قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ونەرىنىڭ قالىپتاسۋىنا زور ۇلەس قوسقان العاشقى دراما, وپەرا تەاترىنىڭ نەگىزىن سالۋشى اكتەر, مۋزىكانت, جازۋشى-دراماتۋرگ ەلىمىزدىڭ العاشقى رەجيسسەرىنىڭ ءبىرى جۇمات شانين ەدى. بىراق, ءبىز بۇل ماقالادا كەڭەستىك جۇيەنىڭ جازىقسىز قۇربانى بولعان الاشتىڭ ازاماتى جۇمات تۋرالى ەمەس, ونىڭ جان جارى, قازاق تەاترىنىڭ العاشقى قارلىعاشتارىنىڭ ءبىرى – جانبيكە شانينا تۋرالى ءسوز ەتپەكپىز.
جانبيكە تۋرالى دەرەك مۇلدە جوق, ءتىپتى, عالامتوردان دا ەشقانداي اقپارات تابا المادىق. سوندىقتان سونى دەرەكتەر ىزدەۋىمىزگە تۋرا كەلدى. جانبيكە شانينانى كوزىمەن كورگەن ارىپتەسى, اتاقتى ءانشى جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتىڭ جارى, قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى 98 جاستاعى حابيبا ەلەبەكوۆا مەن جۇمات ءشانيننىڭ نەمەرە ءىنىسى, قازاق كسر-ىنە ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەر اتىعاي ءشانيننىڭ قىزدارى – الماتى قالاسىنىڭ تۇرعىنى رايحان شانينا مەن قاراعاندى وبلىسى قارقارالى قالاسىنىڭ تۇرعىنى راۋشان شانينا مەن كۇيەۋ بالاسى, مۋزىكا مەكتەبىنىڭ ديرەكتورى ساعىنباي سىزدىقوۆپەن تىلدەسىپ, ءبىراز مالىمەت جينادىق. ولار بىزگە ايعاقتى دەرەكتەر ايتتى. سەبەبى, رايحان مەن راۋشان – جانبيكەنىڭ ءسىڭلىسى قاپيزانىڭ قىزدارى. جۇمات پەن اتىعاي شانيندەر ءبىر ءۇيدىڭ قىزدارىن العان ەكەن.
جانبيكە شانينا 1900 جىلى قاراعاندى وبلىسى قازىرگى قازىبەك بي اۋدانىنىڭ ءشوپتىكول اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى قۇتتىمبەت اسا اۋقاتتى ادام بولعان. قۇتتىمبەتتىڭ جانبيكە, ءمارزيا, قاپيزا اتتى ءۇش قىزى بولادى. ۇشەۋى دە شەتىنەن ءانشى, ونەرلى ەكەن.
جۇمات شانين 1917 جىلى ءوز اۋىلىنان ءجۇز شاقىرىم جەردەگى قارقارالى قالاسىنا كەلىپ, ۋەزدىك كووپەراتيۆكە بۋحگالتەر بولىپ ورنالاسادى. «سەگىز قىرلى, ءبىر سىرلى», دومبىرا, قوبىز, ماندولينا, سكريپكا سياقتى اسپاپتاردا ەركىن وينايتىن جۇمات ءبىر ساۋىق كەشىندە ونەرلى ءارى سۇلۋ بويجەتكەن جانبيكەمەن تانىسادى. ءبىر-بىرىنە ساي ەكى جاس ماڭگىلىككە تابىسادى. اكتريسا حابيبا ەلەبەكوۆا: «جانبيكە وتە سۇلۋ, تاماشا ءانشى ەدى. جۇمات سياقتى جىگىتكە ادال جار بولدى, ءبىرىن-ءبىرى قاتتى سىيلايتىن. قازاق دراما تەاترىنىڭ العاشقى قارلىعاشتارىنىڭ ءبىرى ەدى» دەيدى.
ال, فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور رىمعالي نۇرعاليەۆ جۇمات شانين تۋرالى ەستەلىگىندە «جانبيكە قازاقتىڭ تۇڭعىش ارتىستەرىنىڭ ءبىرى بولعان, ادال جار, اياۋلى انا تاۋداي اۋىرتپالىقتى ۇزاق جىلدار بويى بەلى قايىسپاي كوتەرگەن باتىر جۇرەكتى ادام» دەپ جازادى.
جۇمات ۇيلەنگەننەن كەيىن ونەرلى جارىن وت باسى, وشاق قاسىندا قالدىرماي, تەاترداعى ارتيستىك جۇمىسقا تارتىپ, ساحنانىڭ قىر-سىرىن مەڭگەرۋگە باۋليدى. ونەرگە جانى قۇشتار, ءوزى ءانشى جانبيكە ءۇشىن بۇل زور قۋانىش ەدى. وسىدان باستاپ ونىڭ ءومىرى كۇرت وزگەرەدى. جان-جارىنىڭ رەجيسسەرلىك قىزمەتىنە قاراي قىزىلوردا, ورال قالالارىندا بولادى.1926 جىلى قىزىلوردا قالاسىندا العاش قازاق تەاترى اشىلىپ, جۇمات شانين سونىڭ ديرەكتورى ءارى كوركەمدىك جاعىن باسقارۋشىسى بولادى. تەاتردا جانبيكە ءىرىلى-ۇساقتى رولدەردە ويناپ, ءوزىنىڭ اكتريسالىق قىرىن اشادى. 1927 جىلى موسكۆادا وتكەن ەتنوگرافيالىق كونتسەرتكە قاتىسادى. جانبيكە ءومىرىنىڭ وزەگىنە اينالعان ونەردى ءوز مۇددەسىنەن دە جوعارى قويادى. اتىعاي ءشانيننىڭ كۇيەۋ بالاسى ساعىنباي سىزدىقوۆ ول تۋرالى بىلايشا باياندايدى:
– 1936 جىلى قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ ونكۇندىگىنە قازاقستان باسشىلارى مەن مادەنيەت قايراتكەرلەرى تەمىربەك جۇرگەنوۆ, ساكەن سەيفۋللين, جامبىل جاباەۆ, كۇلاش بايسەيىتوۆا, ت.ب. بىرگە پويىزبەن ماسكەۋ قالاسىنا جول تارتادى. جولدا جانبيكەنىڭ ەمشەكتەگى بالاسى ايان شەتىنەپ كەتەدى. وسىناۋ قايعىلى جاعدايعا بايلانىستى ۇلكەندەر جۇمات پەن جانبيكەگە بالانى جەرلەۋ ءۇشىن ەلگە قايتىڭدار دەيدى. سوندا جۇمات: «ولەر بالا ءولدى, بالا بىزدىكى, بىراق قازاق ونەرى ولمەسىن, مەن دە, جانبيكە دە قايتپايدى» دەيدى. ءوز قايعىلارىن ونەر جولىنا جەڭدىرە بىلگەن ولار سابيلەرىن ماسكەۋدەگى مۇسىلماندار زيراتىنا جەرلەيدى. سول جولى ماسكەۋ جۇرتىنا جۇماتتىڭ رەجۋسسۋراسىمەن «جالبىر», «قىز جىبەك» وپەرالارى كورسەتىلەدى. كورەرمەندەر, ۇكىمەت باسشىلارى, ونەر قايراتكەرلەرى قازاقستاندىقتاردىڭ ونەرىن جوعارى باعالايدى. اسىرەسە, قىز جىبەك رولىندەگى كۇلاش بايسەيىتوۆا مەن تولەگەننىڭ اناسى قامقانىڭ ءرولىن ويناعان جانبيكە شانينانىڭ شەبەرلىگىنە قاتتى ءتانتى بولىپ, بۇل اكتريسالار قايدان وقىعان دەپ تاڭ قالىسادى. بالاسىنان ايىرىلعان انا ءوز قايعىسىن قامقانىڭ ءرولى ارقىلى بەرە بىلگەن عوي.
مەنىڭ الدىمدا جانبيكەنىڭ باقىتتى ءساتىن بەينەلەگەن سۋرەتى جاتىر. ول وتە باقىتتى ەدى, ويتكەنى, جانىندا ءوزىن سىيلايتىن جان-جارى جانە ءومىرىنىڭ جالعاسى – بالاسى راۋپبەك بار. ءدال سول ساتتە الداعى ومىرىندە ۇلكەن باقىتسىزدىق كۇتىپ تۇرعانىن ءبىلدى مە ەكەن؟!
قازاق ونەرىندە وزىندىك ءىز قالدىرعان جانبيكە ءومىرىنىڭ ءبىر-اق كۇندە استان-كەستەنى شىعادى.
1937 جىلى جۇمات شانين «حالىق جاۋى» دەپ ايىپتالىپ, تۇتقىندالادى.1938 جىلى 26 اقپان كۇنى ەشقانداي تەرگەۋسىز, سوتسىز اتىلادى. كسرو نكۆد-نىڭ 1937 جىلى 15 تامىزداعى №00486 بۇيرىعى بويىنشا «وتانىن ساتقانداردىڭ» وتباسى مۇشەلەرىنە قارسى جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن باستالادى. وسى بۇيرىققا سايكەس 1938 جىلى جانبيكەنى دە قاماۋعا الادى. جۇمات پەن جانبيكەنىڭ بالاسى راۋپبەك ماسكەۋ ونەر ينستيتۋتىن سكريپكا ماماندىعى بويىنشا ۇزدىك ءبىتىرىپ كەلگەن ەدى. انادان تىرىدەي ايىرىلعان راۋپبەك 1939 جىلى اۋىر قايعىدان قايتىس بولادى. راۋپبەك جۇماتۇلى قازاقتىڭ العاشقى سكريپكاشىلارىنىڭ ءبىرى ەدى. جانبيكە 8 جىلعا سوتتالىپ, ەڭبەك پەن تۇزەۋ لاگەرىنە جىبەرىلەدى. ونى «الجير» تۇرمەسىنە اكەلەدى. لاگەردەگى جاعداي وتە اۋىر ەدى. باراكتاردا ورىن جەتىسپەيتىن. لاگەر اۋماعىندا ۇلكەن قامىستى كول بولاتىن. تۇتقىندار قامىس شاۋىپ, قىستا باراكتاردى جىلىتاتىن وتىن رەتىندە, ال جازدا ءۇي سالاتىن قۇرىلىس ماتەريالدارىنا پايدالاندى. العاشقى كەزدە ايەلدەرمەن بىرگە جانبيكەگە دە اۋىر جۇمىستاردى ىستەۋگە تۋرا كەلدى. كوكتەم ۋاقىتىندا ارىقتاردى قولىمەن قازىپ, تازالاۋ ونەر سالاسىندا جۇمىس ىستەگەن ادامدارعا قيىنعا سوقتى. اۋىر دا ازاپتى كۇندەردى باستان كەشىردى. تۇرمە قاپاسى مەن قىستىڭ شىڭىلتىر ايازى, ماردىمسىز تاماق, اشتىق سياقتى ناۋبەتتەرمەن قاتار اش-ارىق ادامدارعا تالاي اۋرۋ جابىستى. جانبيكە قول ونەرگە يكەمدى بولعاندىقتان, تىگىن تسەحىندا جۇمىس ىستەيدى. سىعىرايىپ جانعان شامنىڭ جارىعىمەن ءتۇنى بويى كيىم تىگەتىن. راۋشان شانينانىڭ اناسى قاپيزانىڭ ايتۋىنشا, جانبيكە تۇرمەدەگى ءومىرىن كوپ اڭگىمەلەي بەرمەيتىن. تۋىسقاندارىنىڭ سوزىنە قاراعاندا, جانبيكە1946 جىلى مەرزىمىن تولىق وتەپ, قاراعاندىعا كەلەدى. ابدەن جۇدەگەن, كەشەگى ءجۇزى جايناعان سۇلۋ بەينە جوق, ادام تانىماستاي وزگەرگەن, قاراعاندىداعى ءسىڭلىسى ءمارزيانىڭ قولىنا كەلىپ, تىگىن فابريكاسىنا جۇمىسقا ورنالاسادى. اۋىر ەڭبەك, قايعى-قاسىرەت, ۇزاق جىلعى ازاپتى ءومىردىڭ سالدارىنان وكپە اۋرۋىنا شالدىعىپ,1950 جىلى كوز جۇمادى. زيراتى قاراعاندى قالاسىندا. ءسويتىپ, جانبيكە جان-جارى جۇمات ءشانيننىڭ اقتالعانىن دا بىلمەي ومىردەن وتەدى.
تاۋەلسىزدىك تاڭى اتتى. ولگەنىمىز ءتىرىلىپ, وشكەنىمىز جاندى. كەڭەستىك جۇيە كەلمەسكە كەتتى. «الجير» تۇرمەسىنىڭ ورنىنا «الجير» مۇراجايى بوي كوتەردى. قازاق ونەرىندە وزىندىك ءىز قالدىرعان جۇمات پەن جانبيكەدەن ۇرپاق قالعان جوق. بىراق, جازىقسىز جازانىڭ كىناسىز قۇربانى بولعان جانبيكە شانينا حالقىنىڭ جۇرەگىندە ماڭگى ساقتالادى.
الماگۇل ساعىندىققىزى
