الامىز. مىسالى, كەشە عانا دۇنيەدەن وتكەن فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ ءور بەينەسى ولەڭدەرىندە اتويلاپ تۇر. ونىڭ سوڭىنان قاۋلاپ شىققان اقىن قىزداردىڭ جىرلارىنان ۇلگى تۇتۋعا بولارلىق مىنەزدى بايقاپ قالامىز.
امانعالي قالجانوۆ
