زەينەتاقى جۇيەسiن جەتiلدiرۋ – زامان تالابى

قارتتىقتىڭ دا ءوز تiرلiگi, قامى, قۋانىشى, قايعى-مۇڭى, نازى بارىن ەسكەرسەك, بۇل – الاڭسىز قارتتىعىڭدى بۇگiن ويلا دەگەن ءسوز. ارقاڭدى ايازداي قاريتىن نارىق زامانىندا ءسۇرiنiپ قۇلاعاننىڭ ەشكiم قولتىعىنان كوتەر¬مەيدi. وسىلاي كۇندەلiكتi كۇيبەڭمەن قالاي قارتايعانىمىزدى دا بiلمەي قالاتىنىمىز بار. بۇل مۇڭسىز قارتتىعىڭدى ءوزiڭ ويلاپ, ەرتەڭگi كۇنگە قامدانۋدى بۇگiننەن باستاۋدى مەڭزەيدi. ايتپاعىمىز, قالىڭ بۇقارا ءوز بولاشاعىنا سالعان قارجىلىق سالىمنىڭ سالماعىن بiلۋگە بۇگiننەن كiرiسكەنi ءجون.
ماسەلەنiڭ توركiنiن ۋايىمسىز قارتتىقتىڭ كەپiلi – زەينەتاقى جۇيەسiنiڭ وتاندىق حال-احۋالىنان باس¬تاساق… بۇگiندە جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورلارىنىڭ جۇمىسى كەنجەلەپ بارادى دەگەندi جيi ەستيمiز. بۇل ماسەلە سوڭعى بiرەر جىلدىڭ iشiندە ەلدiڭ الاڭ¬داۋشىلىعىنا نەگiز بولىپ ءجۇر. «جاس كەزiڭدە – بەينەت, قار¬تايعاندا – زەينەت» دەپ, قارت¬تىقتىڭ قامىن كۇيتتەگەن ەلدiڭ كوڭiل كۇيiن تۇسiنۋگە بو¬لادى. ونسىز دا زەينەتاقى جۇيەسi سالاسىنداعى ساراپشىلار قازاق¬ستاندىقتاردىڭ الاڭسىز قارت¬تىقتى باستان كەشiرەتiندەرiنە كۇمانمەن قارايدى. ماسەلەن, 20 جاسىندا ەڭبەك جولىن باستاعان ازامات اي سايىن تاپقان تابى¬سىنىڭ 10%-ىن جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورىنا بولەدi. بۇل بەلگiلەنگەن پايىز بولاشاقتا بiزگە قامسىز قارتتىقتى قام¬تاماسىز ەتە الا ما دەگەن كۇدiكتi وي كوپشiلiكتiڭ كوكەيiن كۇپتi ەتiپ وتىرعان سىڭايلى. ماسەلەنi شە¬شۋدiڭ جولى ەلباسىنىڭ قازاقستان حالقىنا ارناعان بيىلعى جولداۋىندا ايتىلدى. مەملەكەت باسشىسى زەينەتاقى جۇيەسiن جەتiلدiرۋ ماسەلەسiنە قاتىستى ۇكiمەت پەن ۇلتتىق بانككە ار¬نايى تاپسىرما جۇكتەدi. بۇگiندە سالىمشىلاردىڭ زەي-نەتاقى قورلارىنىڭ ينۆەستي¬تسيالىق ساياساتىنا ىقپال ەتۋ ءمۇم¬كiن¬دiكتەرi جوق ەكەنiن, سوندىقتان دا زەينەتاقى اۋدارىمدارىنا الىم¬عا قاراعانداي قاراۋ قالىپ¬تاس¬قانىن, ال جەكەلەگەن زەينەت¬اقى قورلارىنىڭ باسشىلىعى ولاردى وزiنiكiندەي كورiپ, كوبiنە كوپ شىعىندارىن جابۋ ارقىلى اكتسيونەرلەردiڭ مۇددەلەرiنە قىزمەت iستەيتiنiن العا تارتقان نۇرسۇلتان نازارباەۆ ۇكiمەت ۇلتتىق بانكپەن بiرلەسiپ بiرiنشi جارتىجىلدىقتىڭ سوڭىنا دەيiن زەينەتاقى جۇيەسiن جەتiلدiرۋ جونiندە ۇسىنىستار قالىپ¬تاس-تىرۋى كەرەك ەكەنiن ايىرىقشا اتادى. شىنتۋايتىنا كەلگەندە, قازiر ەلدەگi زەينەتاقى قورلا¬رى¬نىڭ جۇمىسى كوڭiل كونشiتپەيدi. پايىزدىق ءوسiمنiڭ جوقتىعىنان ولاردىڭ كەيبiرi كiرiسiن قاي سالاعا سالارىن بiلمەي ءجۇر. ستاتيس¬تي¬كالىق مالiمەتتەرگە سۇيەنسەك, قازiر ەلiمiزدە – 11 جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورى جۇمىس iستەيدi. سالىمشىلاردىڭ دەربەس زەينەت¬اقى شوتتارىنىڭ سانى – 8,2 ملن بiرلiك, مiندەتتi زەينەتاقى جار¬ناسىن تولەۋشiلەر – 5,6 ملن ادام. بۇل جۇمىسپەن قامتىلعانداردىڭ 67%-ىن قۇرايدى سالىمشى¬لار¬دىڭ زەينەتاقى جيناقتارى 2011 جىلدىڭ باسىنان بەرi 17,4%-عا كوبەيiپ, 2 تريلليون 651 ملرد تەڭگەنi قۇراپتى.
ەگەمەندiگiمiزدi الىپ, ەتەك-جەڭi¬مiزدi جيا باستاعان تۇستان بەرi قاراي شەگiنسەك ەلiمiز كەڭ¬ەستەر وداعىنىڭ شەكپەنiنەن شىققان ەلدەردiڭ اراسىندا زەينەت¬اقىنىڭ جيناقتاۋ جۇيەسiن قولدا¬نىسقا بiرiنشi بولىپ ەنگiزدi. 1997 جىلى ەلدە زەينەتاقىمەن قام¬تاماسىز ەتۋ جۇيەسiن رەفورمالاۋ تۇجىرىم¬داماسى ماقۇلدانىپ, وسى جىلى «قازاق¬ستان رەسپۋبليكا¬سىندا زەينەت¬اقىمەن قامسىز¬دان¬دىرۋ تۋرالى» زاڭ قابىلداندى. 1998 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ چيلي تاجiريبەسiنە نەگiزدەلگەن الەۋمەتتiك قامسىزداندىرۋدىڭ جاڭا جولىنا تۇستiك. جاڭا جۇيە¬نiڭ ءمانi – جيناقتاۋ زەينەتاقى قورى نەگiزiن قۇرۋ ارقىلى مەم¬لەكەتتiك بiردەي زەينەتاقى تولەۋ جۇيەسiنەن بiرتiندەپ باس تارتۋ بولاتىن. بۇگiندە ەلiمiزدە ارالاس زەينەتاقى جۇيەسi – جاڭا جيناقتاۋ جانە بۇرىنعى مەملەكەتتiك زەي-نەتاقى تولەۋ جۇيەسi جۇمىس iستەيدi. قازاقستان رەسپۋبلي¬كا¬سىندا زەي¬نەتاقى جۇيەسiن دامىتۋ جونiندەگi زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ شەڭبەرiندە جۇرگiزiلگەن دۇنيەجۇزiلiك بانكتىڭ اكتۋارلىق ەسەپتەۋلەرi بويىنشا 2043 جىلى ەلiمiزدەگi ارالاس زەينەتاقى جۇيەسiنiڭ كۇنi بiتiپ, زەينەتكەر جيناقتاۋ قورىندا جيعان-تەرگەنiمەن ءومiر سۇرەدi دەپ بولجانۋدا.
زەينەتاقى جۇيەسiن رەفورما¬لاۋدىڭ ون ءتورت جىلى iشiندە قازاقستاندىق تاجiريبە ءوزiنiڭ جەتiس¬تiكتەرi مەن كەمشiلiكتەرiن كورسەتiپ بەردi. جەتiستiك دەپ 14 جىل iشiندە زەينەتاقى جۇيەسiن قۇرۋعا ارنالعان تۇجىرىمدى جانە نورماتيۆتiك قۇقىقتىق بازانىڭ قالىپتاسقانىن, سونداي-اق, جي¬ناق¬تاۋشى زەينەتاقى جۇيەسiنiڭ ينفراقۇرىلىمى جاسالىپ, جۇيەنi باسقارۋدىڭ تاجiريبەسi جيناق¬تالعانىن ايتۋعا بولادى. دەگەنمەن, زەينەتاقىمەن قامسىزداندىرۋ جۇيەسiنiڭ كەمشiن تۇستارى دا جوق ەمەس. جۇيەنiڭ قار-جىلىق تۇراقتىلىعى, سەنiمدiلiگi, شىنايىلىعىنا, الەۋ¬مەتتiك تيiم¬دiلiگiنە قاتىستى شەشiل¬مەگەن بiرقاتار ماسەلە بار. سەنiم¬دiلiك دەمەكشi, وسى جىلدار ارا¬لىعىندا زەينەتكەرلەردiڭ زەينەت¬اقىسىن ەسەپتەۋ جانە قايتا ەسەپ¬تەۋدەگi الەۋمەتتiك ادiلەتسiزدiك, ياعني ەسەپ¬تەلiنگەن زەينەتاقىنىڭ سول كەزدە العان جالاقى مەن اتقارعان ەڭبەك¬كە سايكەس ەمەستiگiنە بايلا¬نىستى بۇقارا تاراپىنان رەنiشتەر دە ايتىلىپ كەلەدi. حالىقتىڭ سەنi¬مiنە سەلكەۋ تۇسiرگەن زەينەتاقى قورلارىنىڭ قىزمەتiندەگi بiرiز¬دiلiكتiڭ جوقتىعىنان تاۋى شاعىل¬عان سالىمشىلار زەينەتاقى قور¬لارىنىڭ بiرiنەن ەكiنشiسiنە, ودان قالدى ۇشiنشiسiنە اۋىسىپ, سان سوعىپ ءجۇر. نەلiكتەن؟ بiزدەگi زەينەتاقى جۇيەسiنiڭ تاسى ورگە دومالاماي جاتقاندىعىنىڭ سەبەبi نە؟ تارقاتىپ ايتار بولساق, بiرiنشiدەن, زەينەتاقى قورلارىنىڭ ميللياردتاعان قارجىنى تاڭداۋلى جوبالارعا سالىپ, ودان ۇستەمە پايدا تابۋ مۇمكiندiگi زاڭمەن شەكتەلگەن. ەكiنشiدەن, دامىعان ەلدەرمەن سالىستىرعاندا سالىم مولشەرi ازدىق ەتەدi. كوپتەگەن شەت ەلدەردە ەڭبەككەر جالاقىسىنىڭ كەم دەگەندە 20 نەمەسە ودان دا كوپ پايىزىن اۋدارسا, بiزدە نەبارi 10 پايىز عانا. ۇشiنشiدەن, ەلدەگi جالاقىنىڭ ازدىعى ماسەلەنi وڭتايلى شەشۋگە بوگەت بولىپ وتىر. جۇيەنi رەفورمالاۋ جىلدارى ەلiمiزدەگi جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورلارىنىڭ سانى – 20 بولاتىن. نارىقتىڭ قاتال زاڭى قويا ما؟ ەندi قالعان 11 زەينەتاقى قورىنىڭ جۇمىسىن جەتiلدiرiپ, ساننان گورi ساپاعا ءمان بەرگەننەن ناتيجە جامان بولماس. تاعى بiر ماسەلە. سوڭعى كەزدەرi الەم ەلدەرiن ءدۇر¬بەلەڭگە سالعان داع¬دارىستىڭ ەكiنشi تولقىنى زەينەت¬اقى قورلارىن دا اينالىپ وتپەيتiنi راس. سەبەبi, قازiرگi قارجى نارىعىنداعى وسال بۋىن – وسى جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورلارى بولىپ تۇر. دەي تۇر¬عان¬مەن, ەلiمiزدiڭ 2020 جىلعا دەيiن¬گi ستراتەگيالىق دامۋ جوسپارىندا جاقىن ونجىلدىقتا الەۋمەتتiك قورعاۋ ماسەلەسi ەلi¬مiزدiڭ نەگiزگi دامۋ باسىمدىقتارى بولىپ بەلگi¬لەنگەن. وسىعان سايكەس تۇرعىن-داردى جيناقتاۋشى زەي¬نەتاقى قورلارىنىڭ قىزمەتiمەن قامتۋدى كەڭەيتۋ, جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورلارىنىڭ ينۆەس¬تيتسيالىق قىزمەتiن جانە ولار-داعى زەينەتاقى تولەمدەرi تەتiگiن جەتiلدiرۋ, زەينەتاقى اننۋيتتەرi رىنوگىن دامىتۋ قولدانىستاعى جيناق¬تاۋشى زەينەتاقى جۇيەسiن جەتiل¬دiرۋدiڭ باستى باعىتى بولىپ تابىلادى. بۇگiندە جيناقتاۋشى قورلاردىڭ ينۆەستيتسيالىق قورجىنى نەگiزiنەن قارجى مي¬نيسترلiگi مەن ۇلتتىق قور شىعا¬راتىن قۇندى قاعازدارعا تاۋەلدi بولىپ تۇر. زاڭمەن بەلگiلەنگەن ەرەجە بويىنشا سالىمدار ناقتى قارجىلىق قۇرالدارعا سالىنۋى تيiس ەكەنiن ەسكەرسەك, قولداعى قارجىنى نەعۇرلىم تابىسى مول سالالارعا سالعان ءجون بولار. قالاي دەگەنمەن دە, زەينەتاقى جۇيەسiنiڭ جاڭعىرۋى ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ وسiمiنە تiكەلەي بايلانىستى بولعاندىقتان, ال¬داعى مiندەتتiڭ اۋقىمى بولەك. ول – زەينەتاقى جۇيەسiن زامان تالابىنا ساي قايتا جاساقتاۋ.

PS: ەلباسى زەينەتاقى جۇيەسiن جاڭعىرتۋدى تاپسىردى. ۇكiمەتتiڭ بۇل ماسەلەگە قاتىستى ناقتى قانداي قادامعا باراتىنى بەلگiسiز. ايتەۋiر, حالىق زەينەتاقى تاعايىنداۋ جۇيەسiنiڭ وزگەرۋiن كۇتۋمەن ءجۇر. باستىسى – ەل شاپاعاتىن كورسە, حالىققا شاراپاتىن بەرسە يگi.

اينۇر شIدەرباەۆا