عاسىرلار قويناۋىنان, ۋاقىت سىنىنان ءسۇزىلىپ جەتكەن فولكلور – ۇلتتىق مەنتاليتەتىمىزدىڭ قايماعى. فولكلوردان تامىر تارتقان, اسىرەسە, درامالىق شىعارمالار, زامانا قانشا وزگەرسە دە باستاپقى الەۋمەتتىك-فيلوسوفيالىق ءمانىن جوعالتپاي ءاربىر جاڭا ۇرپاقتىڭ وي-ساناسىن قوزعاپ, ءومىر تۋرالى تۇسىنىگىنە ساۋلە ءتۇسىرىپ, ارقاشان قوعاممەن بىرگە جاساي بەرمەك. سونداي تۇعىرى بەرىك ماڭگىلىك شىعارمالاردىڭ ءبىرى, ءسوز زەرگەرى ع.مۇسىرەپوۆ قالامىنان تۋعان – «قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ».
ارينە, بۇل پەسانىڭ ساحنالانۋى جاڭالىق ەمەس. بىراق, «قالاي قويىلار ەكەن؟» دەگەن سۇراق كوزى قاراقتى كورەرمەندى بەيجاي قالدىرماسى دا حاق. ونىڭ ۇستىنە, تەاتردىڭ اسەم چاپايقىزى باستاعان جارناماشىلارىنىڭ ارقاسىندا «قويىلىم جانرى – ميۋزيكل» دەپ بەلگىلەنىپ, «بايتەرەك» توبى ۇسىنادى ەكەن» دەگەن داقپىرت ۇيدەگى, تۇزدەگى جۇرتتىڭ قۇلاعىن كوتەرىپ, قىزىعۋشىلىعىمىزدى ودان سايىن ارتتىردى. ميۋزيكل – قازاق كورەرمەنىنە تاڭسىق جانر, «بايتەرەكتىڭ» تالايدى سۇيسىندىرگەن وزىنە لايىق اتى, ابىرويى بار. ءبىز دە ەلەڭدەگەن كوڭىلمەن ەل اۋزىندا «پيراميدا» اتانىپ كەتكەن بەيبىتشىلىك جانە كەلىسىم سارايىنا جاقىنداي بەرگەنىمىزدە, قاپتاعان قاراقۇرىم حالىق اراسىنان «بيلەتتەرىڭىز جوق پا؟» دەپ سۇراپ تا جاتقانداردى قۇلاعىمىز شالدى. جاقسى نىشان ەدى.
كوردىك. سپەكتاكل قۇرىلىمدارىنىڭ ءوزارا ۇيلەسىم تاپقان تۇستارى بارشىلىق. الدىمەن, كلاسسيك جازۋشىنىڭ ءماتىنى كوپ وزگەرىس كورمەگەن. پروزادا اق ولەڭ دەگەن بار, ينۆەرسيالىق ىرعاقتارعا, ۇيقاسقا قۇرىلادى, ءماتىننىڭ وسى ەرەكشەلىگىن كومپوزيتور ارمان دۇيسەنوۆ دۇرىس پايدالانا ءبىلىپتى. حالىق اندەرىنىڭ اۋەندەرىن بارىنشا ساراڭ قولدانىپ, باستى كەيىپكەرلەردىڭ وبرازىن شىرايلاندىرا ءتۇسۋ ماقساتىندا بۇگىنگى جاس كورەرمەننىڭ جانىنا جاقىن, جاقسى قابىلدايتىن مۋزىكانى – ءوزىنىڭ ءتول دۇنيەسىن ورنىمەن العا شىعارىپتى.
سپەكتاكلدىڭ ستسەنوگرافياسى دا (ب.بۋرباەۆ) ءساتتى شەشىم تاپقان. راس, «استانا وپەرادا» قويىلعان «ءبىرجان-سارا» وپەراسىندا قولدانىلعان دەكوراتسياعا ۇقسايتىن جەرى جوق ەمەس. ماسەلەن, تاۋ ەتەگى, جارتاس. الايدا, ادەتتەگىدەي كوشىرمە بولىپتى دەۋگە اۋزىمىز بارمايدى. دۇرىسى, يدەياسىن العان, بايىتقان دەگەنىمىز ءلازىم. سونىڭ ارقاسىندا ساحنالىق شەشىم سپەكتاكل مازمۇنىن, كەيىپكەرلەردىڭ كوڭىل-كۇيىن اشۋعا كومەكتەسىپ قانا قويمايدى, كەي-كەيدە ءتىپتى, ءتىلسىز كەيىپكەردىڭ تاپ وزىنە اينالىپ تا كەتەدى.
قاتال ۋاقىتتىڭ وزىندەي وسىناۋ قارا جارتاستى وركەش-وركەش تاۋ ەتەگىندە قاراباي اۋىلى وتىر. تاۋ باۋرايى كوكوراي شالعىن, اراسىندا جايقالىپ وسكەن قىزعالداق-سارعالداقتار كوز جاۋىن العانداي. قوزى كورپەش, قودار, ورتاسىندا بايان – ماحاببات ۇشتىگىنىڭ كۇرەسى باستالا قويماعان كەز. قارابايدىڭ كوڭىلى ازىرگە تىنىش… كەيىن ول قوزى كورپەشتى الداپ, ىزدەسە تاپپاسىن دەپ ۇدەرە كوشىپ, ءشول دالاعا قونىس اۋدارادى. ەندى توبەسىنەن قۇس ۇشپايتىن بەتباقدالانى كورەمىز. قۋارعان قۋ مەديەن دالادا قاڭباق قانا اۋىق-اۋىق جەل ايداپ, دومالاپ, لاعىپ بارا جاتادى. ماحاببات, ادالدىق, ارامدىق, وزىمشىلدىك, دۇنيەقوڭىزدىق دوداعا تۇسكەن ساحناداعى وقيعا دا شيرىعىپ, شارت سىنار ساتىنە قاراي جاقىنداي تۇسەدى. انە-مىنە رۋحاني اپات بولاتىنىن كورەرمەن سەزىنىپ تە, ءتۇيسىنىپ تە وتىر. ەندى نە بولار ەكەن؟ قاشان دا سپەكتاكلدىڭ فينالى رەجيسسەر ءۇشىن ۇلكەن سىن. كوبى جانر تابيعاتىنا ءدال كەلەتىن كوركەمدىك شەشىم تاپپاي, اقىل-مورال ايتۋمەن تۇيىندەيدى نەمەسە پلاكاتتىق ۇگىت-ناسيحات تورىنا شىرمالىپ قالىپ جاتادى. مۇندا ولاي ەمەس, كورەرمەن تۇيسىگى الدانبايدى. بارلىق قيىندىقتاردى جەڭىپ, اقىرى قاۋىشىپ, باقىتتان باستارى اينالىپ تۇرعان قوس عاشىقتىڭ ۇستىنەن قودار بيىك جارتاس باسىنان ۇلكەن ءبىر ديىرمەن تاستى قۇلاتىپ جىبەرەدى. جارتاستى قوپارۋ قوداردىڭ تابيعاتىنا لايىق ارەكەت بولسا, قوس عاشىقتىڭ بىردەي ءولىم قۇشۋى – جانردىڭ تراگەديالىق تابيعاتىنا لايىق فينال. ءسويتىپ, سۇستى جارتاس تا تاپ وسى ساتتە قودارمەن بىرىگىپ, ءتىلسىز دە قاتىگەز كەيىپكەرگە اينالا قالعانداي بولادى. كورەرمەن ءا دەگەندە از-كەم ءىشىن تارتىپ ءۇنسىز قالسا, ىلە-شالا ءدۇر سىلكىنىپ, قوزىنى سومداعان و.جاقىپبەكوۆ, قودار رولىندەگى ە.مالاەۆ, جانتىق بولعان ن.وتەۋىلوۆ ويىندارىنان العان جاقسى اسەرلەرىنىڭ جيىنتىق باعاسىنداي ەتىپ, جان-جاقتان شاتىرلاتا قول سوعىپ جىبەرەدى. ارينە, بۇل قۇرمەتتىڭ ىشىندە ارتىستەر گ.تاجىباەۆا (بايان), ا.بەرمۇحامبەتوۆا (ماقپال), ا.نوگەربەك (كۇنىكەي), ش.ورداباەۆ (جانتىق-2) قوسقان ۇلەستەرى جوق ەمەس.
ميۋزيكل دەپ ات قويىلعان سوڭ, حورەوگرافيالىق بيلەرىنىڭ دە الار ورنى مەن اسەرى ءوز بيىگىندە بولۋعا ءتيىس. بي بار. كوبىنە كوپشىلىك ساحنالارىندا پايدالانىلادى. بيشىلەر, نەگىزىنەن, ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرى – ءارتۇرلى ماماندىققا دايىندالىپ جاتقان شاكىرتتەر, شەتىنەن ءبيشى ەمەسى انىق, ونىڭ ۇستىنە ءتاجىريبەسىز, سول سەبەپتى سينحروندىق تۇرعىدان قيمىل-قوزعالىستارى بىركەلكى شىقپاي, كورەرمەنگە تيگىزەر ەستەتيكالىق اسەرىن سولعىنداتىپ العان تۇستارى از بولعان جوق. سوندىقتان بي دەنە قيمىلىنىڭ شىن مانىندەگى الۋان ءتۇرلى پلاستيكالىق سۋرەتىنە اينالۋى ءۇشىن بالەتمەيستەر س.جولىمباەۆانىڭ الداعى ۋاقىتتا ءالى دە ءبىراز تەر توگۋىنە تۋرا كەلەدى-اۋ دەپ ويلايمىز.
كەيىپكەرلەردىڭ كوستيۋمدەرى (سۋرەتشىسى ا.سىرباەۆا) ميۋزيكل جانرىنا بەيىمدەلگەن ءارى جەڭىل, ءارى تارتىمدى, سونىمەن بىرگە, حالقىمىزدىڭ ەرتەدەگى دالالىق ۇلگىسىنەن كوپ الشاقتاي قويماعان, تامىرىن ساقتاعان.
سپەكتاكلدە ماحاببات تراگەدياسى عانا ەمەس, «مالعا دوستىڭ مۇڭى جوق, مالدان باسقا» دەپ اباي ايتقانداي, قاراباي تراگەدياسى دا, ياعني وقيعانىڭ الەۋمەتتىك-فيلوسوفيالىق استارى دا جاقسى اشىلعان. ەگەر قىزىن قوزى كورپەش السا, قاراباي مالىنان عانا ايرىلمايدى, تەگىنەن دە ايرىلادى, وشاعىنىڭ وتى سونەدى. ونىڭ قىزىمدى ەگەر قودارعا بەرسەم, مالىمدى دا, تەگىمدى دە ساقتاپ قالارمىن دەگەن الدامشى ءۇمىتكە بايلانىپ جۇرەتىنى سوندىقتان. ويتكەنى, قودار ەلى جوق, شىققان تەگى بەلگىسىز بىرەۋ, وعان كىمگە, قاي ۇلتقا سىڭسە دە ءبارىبىر. ءيا, ءارتۇرلى جولمەن جانتالاسىپ ءجۇرىپ جيعان-تەرگەن بايلىقتى ءوز كىندىگىڭنەن جارالعان بالاڭ بولماعاندىقتان كىمگە قالدىرارىڭدى بىلمەي جانتالاسۋ, ءتۇتىنىڭ ءوشىپ, مال-مۇلكىڭنىڭ ءراسۋا بوپ ۇستاعاننىڭ قولىندا, تىستەگەننىڭ اۋزىندا كەتەتىنىن ويلاۋ قاي زاماندا كىمگە بولماسىن ەڭ اۋىر ازاپ ەكەنى داۋسىز عوي.
«بايتەرەك» توبىنداعى ن.وتەۋىلوۆ, ە.مالاەۆ, س.قاميەۆ تانىمال جاقسى انشىلەر بولۋمەن بىرگە, ق.قۋانىشباەۆ اتىنداعى اكادەميالىق تەاتردىڭ بەلدى ارتىستەرى دە. ءوز قارىم-قابىلەتتەرىنە سەنگەندىكتەن دە, ايتۋلى پەسانى ميۋزيكل جانرىندا ساحنالاۋعا تاۋەكەل ەتكەن. تاۋەكەل – جەلقايىق, ەڭبەكتەرى جاندى. ويىندى ۇلكەن زالدا ءبىر مەزگىلدە ءۇش مىڭنان استام ادامنىڭ تاماشالاۋى –تالاپكەر جاس رەجيسسەر سايلاۋ قاميەۆ ءۇشىن ونەر جولىنداعى زور جەتىستىگى. شىعارما ءتۇرىن بۇگىنگى كۇن تالعامى مەن سۇرانىسىنا ساي جاڭاشالاپ وزگەرتكەندە, ونىڭ سىرت جارقىلىن قۋالاپ كەتپەي, تاريحي وزەگىنە سەلكەۋ تۇسىرمەگەنى, ۇلتتىق ءنار-بوياۋ ناقىشىن بۇزباي ساقتاي بىلگەنى, ونىڭ رەجيسسەر رەتىندە كەلەشەگىنەن ءۇمىت كۇتۋگە بولاتىنىن اڭعارتقانداي. ەسكەرتە كەتەيىك, س.قاميەۆتىڭ بۇعان دەيىن قويعان «قىز جىبەك» سپەكتاكلىنەن دە ءبىز ونىڭ ۇلتتىق رۋحاني قۇندىلىقتارعا قۇرمەتپەن قارايتىنىن بايقاعانبىز, ايتقانبىز.
وسى جەردە ميۋزيكل دەگەنىمىز نە دەگەنگە تاعى ءبىر ورالىپ, ەنتسيكلوپەدياعا ۇڭىلسەك, دراما, حورەوگرافيا جانە وپەرانىڭ اسەرلى بولىكتەرىنىڭ بۋدانى, باسقاشا ايتساق, مۋزىكالىق كومەديا, مۋزىكالىق پەسا نەمەسە مۋزىكالىق قويىلىم دەگەن ۇعىمداردى بىلدىرەتىنىن كورەمىز. دەمەك, ارنايى جازىلعان ليبرەتتوسى بولۋ كەرەك, مۇندا ول جوق. سوسىن ءار كەيىپكەردىڭ ءوز ارياسى بولادى, باستى تۇلعالاردىڭ اراسىنداعى تالاس-تارتىس تا مۋزىكا تىلىمەن بەينەلەنەدى, ول جاعى دا جەتىمسىز. سوندىقتان شىعارماشىلىق ىزدەنىستەرىنىڭ ءساتتى بولعانىن تۇيىندەي وتىرىپ, تولىق ماعىناسىنداعى ميۋزيكل دەڭگەيىنە كوتەرىلە الماعانىن دا جاسىرعىمىز كەلمەيدى. سوسىن كوشىرۋ دەگەننەن اۋلاق بولۋ كەرەك-اۋ. كوشىرۋ شىنايى ونەر جاساۋشىعا ەشقاشان وپا بەرگەن ەمەس. ماسەلەن, قوداردى تال شارباقتىڭ ىشىنە بايلاپ قويىپ اكەلۋ ءساتى تۇتقىندالعان بۇلىكشىل پۋگاچەۆتىڭ (كينودا) ءدال وسىنداي پۇشايمان ءحالىن بەينەلەيتىن كورىنىستى قايتالايتىنداي. بۇلاي ەتۋ ىزدەسەڭ ەمگە ءبىر بۇراۋ شىبىق تابىلمايتىن قاڭباق كەزگەن قۋ مەديەن قۇلادۇزدەگى دالالىقتارعا مۇلدە جاراسقان جوق. ودان دا جامانى, قوس تەرتەلى ارباعا ۇقساعان سول شارباقتى باستى كەيىپكەرىمىز قوزى كورپەشتىڭ ەسەكشە جەگىلىپ ساحناعا ءوزى سۇيرەپ كەلەتىنى. ىم, تۇسپال, قيمىل-ارەكەت دەگەننىڭ ماعىناسى كەيدە سوزدەن دە ارتىق بولاتىنىن ەسكەرمەۋ – قاتەلىك. ال, نەگىزىندە ۇجىم بۇكىل قۇرىلىمدارى: ليبرەتتوسى, مۋزىكاسى, حورەوگرافياسى ۇلتتىق تامىرلاردان ءنار العان تۋىندى بولسا, ساحناعا جارقىراتىپ الىپ شىعا الاتىنداي قابىلەتتەرى بارىن كورسەتە ءبىلدى.
وتەن احمەت,
ونەرتانۋشى
