جاقىندا مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتى «عىلىمي قازىنا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىندا العاش رەت «ۇلى دالا تۇلعالارى» سەرياسىمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ جانە كورنەكتى تۇلعالار ءالىمحان ەرمەكوۆ پەن جۇمابەك تاشەنەۆ تۋرالى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن جارىققا شىعارىپ, كىتاپتاردىڭ تۇساۋكەسەرىن استانا جانە الماتى قالالارىندا وتكىزدى. ءبىز وسى كىتاپتار جونىندە ايتىپ بەرۋدى اۆتورلاردان سۇراعان ەدىك.
– «ۇلى دالا تۇلعالارى» ايدارىمەن جاڭا شىققان كىتاپتاردىڭ ەرەكشەلىگى قانداي؟ بۇل رەسەيدىڭ «جزل» سەرياسىنىڭ قازاقستاندىق نۇسقاسى ەمەس پە؟
بۇركىتباي اياعان, مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى, تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور, «نۇرسۇلتان نازارباەۆ جانە مەملەكەتتىڭ قازاقستاندىق قۇرىلىس ۇلگىسى» اتتى كىتاپتىڭ اۆتورى:
– قازاقستاندا اتاقتى «جزل» سەرياسىنا ۇقساس قىزعىلىقتى وقىلاتىن ەڭبەكتەر جارىق كورە باستادى. اتاپ ايتساق: «نار تۇلعا», «الاش ارىستارى», «الاش اقيىقتارى» جانە تاعى باسقالار. مىنە, وسى اتالعان كىتاپ سەريالارىنىڭ ىشىنەن «ۇلى دالا تۇلعالارى» دەپ اتالاتىن جاڭا كىتاپ سەرياسى ءوز ورنىن يەلەنىپ, قازاقستان تاريحىندا مەملەكەتتىڭ دامۋىنا, الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق, مادەني-رۋحاني گۇلدەنۋىنە ەڭبەك سىڭىرگەن كورنەكتى تۇلعالارى تۋرالى كىتاپتار شىعارا باستادى. بۇگىنگى جاس ۇرپاق وتكەن عاسىرداعى تاريحي تۇلعالار جايىندا جاقسى بىلە بەرمەيدى. سوندىقتان, ولاردىڭ رەسپۋبليكانى دامىتۋعا قوسقان ۇلەسى, ونەگەلى ءومىربايانى تۋرالى عىلىمي كوپشىلىككە ارنالعان زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنە سۇرانىس بار.
جاڭا باستالعان كىتاپ سەرياسى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆتىڭ ساياسي ءومىربايانىنان باستالعاندىعى كەزدەيسوقتىق ەمەس. ويتكەنى, اتا-بابالارىمىز عاسىرلار بويى ارمانداعان تاۋەلسىزدىككە ەلىمىز قول جەتكىزىپ, وزگەلەرمەن تەرەزەسى تەڭ بولىپ وتىر. ن.نازارباەۆتىڭ ەرەكشە قابىلەتى, كورەگەن باسشىلىعى ونى جاي عانا مەملەكەت پرەزيدەنتى ەمەس, ۇلت كوشباسشىسى دارەجەسىنە كوتەرىلۋىنە, الىس شەتەلدەرگە دە الەمدىك دەڭگەيدەگى ساياساتكەر رەتىندە تانىلا تۇسۋىنە مۇمكىندىك بەردى. ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى تۇلعا رەتىندە حالىققا قىزمەت ەتۋ مەن ءپاتريوتيزمنىڭ ۇلگى الارلىقتاي جارقىن بەينەسى دەپ ايتۋعا بولادى.
– ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ ءومىرى جانە قايراتكەرلىگى, الاش وردا قايراتكەرلەرىنىڭ قاتارىندا قىزمەت ەتكەندىگى ازىرگە وقىرمان قاۋىمعا تولىق تانىس ەمەس. بۇل ولقىلىقتىڭ ورنىن قالاي تولتىردىڭىزدار؟
جاننا قىدىرالينا,
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, «ءالىمحان ەرمەكوۆ» كىتابىنىڭ اۆتورى:
– ءالىمحان ەرمەكوۆ – الاش وردا ۇكىمەتىن, الاش پارتياسىن قۇرۋشىلاردىڭ ءبىرى, جارقىراعان تالانت يەسى, مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى بولعان قازاقتىڭ ايتۋلى ازاماتى. تۇلعا كەڭەستىك قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىن قۇرۋعا بەلسەنە قاتىسۋشى, قازاق جەرلەرىن بىرىكتىرۋگە جاساعان قىزمەتى بۇگىنگى كۇندە جۇرتشىلىقتىڭ قىزىعۋشىلىعىن تانىتۋدا. ونىڭ ەسىمىن اتاۋعا ۇزاق ۋاقىت تىيىم سالىنىپ كەلدى جانە قازىرگى ۋاقىتتا دا ول تۋرالى جازىلعان ەڭبەكتەر كوپ ەمەس. ءالىمحان ابەۋۇلى ەرمەكوۆ – جوعارى ينتەللەكتۋالدى تۇلعا. ول سول كەزدەگى جارقىراعان ءبىلىمدى جاس قازاق ازاماتتارىنىڭ قاتارىندا ءجۇرىپ, رەسەيدىڭ وقۋ ورنىن ۇزدىك ءبىتىرىپ, بىرنەشە شەت تىلدەرىن مەڭگەرگەن. ول ءوزىنىڭ دارىندىلىعىمەن ەكونوميكا سالاسىنداعى تەرەڭ ءبىلىمى, قۇقىق, ساياسات, حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جانە مادەني جاعدايىنان وتە جاقسى حاباردار بولعان. الاش ارداگەرلەرى ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن احمەت بايتۇرسىنوۆ ونى قازاق ەلى مەن جەرىنىڭ تاعدىرى شەشىلگەلى تۇرعان جيىنعا كەزدەيسوق جىبەرمەگەن. ول كەزدە جاس ءالىمحان الاش وردا اتىنان بارىپ, ءارتۇرلى ساياسي توپتاردىڭ وكىلدەرىمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزگەن. سول كەزدە ول 29 جاستا ەكەن. ول قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ وكىلەتتى ۋاكىلى رەتىندە ماسكەۋگە بارىپ, لەنيننىڭ الدىندا بايانداما جاساپ جانە ورتالىق اپپاراتتىڭ الدىندا وتە جاۋاپكەرشىلىگى مول سىن ساتتە سيبرەۆكوم باسشىلارىمەن پىكىر تالاستىرىپ, اقمولا وبلىسىن استراحان گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ قۇزىرىنا قاراپ كەتكەلى تۇرعان قازاقستاننىڭ ماڭىزدى تەرريتوريالارىنىڭ قاتارىندا كاسپيدىڭ سولتۇستىك جاعالاۋىنىڭ قازاقستان قۇرامىندا قالۋىن قاداعالادى. سونداي قايراتكەرلىك, باتىلدىق تانىتقان قازاقتىڭ ادال پەرزەنتىنىڭ ارقاسىندا بۇگىنگى قازاقستان قۇرامىندا استانا جەرى مەن مۇنايلى باتىس ساقتالىپ قالعان. قايراتكەردىڭ بۇكىل ءومىرى كۇرەس جانە ارپالىسپەن وتكەن: ول 3 رەت سوتتالىپ, گۋلاگ لاگەرلەرىندە قاماۋدا 18 جىل وتىرعان. قايراتكەر بارلىق قيىندىقتاردى باسىنان وتكىزىپ, ەرەكشە توزىمدىلىك تانىتقان. كىتاپتا قايراتكەردىڭ نەگىزگى ءومىر تاريحى ورتالىق جانە رەسپۋبليكالىق ۇقك-ءنىڭ ارنايى مۇراعاتتارىندا ساقتالعان قۇجاتتار مەن ەستەلىكتەرگە نەگىزدەلىپ جازىلىپ, جان-جاقتى اشىلدى.
– ال جۇمابەك تاشەنەۆ كەڭەس داۋىرىندە قانداي قىزمەتتەر اتقارعان؟
قانات ەڭسەنوۆ, تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى, «جۇمابەك تاشەنەۆ» كىتابىنىڭ اۆتورى:
– ءبىز ەسىمى اڭىزعا اينالىپ, حالىق جادىندا ساقتالعانىمەن رەسمي تاريح عىلىمىندا ءالى ايتىلا قويماعان, تاريحي قايراتكەردىڭ ەڭبەگى مەن عۇمىرناماسىنا تاريحي وبەكتيۆتىلىك تۇرعىسىنان تارازىلاپ باعا بەرۋگە ۇمتىلدىق. كەزىندە الاش قايراتكەرلەرى «قازاق ءۇشىن كەرەك شارۋانى ەرتەڭگە قالدىرماۋدى» ايتقان ەدى, ءبىز دە وسى قاعيدانى ۇستاندىق. ج.تاشەنەۆ 1915 جىلى قازىرگى اقمولا وبلىسىنىڭ ارشالى اۋدانىندا دۇنيەگە كەلىپ, ءبىلىم الىپ, ەڭبەككە ارالاسقان. 1938-1951 جىلدارى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا شارۋاشىلىق, كەڭەستىك پارتيا جۇمىستارىندا بولدى. 1952-1955 جىلدارى اقتوبە وبلىسىن باسقاردى. 1955-1960 جىلدارى قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى تورالقاسىنىڭ توراعاسى, ال 1960-1961 جىلدارى قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى قىزمەتىن اتقاردى.
سەيىتقالي دۇيسەن, پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى, «جۇمابەك تاشەنەۆ» اتتى كىتاپتىڭ اۆتورى:
– ءبىز جۇمابەك تاشەنەۆتى قازاقستان جەرىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاپ قالۋ جولىنداعى كۇرەسىن كىتابىمىزدا ەڭ باستى ەڭبەگى دەپ كورسەتتىك. كەڭەس ەلىن ن.حرۋششەۆ باسقارعان (1953-1964 جج.) كەزدە قازاقستاندى بىرنەشە ولكەگە ءبولىپ باسقارۋعا, تۇبىندە قازاق رەسپۋبليكاسىن جويۋعا باعىت ۇستاعانى تاريحتان بەلگىلى. قازاقستاننىڭ جەرىن جىرىمداپ وزبەكستانعا, تۇركىمەنستانعا, رەسەي فەدەراتسياسىنا ءبولىپ بەرمەكشى بولدى. وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ بوستاندىق اۋدانىن 1956 جىلى وزبەكستانعا بەرىپ تە ۇلگەردى. قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ باسشىلىعى جەر بەرۋگە قارسى ەكەنىن بىلدىرگەنىمەن كسرو-نىڭ كەۋدەمسوق باسشىسى ولاردى تىڭدامادى. كەلەسى كەزەكتە 1961 جىلى قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىندەگى 5 وبلىسىن (سولتۇستىك قازاقستان, كوكشەتاۋ, قوستاناي, اقمولا, پاۆلودار) رەسەي فەدەراتسياسىنا بەرۋدى تالاپ ەتەدى. سول كەزدە قازاقستاننىڭ پرەمەر-ءمينيسترى قىزمەتىن اتقارعان جۇمابەك تاشەنەۆ بۇل كسرو مەن قازاق رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىنىڭ باپتارىن بۇزعاندىق, حالىق ەركىمەن ساناسپاعاندىق ەكەنىن, ەگەر جەردى زاڭسىز بەرەتىن بولسا, قازاقستان باسشىلىعى حالىقارالىق ۇيىمدارعا شاعىمداناتىنىن ەسكەرتىپ, ن.س.حرۋششەۆتى شەگىنۋگە ءماجبۇر ەتەدى. وسى قارسىلىعى ءۇشىن ونى قىزمەتىنەن كەتىرەدى.
– تاشەنەۆ تاعىلىمىن قالاي باعالاۋعا بولادى؟
قانات ەڭسەنوۆ:
– ول ەلىنىڭ, جەرىنىڭ تۇتاستىعى ءۇشىن باسىن بايگەگە تىككەن ۇلتجاندى باتىر قايراتكەر بولدى. سول قايراتكەردىڭ ەرلىگى بولماعاندا قازاقستاننىڭ بەستەن ءبىرى 1961 جىلى رەسەيگە بەرىلگەندە رەسپۋبليكامىز تاۋەلسىزدىك العاندا ول جەرلەر قايتارىلماي قالىپ قويار ەدى. قازىرگى استانا قالاسى دا بولمايتىن ەدى. سوندىقتان ج.تاشەنەۆتىڭ ەرلىگى – كەيىنگى ۇرپاققا ۇلگى-ونەگە. ونىڭ ەرلىگىن جاستارعا ناسيحاتتاۋ – بۇگىنگى عالىمداردىڭ پارىزى.
– ءالىمحان ەرمەكوۆ پەن جۇمابەك تاشەنەۆتىڭ ۇرپاقتارى تۋرالى نە ايتاسىزدار؟
جاننا قىدىرالينا:
– بۇل كورنەكتى تۇلعالاردىڭ ۇرپاقتارى بۇگىندە اتالارى مەن اكەلەرىنىڭ اتىن جالعاستىرۋشى, تەكتى اۋلەتتەر دەپ ايتۋعا بولادى. مىسالى, ەرمەكوۆتەردىڭ ۇرپاقتارى قر ۇعا-نىڭ اكادەميكتەرى, عىلىم دوكتورلارى مەن پروفەسسورلار اتاندى. ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ نەمەرەسى ولەگ ماعاۋياۇلى – تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى, وبلىستا ەڭبەك جولىن گەوفيزيكادان ءساتتى باستاپ, قاراعاندى پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىندا ءدارىس بەرگەن, وبلىستا ەكونوميكا باسقارماسىنىڭ باستىعى قىزمەتىن اتقارىپ, كەيىنگى ۋاقىتتا ۇلى ادىلمەن بىرگە ءبىلىم سالاسىنداعى بيزنەسكە باسشىلىق جاساۋعا اۋىسىپ, ۇلىبريتانيالىق «Maryadi education» كومپانياسىمەن بىرگە الەم بويىنشا ەرەسەكتەر مەن بالالارعا ءتىلدى وقىتۋدىڭ كۋرستارىن ۇيىمداستىرۋدا. بۇگىنگى كۇندە لوندوندا ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ 3 جاستاعى شوبەرەسى – دانيال ءوسىپ جاتىر.
سەيىتقالي دۇيسەن:
– جۇمابەك تاشەنەۆتەن سايان, سايات, بولات, مۇرات جانە اللا دەگەن ءتورت ۇل, ءبىر قىز وربىگەن. سايات دەگەن بالاسىنان باسقالارى ومىردە بار. الماتىدا, شىمكەنتتە تۇرادى. ءبارى كەزىندە ءبىلىم, عىلىم سالاسىندا ەڭبەك ەتكەن جانە قازىرگى كۇندە زەينەتكە شىققان.
– وقىرمان قاۋىم الداعى ۋاقىتتا ينستيتۋت تاريحشىلارىنىڭ عۇمىرنامالىق سەريا بويىنشا تاعى قانداي كىتاپتارىن وقۋى مۇمكىن؟
بۇركىتباي اياعان:
– بۇل «ۇلى دالا تۇلعالارى» اتتى كىتاپتار سەرياسى, ءسوز جوق, جالعاسىن تابادى. قازىرگى كەزدە ينستيتۋت عالىمدارى باسقا دا كورنەكتى الاش قايراتكەرلەرى, سونداي-اق, مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى, قازاقستاننىڭ شىعارماشىلىق ينتەلليگەنتسياسى وكىلدەرىنەن ءارتۇرلى كەزەڭدەردەگى تۇلعالار تۋرالى زەرتتەۋلەر جازۋ ۇستىندە.
دايىنداعان
گۇلميرا ايماعانبەت
