«قازاق ءتىلى جاپپاي قولدانىس تىلىنە اينالىپ, شىن مانىندەگى مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىنە كوتەرىلگەندە, ءبىز ەلىمىزدى قازاق مەملەكەتى دەپ اتايتىن بولامىز».
ن.نازارباەۆ
قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ حالقىنا ارناعان جىل سايىنعى جولداۋلارى مەملەكەتتىلىگىمىزدى تۇعىرلى ەتۋگە باعىتتالۋدا. انا ءتىلىنىڭ ءمارتەبەسىن كوتەرۋ, مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قازاقستان ازاماتتارىن ءبىرىكتىرۋشى ءرولى تۇرعىسىندا دا ءماسەلەلەر كوتەرىلۋدە. ەلباسى ن.نازارباەۆ جىل سايىن وسى ءبىر تىم وزەكتى ماسەلە تۇرعىسىندا ايتىپ تا, جازىپ تا ءجۇر. ماسەلەن, «قازاقستان-2050» ستراتەگياسى: قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ جاڭا ساياسي باعىتى» اتتى قازاقستان حالقىنا ارناعان جولداۋىندا: «ەگەر ءاربىر قازاق انا تىلىندە سويلەۋگە ۇمتىلسا, ءتىلىمىز الدەقاشان اتا زاڭىمىزداعى مارتەبەسىنە لايىق ورنىن يەلەنەر ەدى. قازاق ءتىلى تۋرالى ايتقاندا, ءىستى الدىمەن وزىمىزدەن باستاۋىمىز كەرەكتىگى ۇمىت قالادى.
ۇلتتىق مۇددەگە قىزمەت ەتۋ ءۇشىن اركىم وزگەنى ەمەس, الدىمەن ءوزىن قامشىلاۋى ءتيىس. تاعى دا قايتالاپ ايتايىن: قازاق قازاقپەن قازاقشا سويلەسسىن. سوندا عانا قازاق ءتىلى بارشا قازاقستاندىقتاردىڭ جاپپاي قولدانىس تىلىنە اينالادى. تىلگە دەگەن كوزقاراس, شىنداپ كەلگەندە, ەلگە دەگەن كوزقاراس ەكەنى داۋسىز. سوندىقتان, وعان بەي-جاي قارامايىق. مەملەكەت ءوز تاراپىنان مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ پوزيتسياسىن نىعايتۋ ءۇشىن كوپ جۇمىس اتقارىپ كەلەدى. قازاق ءتىلىن كەڭىنەن قولدانۋ ءجونىندەگى كەشەندى شارالاردى جۇزەگە اسىرۋدى جالعاستىرۋ كەرەك» دەپ تۇجىرىمداعان دا ەدى.
قازاق ءتىلى – ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ وزەگى. قازاق ءتىلى ارقىلى قازاق ۇلتىنىڭ عاسىرلار قويناۋىنان دارا جولمەن كەلە جاتقان ءداستۇرى عۇمىرلى بولماقشى. الايدا, بايقاپ وتىرعانىمىزداي, ۇلتتىق مادەنيەتتەر دە جاھاندانۋ قارماعىنا ىلىنە باستادى. جاھاندانۋدان تىس قالۋ ءمۇمكىن بولماعان زاماندا وعان قارسى تۇرۋدىڭ توتە جولدارىن ىزدەستىرۋ قاجەتتىگى دە تۋىنداۋدا. جاھاندانۋ قۇردىمىنا جۇتىلماۋدىڭ دارا جولى – ۇلتتىق داستۇردەن اجىراماۋ. ۇلتتىق ءداستۇردىڭ ىرگەتاسى – انا ءتىلى. سوندىقتان دا, قازاق ءتىلىنىڭ زامانا اعىمىنا ساي دامۋ ماسەلەسىنە ەرەكشە كوڭىل اۋدارۋ قاجەتتىگى تۋىنداعاندىقتان, لاتىن ارپىنە كوشۋ ماسەلەسى كوتەرىلۋدە. پرەزيدەنت ءسوزىمەن ايتقاندا: «ءبىز 2025 جىلدان باستاپ ءالىپبيىمىزدى لاتىن قارپىنە, لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋگە كىرىسۋىمىز كەرەك. بۇل – ۇلت بولىپ شەشۋگە ءتيىس ءپرينتسيپتى ماسەلە. ءبىر كەزدە تاريح بەدەرىندە ءبىز مۇنداي قادامدى جاساعانبىز.
بالالارىمىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن وسىنداي شەشىم قابىلداۋعا ءتيىسپىز جانە بۇل الەممەن ءبىرلەسە تۇسۋىمىزگە, بالالارىمىزدىڭ اعىلشىن ءتىلى مەن ينتەرنەت ءتىلىن جەتىك يگەرۋىنە, ەڭ باستىسى, قازاق ءتىلىن جاڭعىرتۋعا جاعداي تۋعىزادى».
قازىرگى تاڭدا باق بەتتەرىندە ءالىپبيدى لاتىن ارپىنە كوشىرۋ ماسەلەسى تۇرعىسىندا الۋان ءتۇرلى پىكىرلەر كوتەرىلۋدە. زيالىلار اراسىندا دا ءتۇرلى كوزقاراستار ورىستەپ تۇر. بۇل زاڭدىلىق تا. الايدا, الەم بيىگىنەن قاراساق, لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ زامانا تالابى ەكەندىگىن ۇعىنامىز. وتكەن عاسىر باسىندا قازاق زيالىلارى اراسىندا لاتىن ارپىنە كوشۋ ماسەلەسى توڭىرەگىندە داۋلى پىكىرلەر ورىن العان ەدى. الايدى, ول زاماننىڭ بيىگى مەن ءبۇگىنگى زاماننىڭ بيىگىن سالىستىرۋعا مۇلدەم بولمايدى. وتكەن عاسىردىڭ باسى قازاق ۇلتىنىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ ءوزى پروبلەماعا اينالعان ۋاقىت بولدى. تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ۇلت ۇستازى اتانعان احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ «ازعانتاي كۇشiمiزدi مەكتەپ ۇيلەرiن سالۋ مەن وقۋلىقتارعا جۇمساۋىمىز كەرەك. قارiپ ماسەلەسiنە مۇقتاجدىق تۋىپ وتىرعان جوق» دەگەن پىكىرىن كەلتىرسەك. ال, قازىرگى زاماندا قازاق ءتىلىن زامانعا ساي دامىتىپ, انا ءتىلىنىڭ قۋاتىن ۇلتتىق رۋحىمىزدى بيىكتەتۋگە جۇمىلدىرىپ, الەمدىك وركەنيەت كوشىنەن ايرىلماۋدىڭ قامىن جاساۋ باستى ماقسات بولىپ وتىر. قازىر ازاماتتاردىڭ كەيبىرى «لاتىن الىپبيىنە كوشسەك, بۇرىنعى رۋحاني مۇرا حالىقتان اجىراپ قالادى» دەگەن ورىنسىز ءپىكىردى ايتادى. ال, وسى ماسەلەگە قاتىستى تاريحشى ن.مۇقامەتحانۇلى «لاتىن ارپىنە كوشسەك, كەڭەس وكىمەتى كەزىندەگى ناعىز ادەبي جاۋھارلارىمىزدى لاتىن ارپىنە كوشىرەتىن ەدىك تە, سول كەزدە جازىلعان, كەڭەستىك يدەولوگيانى ۋاعىزدايتىن دۇنيەلەردەن ارىلار ەدىك. قازاق مادەنيەتى دۇنيەجۇزىنىڭ ادەبيەتىمەن, مادەنيەتىمەن تەزىرەك قاۋىشۋ ءۇشىن لاتىن ارپىنە 10-15 جىلدىڭ ىشىندە بىرتىندەپ كوشۋگە بولادى. ءارى بۇل الەم قازاقتارى لاتىن ءارپى ارقىلى الا-قۇلالىقتان دا ارىلار ەدى. ورتاق جازۋىمىز, ورتاق ۇلتتىق مادەنيەتىمىز قالىپتاسار ەدى» دەگەن ءتۇزۋ پىكىرىن ايتسا, ال فيلوسوف عالىم ج.مولدابەكوۆ «… قازىرگى تاڭدا لاتىن قارپىنە كوشۋدىڭ بىرنەشە قاجەتتىلىكتەرى ايقىندالا ءتۇستى. ولار – الەمدىك اقپاراتتىق بايلانىس كەڭىستىگىنە ەنۋ; تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ مادەني مۇرالارىن ءبىر-بىرىنە جاقىنداستىرا ءتۇسۋ; بولاشاقتا قازاق مەملەكەتىن قالىپتاستىرۋدىڭ كوپكە بىردەي تەتىگىن ىسكە قوسۋ» دەي كەلە, ماسەلەگە ۇلتتىق ءمۇددە تۇرعىسىنان قاراۋ قاجەتتىگىن دە تۇجىرىمداعان ەدى.
ەلباسى قازاق ءتىلىن جاڭعىرتۋدىڭ قاجەتتىگىن, ءتىلدى زامانعا ساي ءۇيلەستىرىپ, ماسەلەسىنەن كونسەنسۋس ءىزدەۋ كەرەكتىگىن, سونىمەن قاتار, ءابدەن ورنىققان حالىقارالىق ءجانە شەت تىلىنەن ەنگەن سوزدەردى قازاق تىلىنە اۋدارۋ ماسەلەسىن ءبىرجولا شەشۋ قاجەتتىگىن ۇكىمەتكە تاپسىرعان ەدى. الايدا, بۇل ماسەلە – ناۋقانشىلدىقپەن ەمەس, عىلىمي تۇرعىدان شەشۋدى قاجەت ەتەتىن دۇنيە. سەبەبى, ءتىل تاعدىرى – ۇلت تاعدىرى. قازىرگى تاڭدا انا ءتىلى توڭىرەگىندە قوردالانعان ماسەلەلەر دە بار ەكەندىگى اقيقات. ماسەلەن, كەيبىر سوزدەردىڭ ءمانى مەن ماعىناسى ءوز ورنىمەن قولدانىلمايدى. ۇعىمدار ماسەلەسى توڭىرەگىندە دە ايتىلاتىن ماسەلەلەر جەتكىلىكتى. ارينە, بۇل – ارناۋلى مامانداردىڭ زەرتتەۋ ەنشىسىندەگى دۇنيە. قازىرگى كەزەڭدە ءتۇرلى ۇعىمداردىڭ, ماعىناسىز ماقالداردىڭ ءومىر شىندىعىنان تۋىنداپ, ادامداردىڭ سانا-سەزىمىنە شىم-شىمداپ ءسىڭىپ جاتاتىندىعىنا قاتتى ءمان بەرۋىمىز كەرەك. ماسەلەن, قازىرگى كۇنى «ەركەك» ءسوزى تىم ءجيى قولدانىلادى. قازاقتىڭ بولمىسىن جاقسى بىلەتىن ادام بۇل ءسوزدى وڭدى-سولدى قولدانبايدى. ويتكەنى, قازاق ۇلتىندا ەر-ازامات دەگەن تۇسىنىكتىڭ ءمانى ەرەكشە جوعارى بولعان. «ەر – ازامات» ۇعىمى مەن «ەركەك» ءسوزىن ءتىپتى سالىستىرۋعا دا كەلمەيدى. ءتۇسىنگەن ادامعا, ەكەۋىنىڭ ءمانى – جەر مەن كوكتەي. احمەت بايتۇرسىنۇلى وتكەن عاسىر باسىندا
«جۇباتۋ» ولەڭىندە:
ەر ورنىنا ەركەك قالدى,
كولەڭكەدەن ۇركەك قالدى, –
دەپ اشىنا جازعان ەدى.
قازاق ۇلتى تاعدىر سىنىنا تاپ بولىپ, تالاي تەپەرىش كورسە دە, انا ءتىلى وزەگىمەن جۇرگەن رۋح ۇندەستىگىنىڭ ارقاسىندا ءوزىنىڭ بولمىسىنان ايرىلمادى. مۇنى كونەنىڭ كوزىن كورىپ, عيبراتىن العانداردىڭ اڭگىمەسى-اق دالەلدەيدى. وكىنىشكە قاراي, بۇگىندە ولاردىڭ قاتارى سيرەك. ءبىزدىڭ رۋحاني اشتىعىمىزدى پراكتيكالىق تۇرعىدا بۇتىندەۋگە جەتكىلىكسىز.
قازاقشا سويلەۋ مەن قازاق ءتىلىن ءوز مانىندە ۇعىنىپ, ونىمەن ءتاربيەلەنىپ, ۇلتتىڭ جان-دۇنيەسىن ۇعىنۋ ماسەلەسى – ەكى ءتۇرلى دۇنيە. سوندىقتان, انا ءتىلىن ءبىلۋ عانا ەمەس, ونىمەن تاربيەلەنۋ ىسىنە ەرەكشە كوڭىل اۋدارۋ قاجەت. تىلمەن ۇرپاق تاربيەلەنەدى. ءورىمتال جاستىڭ جات ەلشىل بولىپ كەتپەي, ەلدىك ءمۇددەگە قىزمەت ەتۋ دەڭگەيى قاتاڭ قاداعالانۋى شارت. پرەزيدەنت ايتقانداي, «قازاقستاننىڭ بولاشاعى – قازاق تىلىندە».
قۇرالاي سارسەمبينا,
ل. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى