ۇلتتىق تاريح شىنايى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى

كەشە اقوردادا مەملەكەتتىك حاتشى مارات ءتاجيننىڭ توراعالىعىمەن ۇلتتىق تاريحتى زەردەلەۋ جونىندەگى ۆەدومستۆوارالىق جۇمىس توبىنىڭ كەزەكتى وتىرىسى بولىپ ءوتتى. جيىندا «حالىق تاريح تولقىنىندا» باعدارلاماسىنىڭ ازىرلەنۋى, سونىمەن قاتار, جۇمىس توبىنىڭ وتكەن وتىرىستارىندا قويىلعان مىندەتتەردى ىسكە اسىرۋ جونىندەگى قىزمەتى تالقىلاندى.

امبەباپ تاريحشى بولمايدى

الدىمەن مەملەكەتتىك حاتشى مارات ءتاجين ەلىمىزدەگى ۇلتتىق تاريح سالاسىنداعى زەرتتەۋلەردى كەڭەيتۋ مەن تەرەڭدەتۋ جونىندەگى شارالاردىڭ اۋقىمدى كەشەنىمەن تانىستىردى. جۇمىس توبى عىلىمي-تاريحي قوعامداستىقپەن بىرلەسىپ ءبىرشاما جوبالاردى جۇزەگە اسىرعان. ونىڭ ايتۋىنشا, بۇگىنگى تاڭدا 20-عا جۋىق عىلىمي ءىس-ساپارلار ۇيىم­داستىرىلعان. قازاقستاندىق عالىمدار يران, ءۇندىستان, قىتاي, ەگيپەت, تۇركيا, مونعوليا, ۇلىبريتانيا, گەرمانيا, وزبەكستان جانە رەسەي ەلدەرىنىڭ مۇراعاتتارىنان ەل تاريحىنا قاتىستى قۇندى قۇجاتتار الىپ كەلگەن. ماسەلەن, ەكسپەديتسياعا قاتىسۋشىلار تۇركى قاعاناتىنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋى جونىندەگى تۇركى جازۋلارى مەن قولجازبا دەرەك كوزدەرىن, شىڭعىسحان ءداۋىرى كەزەڭىنە دەيىنگى تۇركى تايپالارىنىڭ تاريحي ساباقتاستىعى مەن ەتنوگرافيالىق بايلانىستارى جونىندە مالىمەتتەر تاپقان. ال, قىتايعا ساپار كەزىندە قازاق تاريحىنا قاتىسى بار 283 تومنان تۇراتىن تسين يمپەرياسى مۇراعاتتىق قۇجاتتارىنىڭ كوشىر­مەلەرى اكەلىندى. مادەنيەت جانە اق­پارات ءمينيسترى مۇحتار قۇل-مۇحام­مەدتىڭ مالىمدەۋىنشە, عالىمدار الىپ كەلگەن مۇنداي سەنساتسيالىق ماتەريال-داردى قازان ايىندا ابىلاي حاننىڭ 300 جىلدىعىن مەرەكەلەۋگە ارنالعان حالىقارالىق كونفەرەنتسيادا تانىس­تىرۋ جوسپارلانۋدا. مينيستر سونىمەن قاتار بۇگىنگى تاريحشىلار تۋرالى دا سىن ايتتى. «تاريحقا جول­دان قوسىلعان تاريحشىلار بۇگىن ساق تاريحىنا, ەرتەڭ عۇن تاريحىنا, بۇرسىگۇنى تۇرىك تاريحىنا, ودان ارعى كۇنى قازاق تاريحىنا امبەباپ شىعارمالاردى توپىرلاتىپ جازا بەرەدى. ولاردىڭ بارلىعى عىلىمي اينالىمعا تۇسپەيدى جانە ول عىلىمي تاراپتان ۇلكەن باعا دا المايدى. سوندىقتان, تاريحشىلار بۇكىل ءومىرىن ءبىر تاقىرىپتى زەرتتەۋ­گە ارناۋ كەرەك. شەتەلدىك مۇ­راعات­تارداعى قازاق تاريحىنا قا­تىستى قۇجاتتاردى الدىرمايىنشا, ولاردى زەرتتەپ, جۇيەلەمەيىنشە ناقتى ناتيجەلەرگە قول جەتكىزە المايمىز. وسىعان بايلانىستى, مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى «حالىق تاريح تولقىنىندا» دەگەن جالپى ايدار بويىنشا قازاقستاننىڭ بارلىق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن وسى تاقىرىپقا جۇمىلدىردى. سونىڭ ناتيجەسىندە مەملەكەتتىك تاپسىرىس-پەن جۇمىس ىستەيتىن جانە مەملەكەت مەنشىگىندەگى باسىلىمداردان باسقا, جەكە مەنشىك جەتەكشى تەلەارنا, راديو, گازەت, ينتەرنەت قاۋىمداستىعىنداعى اقپارات قۇرالدارىندا قىسقا مەرزىمدە, 5 ماۋسىمنان بۇگىنگى دەيىن 2170 ماتەريال جارىق كوردى» دەدى م.قۇل-مۇحاممەد. سونداي-اق, مينيستر ەلى­مىزدە قالپىنا كەلتىرىلگەن مادەني ەسكەرتكىشتەر تۋرالى مالىمدەدى. ءبۇ­گىندە «قازرەستاۆراتسيا» 89 تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتى جاڭارتىپ, قال­پىنا كەلتىرگەن. الداعى ۋاقىتتا وبلىستىق, رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە ءتيىستى جۇمىستار جالعاسىن تاپپاق.
جيىندا ءسوز العان ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى اسلان ءسارىنجىپوۆ عىلىمي-زەرتتەۋ جانە وقۋ-ادىستەمەلىك جۇمىستى جاڭعىرتۋ ماسەلەلەرى جونىندەگى تاپ­سىرمالاردىڭ ىسكە اسىرىلۋ بارىسىن باياندادى. ونىڭ ايتۋىنشا, 2013-2014 جاڭا وقۋ جىلىنىڭ باسىندا بارلىق مەملەكەتتىك جوعارى وقۋ ورىندارىندا قازاقستان تاريحى كافەدرالارى اشىلعان. تاريح ماماندىعى بويىنشا جوعارى ءبىلىمدى, جوعارى وقۋ ورنىنان كەيىنگى ءبىلىمدى, سونداي-اق, رھD دوكتورلارىن دايىنداۋعا مەملەكەتتىك تاپسىرىس ۇلعايتىلدى. عالىمدار توبى ەجەلگى داۋىردەن تاۋەل­سىزدىك العانعا دەيىنگى ۇلتتىق تاريح بويىنشا بازالىق وقۋلىقتار دايىنداۋ جۇمىستارىن باستاپ كەتكەن.
ال, سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شى­عىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ ءبولىم مەڭ­گەرۋشىسى مەرۋەرت ابۋسەيىتوۆا قازاق­ستاندىق عالىمداردىڭ شەتەلدىك مۇراعات ورتالىقتارىنداعى جۇمى­سىنىڭ ناتيجەلەرىمەن وي ءبولىستى. ينتەراكتيۆتى تاقتا ارقىلى قۇندى قۇجاتتارمەن جەكە-جەكە تانىستىرىپ, تاريحي ماڭىزدىلىعى جونىندە مولىنان اقپارات بەردى. جالپى, جۇ­مىس ناتيجەسى بويىنشا مۇراعات ما­­تەريالدارىنىڭ 3 مىڭنان استام كو­شىرمەسىنە قول جەتكىزىلگەن.

عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىقتارى

وتىرىس بارىسىندا قر ءبىلىم جانە عىلىم ۆيتسە-ءمينيسترى مۇرات ورىنحانوۆ ەلىمىزدە قۇرىلعان عىلىمي-زەرتتەۋ قۇرىلىمدارى تۋرالى حاباردار ەتتى.
الماتىدا ورتالىق ازيا ءداستۇرلى وركەنيەتتەرىن زەردەلەۋ جونىندەگى رەسپۋبليكالىق ورتالىق قۇرىلعان. ماق­ساتى – قازاقستان مەن ورتالىق ازيا­نىڭ ءداستۇرلى وركەنيەتتەرىنىڭ عى­لىمي پروبلەمالارىن جاڭا ادىستە­مەلىك ۇستانىمداردىڭ نەگىزىندە پىسىقتاۋ.
عىلىم كوميتەتىنىڭ جالپى گەنەتيكا جانە تسيتولوگيا ينستيتۋتى جانىنان قۇرىلعان پوپۋلياتسيالىق گەنەتيكا زەرتحاناسىندا ءىرى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلمەك. ۆيتسە-مينيستر بۇعان قوسا ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى بازاسىندا قۇرىلعان دۇنيە ءجۇزى تاريحىن زەردەلەۋ جونىندەگى عىلىمي ورتالىق پەن ارحەولوگيالىق داتالاۋ جونىندەگى حالىقارالىق زەرتحانانىڭ ماقسات-مىندەتتەرىن كوپشىلىككە باياندادى.

ماقساتى ايقىن – «Mangi el»

جيىندا حالىقارالىق «Mangi el» عىلىمي-كوپشىلىك جۋرنالىنىڭ ال­عاشقى ءنومىرى تانىستىرىلدى. تاياۋ جانە الىس شەتەلدەردەگى تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەرگە تارايتىن جۋرنال ازىرگە 3 مىڭ دانامەن شىعىپتى. باسىلىمنىڭ باس رەداكتورى – ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى ەرلان سىدىقوۆ.

جيىندا ءسوز العان رەكتور اتالمىش جۋرنال قازاقتاردىڭ جانە باسقا دا ءتۇر­كى­تىلدەس حالىقتاردىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىن تەرەڭ زەرتتەيتىنىن, وقىر­ماننىڭ عىلىمي دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىراتىنىن جانە ۇلتتىق تاريحي جەتىستىكتەرىمىزدى ناسيحاتتايتىنىن ايتتى. رەداكتسيالىق القا قۇرامىنا تانىمال مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى مەن تاريحشى عالىمدار كىرگەن. جۋرنال «تاريح تولقىنىندا», «كوشپەندىلەردىڭ ۇلى مۇراسى», «ۇلت جەتىستىگى», «وتانداستار. شەكارا», «جۋسان», «قورامساق», «بولۋ ءۇشىن», «ءسوز اراسىندا» سەكىلدى ونعا جۋىق ايداردان تۇرادى. جيىندا وسى جۋرنالدىڭ تارالىمىن ارتتىرۋ ماسەلەسىمەن قاتار عالىمداردىڭ ءبىر كىسىدەي اتسالىسۋى جونىندە كەڭىنەن ايتىلدى.

«قازاقستان تاريحى» تانىستىرىلدى

ۆەدومستۆوارالىق جۇمىس توبى مۇشەلەرىنە وتىرىس بارىسىندا قازاقستاننىڭ كونە داۋىرىنەن بۇگىنگە دەيىنگى ۇلتتىق تاريحىنا ارنالعان, جاڭا انىقتامالىق اقپاراتتىق ءبىلىم بەرەتىن «قازاقستان تاريحى» ۆەب پورتالى كورسەتىلدى. قر پرەزيدەنتى جانىنداعى ورتالىق كوممۋنيكاتسيا-لار ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى ەرجان باباقۇماروۆ «e-history.kz» پورتالى تۋرالى كەڭىنەن حاباردار ەتتى.
پورتال قازاق, ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىندە جۇرگىزىلەدى. ونىڭ تۇتاس بىرقاتارى ءار كەزەڭدەگى ۇلتتىق تاريحتى كورسەتۋگە ارنالعان ايدارلارعا بەرىلگەن. ءبىر رەسۋرستىڭ وزىنەن ءارتۇرلى فورماتتاعى – قاراپايىم ءماتىن, PDF, ينفوگرافيكا, ينتەراكتيۆتى ويىندار, فوتو, بەينە جانە اۋديو فورماتىنداعى بارلىق ءتۇرىن الۋ مۇمكىندىگى بار, وعان قوسا ينتەراكتيۆتى تالقىلاۋعا قاتىسۋعا بولادى.

زەردەلەۋ جۇمىستارى جالعاسادى

جيىن سوڭىندا مەملەكەتتىك حات­شى مارات ءتاجين ەلباسىنىڭ عىلىمي-تاريحي قوعامداستىقتىڭ الدىنا ۇلتتىق تاريحي جادىمىزدى قايتا جانداندىرۋ, تەرەڭ زەردەلەۋ جونىندە اۋقىمدى مىندەت قويىپ وتىرعانىن اتاپ ءوتتى. وتاندىق عالىمداردىڭ مىندەتى – تاريحىمىزدى الەمدىك تاريحي ۇدەرىستىڭ اجىراماس ءبىر بولىگى رەتىندە تانۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن تەرەڭ جانە شىنايى عىلىمي زەرتتەۋ-لەر مەن بايىپتى تالداۋلار جۇرگىزۋ. مەملەكەتتىك حاتشى اتقارىلعان جۇمىستارعا لايىقتى باعاسىن بەرىپ, ۇسىنىس-پىكىرلەرىن ورتاعا سالدى. جيىن قورىتىندىسى بويىنشا ۇلت­تىق تاريحتى زەردەلەۋ ماسەلەلەرى بو­يىنشا جۇمىستاردى ودان ءارى جال­عاستىرۋ تاپسىرىلدى.

گۇلميرا ايماعانبەت