كەشە ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى مارات ءتاجيننىڭ توراعالىعىمەن قازاقتىڭ ۇلتتىق تاريحىن زەردەلەۋ جونىندەگى ۆەدومستۆوارالىق جۇمىس توبىنىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسى ءوتتى. القالى جيىنعا بەلگىلى تۇلعالار, ەل باسقارىپ جۇرگەن لاۋازىمدى ازاماتتار, عالىمدار مەن زەرتتەۋشىلەر قاتىستى.
جاڭا زامان جاڭا كوزقاراستى تالاپ ەتەدى
بۇل – ءتول تاريحىمىز ءۇشىن ەرەكشە كۇن بولدى. قازاقتىڭ ۇلتتىق تاريحىنىڭ بارى مەن جوعى تۇگەندەلدى. قوردالانىپ قالعان ماسەلەلەردىڭ ءتۇيىنى تارقاتىلىپ, ۇلتتىق سانانىڭ جەتىلۋىنە تۇرتكى بولاتىن تالاي جايتتار ايتىلدى.
ۇلتتىق تاريحتى زەردەلەۋ جونىندە كەڭىنەن تولعاعان قر مەملەكەتتىك حاتشىسى مارات ءتاجين بۇگىنگى زامان تاريح عىلىمىنىڭ الدىنا جاڭا تالاپتاردى, باسقاشا كوزقاراستى قويىپ وتىرعانىن, تاريحشىنىڭ مىندەتى – ۇلتتىق تاريحتى قايداعى ءبىر امبەباپ زاڭدىلىقتاردىڭ قاساڭ قالىپتارىنا سالىپ جىبەرمەي, ۇلتتىق تاريحتىڭ «جاندى اعزاسى» قالاي داميتىنىن ءتۇسىنۋ قاجەتتىگىن العا تارتتى. ونىڭ ايتۋىنشا, تاريحقا ارقا سۇيەمەسە, بولاشاق بۇلدىر. كۇللى الەمدە رۋحاني قۇندىلىقتاردىڭ مىلتىقسىز مايدانى ءجۇرىپ جاتقان قازىرگى كۇندە تاريحي جادىنى ساقتاپ قالۋ – ءوزىڭدى ءوزىڭ ساقتاپ قالۋدىڭ جالعىز جولى.
ەلباسى«تاريح تولقىنىنداعى حالىق» اتتى تاريحي زەرتتەۋلەردىڭ ارناۋلى باعدارلاماسىن جاساۋدى ۇسىنعانىنا توقتالعان مارات مۇحامەتقازىۇلى ونىڭ ماقساتى – قازاق ۇلتتىق تاريحىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتۋ, ۇلتتىڭ جاڭا تاريحي دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋ ەكەندىگىن اتاپ ءوتتى. وسى باعىتتا مەملەكەت باسشىسىنىڭ باستاماسىمەن تالاي شارالار قولعا الىنعان. اتاپ ايتقاندا, 2003 جىلى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىن جاريالادى. باعدارلاما جۇزەگە اسىرىلعان 2004-2011 جىلدار ارالىعىندا قازاقستان تاريحى مەن ارحەولوگياسى جانە ەتنوگرافياسى بويىنشا 26 ارناۋلى زەرتتەۋ جۇرگىزىلگەن.
– بۇل – تاريحي جادى مەن تاريحي ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋ جولىنداعى اۋقىمدى جۇمىستاردىڭ باسى عانا. قازىرگى مەملەكەتىمىزدىڭ قالىپتاسقان بەلەسىندە ءبىز ءوز تاريحىمىزدى بۇگىنگى زامان عىلىمىنىڭ بيىگىنەن پايىمداپ, ۇلتتىق تاريحتىڭ بولىنبەيتىن بەينەسىن قالىپتاستىرۋعا ءتيىسپىز, – دەدى مەملەكەتتىك حاتشى.
تاريحشىلاردىڭ مىندەتى – شىندىقتى بۇرمالاماۋ
وتكەن تاريحىمىزداعى بۇرمالانعان, ءالى دە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن وقيعالارعا توقتالعان مارات ءتاجين قازاق ەتنوسىنىڭ قالىپتاسۋىنان باستاپ, ەلىمىزدىڭ اۋماعىندا مەكەن ەتكەن ەجەلگى مەملەكەتتەر مەن قوعامداستىقتار ءبىرى قالماي, ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەلۋ كەرەكتىگىن باسا ايتتى. قازاق ەلىنىڭ جيىرماسىنشى عاسىرداعى تاريحي بەت-بەينەسى دە جەتە زەرتتەلمەي جاتىر. تاريحتى جازعاندا ءۇستىرت پىكىر, تۇسىنىكسىز پايىمعا ۇرىنباۋ كەرەك. كەز كەلگەن تاريحي وقيعا ناقتى دەرەكتەرمەن, ايقىن دالەلدەرمەن سيپاتتالۋعا ءتيىس.
–بىزگە وتكەن ءداۋىردى دارىپتەۋدىڭ قاجەتى جوق, باياعى ءبىر ءتارتىپتى اڭساي بەرمەي, جيىرماسىنشى عاسىرداعى قيىنشىلىققا تولى تاريح تۋرالى اشىق ايتۋ كەرەك. سول ءتارتىپتىڭ تۇسىندا اتا-بابالارىمىز قالاي ءومىر سۇرگەنىن ءبىز جاقسى بىلەمىز. سوندىقتان, توتاليتارلىق مەملەكەتتە «ۇلت ماسەلەسىن شەشۋدىڭ» بار شىندىعىن اشىپ كورسەتۋ – تىكەلەي تاريحشىلاردىڭ پارىزى, – دەدى مارات مۇحامەتقازىۇلى.
ول ءتول تاريحىمىزدى زەردەلەۋدەگى باستى كوڭىل اۋدارىلۋعا ءتيىس جايتتارعا دا توقتالا كەتتى. جاڭا تاريح ماسەلەلەرى بويىنشا زەرتتەۋلەردىڭ تاقىرىپ اياسىن كەڭەيتۋ قاجەت. مەملەكەتتىك قۇرىلىستىڭ قازاقستاندىق مودەلى, مەملەكەت باسشىسى تۇلعاسىنىڭ ۇلت تاريحىنىڭ جاڭا بەلەسىندەگى ءرولى عىلىمي تۇرعىدان پايىمدالۋى ءتيىس. پانارالىق زەرتتەۋلەردى جۇزەگە اسىرۋدا دا سىلكىنىس بولعانى ءجون. ول ءۇشىن زەرتتەۋشىلىك جانە جۇمىس تاسىلدەرى تۇگەلىمەن جاڭارتىلۋى كەرەك. تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قالاعان ۇلت كوشباسشىسى قىزمەتىنىڭ بىرقاتار قىرلارىن عىلىمي تۇرعىدا تالدانۋى دا باستى ماسەلەنىڭ ءبىرى.
تاريحي سانانىڭ الجۋازدىعى – ۇلتقا تونگەن قاتەر
بۇدان كەيىن مىنبەگە مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى بۇركىتباي اياعان كوتەرىلىپ, قازىرگى زامان تاريحىن زەردەلەۋ ادىستەمەلەرىنىڭ نەگىزدەرىنە توقتالدى. تاريح – حالىقتىڭ ۇلتتىق ساناسىن قالىپتاستىرۋ, مەملەكەتتىك يدەولوگيانى ناسيحاتتاۋ, جاس ۇرپاقتى پاتريوتيزم رۋحىنا تاربيەلەۋ قىزمەتتەرىن اتقاراتىنىن ايتا كەلە, ول تاۋەلسىزدىك تاريحىن جازۋدا ەلباسىنىڭ ەڭبەكتەرىن, سويلەگەن سوزدەرىن باسشىلىققا الۋدىڭ ماڭىزى ايرىقشا ەكەندىگىن اتاپ ءوتتى. عالىمنىڭ ايتۋىنشا, بۇل ەڭبەكتەردە ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك بەلەستەرى كەزەڭ-كەزەڭىمەن تولىق قامتىلعان جانە وندا ەلىمىزدىڭ ودان ءارى ءوسىپ-وركەندەۋىنە باعىت-باعدار بەرىلگەن. ەندىگى مىندەت – قابىلدانعان مەملەكەتتىك باعدارلامالار اياسىندا ناقتى ىسپەن اينالىسۋ. بۇركىتباي گەلمانۇلى تاريح سالاسىن زەردەلەۋدەگى كەيبىر كۇرمەۋلى ماسەلەلەرگە دە توقتالا كەتتى. ايتالىق, تاريح عىلىمىندا قازاق مەملەكەتتىگى سياقتى تاقىرىپتار بويىنشا ورتاق تۇجىرىمدار ءالى قالىپتاسا قويعان جوق. مىسالى, مەملەكەتتىلىك تاريحى, ونىڭ داۋىرلەنۋ كەزەڭى تۋرالى اركىم ءارتۇرلى بولجام ايتادى. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر مەملەكەتتىلىكتىڭ باستاۋ كەزەڭىن تۇركى قاعاناتىنان باستاسا, ەكىنشىسى – اق وردا كەزەڭىنەن باستاۋ الدى دەيدى. مىنە, وسىنداي ماسەلەلەر تۇرعىسىنان تاريحشىلاردىڭ بىراۋىزدىلىعى قاجەت. سونداي-اق, رۋحى بيىك حالقىمىزدىڭ باتىرلىعىن, ەلىن, جەرىن قىزعىشتاي قورعاعان ۇلتجاندىلىعىن الەمگە تانىتۋ ماڭىزدى. ول ءۇشىن عالىمدار عىلىمي اينالىمداعى قۇجاتتار مەن ماتەريالداردى تولىعىمەن يگەرىپ الۋعا ءتيىس.
عالىمنىڭ ءسوزىن جالعاستىرعان ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى حانكەلدى ءابجان تاۋەلسىزدىك پەن مەملەكەتتىلىكتىڭ بىردەن-ءبىر نىشانى – ءتول تاريحتىڭ بارى مەن جوعىن بوياماسىز, تەك اقيقات بيىگىنەن زەردەلەۋ ەكەندىگىن, وتكەننىڭ تاجىريبەسى مەن تاعىلىمى قانشالىقتى ءادىل زەرتتەلىپ, وقىتىلسا, حالىقتىڭ تاريحي ساناسى دا سونشالىقتى وڭ قالىپتاساتىنىن جەتكىزدى. ول تاريحي سانانىڭ كەمەلدىگى – بولاشاققا بەرىلگەن كەپىلدىك, ال, الجۋازدىعى – ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە تونگەن قاتەرمەن پارا-پار ەكەندىگىن ايتا كەلىپ, تاريحتى وقىتۋ, زەرتتەۋدەگى كەيبىر ولقىلىقتارعا توقتالدى. عالىمنىڭ سوزىنشە, ەلىمىزدە 5-ءشى سىنىپتان باستالىپ وقىتىلاتىن تاريح ساباقتارى 10-شى جانە 11-ءشى سىنىپتا قايتالانىپ وقىتىلادى. ال, جوعارى وقۋ ورىندارىندا بەرىلەتىن تاريح ءدارىسىنىڭ تەوريالىق ادىستەمەلىك بازاسى وتە ءالسىز. ونىڭ بىردەن-ءبىر سەبەبى – پەداگوگتىڭ شامادان تىس جۇكتەمەسىندە ەكەن. مىسالى, نەسيەلىك جۇيە بويىنشا, پەداگوگيكالىق جۇمىستىڭ كولەمى 350 ساعاتتى قۇرايدى. بىراق, ءىس جۇزىندە بۇل ورىندالا بەرمەيدى. كەيبىر وقۋ ورنىندا پەداگوگتىڭ جۇكتەمەسى 700 ساعاتتان اسىپ كەتەدى ەكەن. وسىعان بايلانىستى وقىتۋشى 6-7 ءپان بويىنشا ساباق وتكىزىپ, ۇلكەن جۇكتەمەمەن جۇمىس ىستەۋگە ءماجبۇر. بۇل تاريحتى تەرەڭ وقىتۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى.
– ءبىز الەمدەگى جانە ەلدەگى جاڭعىرتۋ قارقىنىنا ىلەسە الماي قالاتىنىمىزدى مويىنداۋىمىز كەرەك. الەۋمەتتىك كاسىبي تۇرعىدان كەمەلدەنىپ, جەتىلۋدىڭ ورنىنا, وسىدان 15-20 جىل بۇرىنعى ءبىلىم قورىمەن جۇرەتىن ارىپتەستەر بار. وكىنىشكە قاراي, مۇنداي تاريحشىلاردى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنان دا كەزدەستىرۋگە بولادى. ەجەلگى جانە ورتاعاسىرلىق تىلدەردى بىلەتىن تاريحشىلارىمىز دا جوقتىڭ قاسى. وسىدان بولار, كەيىنگى كەزدە كاسىبي تاريحشى بولماي-اق, وزەكتى تاقىرىپتاردا توم-توم كىتاپتار جازاتىندار كوبەيدى, – دەپ قىنجىلىس ءبىلدىردى عالىم.
تاۋەلسىزدىك پەن تاريح تامىرلاس. تاريحسىز تاۋەلسىزدىكتىڭ قادىر-قاسيەتى اشىلمايدى. وسىنداي قورىتىندىعا كەلگەن تاريحشى-عالىمدار ۇلتتىق تاريحقا تەرەڭ دەن قويا باستاعانىن اڭعارتتى.
تاريحتى وقىتۋدىڭ ءبىرتۇتاس مەملەكەتتىك ستاندارتى بولۋ كەرەك
القالى جيىندى تۇيىندەگەن مەملەكەتتىك حاتشى مارات ءتاجين جۇرتشىلىقتىڭ نازارىن باستى ماسەلەلەرگە اۋداردى. ولاردى شەشۋ ءۇشىن الدىمەن ورتا مەكتەپتەر مەن جوعارى وقۋ ورىندارىندا تاريحتى وقىتۋدىڭ قازىرگى زامانعى جانە عىلىمي ءبىرتۇتاس مەملەكەتتىك ستاندارتى جاسالۋى كەرەك. بۇل ستاندارت زاماناۋي زەرتتەۋ تاسىلدەرى مەن وقىتۋ ادىستەرىنە نەگىزدەلۋى ءتيىس. جۇمىستاردى بىرنەشە بولىككە ءبولىپ قاراستىرۋ قاجەت. ءبىرىنشىسى, ۇلتتىق تاريح قوعامدىق عىلىمداردىڭ اراسىندا نەگىزگى سالاعا اينالۋى ءتيىس. ەكىنشى, قازاقستان تاريحىنىڭ ورتاق تۇجىرىمداماسى جاسالۋى كەرەك. ءۇشىنشى, قازاقستان تۋرالى ەلىمىزدەگى جانە شەت مەملەكەتتەردەگى تاريحي ماتەريالداردى جيناقتاپ, جۇيەلەپ, جىكتەۋگە باسا نازار اۋدارىلۋى ءتيىس. ءتورتىنشى, ورتاازيالىق نومادتىق وركەنيەتتى زەرتتەۋگە ايرىقشا ءمان بەرىلگەن ءجون. بەسىنشى, تاريحي ساپالى وقۋلىقتاردى دايارلاۋ ماسەلەسى.
ۇلتتىق تاريحىمىزدى زەرتتەۋ توڭىرەگىندە ايتىلعان ماسەلەلەر مەن تۇجىرىمداردىڭ نەگىزىندە كولەمدى بايانداما ازىرلەنىپ, ول 1-ءشى جەلتوقسانعا دەيىن مەملەكەت باسشىسىنا جولداناتىن بولدى.
قىمبات توقتامۇرات
