قازىر الەمدىك اقپارات قۇرالدارىندا ۋكرايناداعى ساياسي داعدارىس قىزۋ تالقىلانۋدا. ءتىپتى, وسى نەگىزدە وتقا ماي قۇيىپ, بولماعاندى بولدى, جوق نارسەنى بار دەپ اسىرا سىلتەپ, ارانداتاتىندار دا از ەمەس. ءارى بۇل اقپاراتتىق كەڭىستىكتەردە كەڭىنەن ەتەك الىپ بارادى دەسەك, اقيقاتتان الشاق كەتپەسىمىز انىق. الەۋمەتتىك جەلىلەردە تەكسەرىلمەگەن, جەكە ادامنىڭ عانا پىكىرى دەرلىك جايتتار قالىڭ بۇقاراعا تارالىپ, كەرى اسەر قالىپتاستىرۋدا.
ماسەلەن, رەسەيدىڭ كەيبىر اقپارات قۇرالدارى «ۋكراينانىڭ اسكەر باسشىلارى دونەتسكىنى زىمىرانمەن اتقىلادى. حيميالىق قارۋ قولدانىلدى» دەپ ونىڭ سۋرەتىنە دەيىن كورسەتكەن. كەيىن مۇنى الەمدىك ءباسپاسوز قۇرالدارى ءىلىپ اكەتىپ, توسىن جاڭالىق رەتىندە جاپپاي جارىسا جازدى. ال, شىن مانىندە, بۇل بايقوڭىردا وتكەن جىلى قۇلاعان «پروتون-م» زىمىران تاسىعىشى ەكەن. بىرەۋلەر ارانداتۋ ءۇشىن الەۋمەتتىك جەلىلەردە ادەيى جالعان اقپارات تاراتقان بولىپ شىقتى.
مۇنداي كەلەڭسىزدىك كىمگە ءتيىمدى؟ بايىپتاپ قاراساق, بۇل نيەتى قاراۋ, قاراباسىنىڭ قامىن ويلايتىن بەلگىلى ءبىر توپتاردىڭ عانا ءىس-ارەكەتى ەكەنى كورىنەدى.
كەزىندە «مايداندا» جەلىككەندەر ويىننان وت شىعاتىنىن تۇسىنگىسى كەلمەدى. ءسويتىپ, ءدىنى ءبىر, ءتىلى ۇقساس, ءبىر جەردە ءوسىپ-ونگەن حالىقتىڭ اراسىنا شي جۇگىرتىپ, دۇنيەتانىمى مەن تىلىنە قاراي ەكىگە جارىپ, الاتوپالاڭ جاسادى. ناتيجەسىندە, بەيبىت حالىقتىڭ قانى توگىلىپ, ەل-جۇرت اتامەكەندەرىنەن بوسىپ كەتتى.
ۋكراينانىڭ اقش باستاعان باتىس اليانسى مەن رەسەيدىڭ اراسىندا گەوساياسي ويىنداردىڭ قۇربانى بولۋى قازاقستاندىقتاردىڭ دا ۇلكەن الاڭداۋشىلىعىن تۋدىرادى. ماسەلەن, كوكسوققان جيرينوۆسكي مەن ليمونوۆتاردىڭ مالىمدەمەلەرى تەگىننەن-تەگىن جاسالدى دەپ ويلايسىز با؟ جوق, ولاردىڭ ساندىراقتارى مەن جوسىقسىز تانتىعاندارىنا ءمان بەرمەۋ كەرەك دەگەنمەن, ونىڭ استارىندا ۇلكەن ءزىل جاتىر. ءارى ول كەيبىرەۋلەردىڭ كوكەيىندە قالىپ قويدى. ايتالىق, ۆلاديمير ۆولفوۆيچ دەگەن پالەنىڭ «ۋكراينادان كەيىن كەلەسى كەزەك قازاقستانعا كەلەدى» دەگەنىن بىرەۋلەر ساۋ ادامنىڭ ءسوزى ەمەس دەۋى مۇمكىن. الايدا, «مەملەكەتتىك دۋمانىڭ دەپۋتاتى, ەلدەگى ءبىر ساياسي پارتيا جەتەكشىسىنىڭ اۋزىنان شىققان ءسوزدىڭ ءمانى نەدە, نەگىزىندە نە جاتىر؟ مۇنى ول بۇقارانىڭ الدىندا نەگە ايتتى؟ مۇنداي قاسكويلىك كوكسەگەن كوكەزۋلەردى تەزگە سالاتىن كۇش بولا ما؟..» دەگەن ساۋال ۇنەمى جاۋاپسىز قالادى.
«جىلاساڭ, تاعى سابايمىن» دەگەندەي, جاقىندا بۇكىلرەسەيلىك «سەليگەر – 2014» جاستار فورۋمىندا كرەمل قوجاسى ۆلاديمير پۋتين ءبىر ستۋدەنتتىڭ «ۋكرايناداعى جاعداي قازاقستاندا نازارباەۆ بيلىكتەن كەتكەننەن كەيىن قايتالانىپ جۇرمەي مە؟» دەگەن ساۋالىنا: «قازاقستان – بىزگە ەڭ جاقىن وداقتاس جانە سەرىكتەس. نازارباەۆ – وتە ساۋاتتى كوشباسشى. ول مەملەكەت بولماعان جەردەن مەملەكەت قۇردى. سول ءۇشىن دە مەن ونى قاتتى سىيلايمىن» دەپ جاۋاپ بەردى. سول سول-اق ەكەن, وتاندىق ءباسپاسوز قۇرالدارى وكىلدەرىنەن باستاپ شەتەلدىك جۋرناليستەرگە دەيىن ءسوزدىڭ استارىنان ىلىك ىزدەۋدى باستاپ كەتتى. ال, ساياساتكەر قانات نۇروۆتىڭ ايتۋىنشا, شىن مانىندە ۆلاديمير پۋتين ستۋدەنتتىڭ سۇراعىنا بايلانىستى تۋرا جەتى مينۋت سويلەگەن. ءتۇپ مانىندە ول قازاق ەلىن, قازاقتاردى كەمسىتۋدى, ولاردىڭ نامىسىنا ءتيۋدى ماقسات تۇتپاعان سياقتى. ونىڭ نەگىزگى ويى بۇرىن وداقتىڭ قۇرامىندا بولعان رەسپۋبليكانى نۇرسۇلتان نازارباەۆ قابىلداپ العاندا ونىڭ شەكاراسى زاڭ جۇزىندە ايقىندالماعان, اتا زاڭى, ەلتاڭباسى, ءانۇرانى بولماعان, دامۋ باعىتى بەلگىسىز ەل ەدى. قازاق ەلىنىڭ باسشىسى وسى قيىندىقتاردىڭ بارلىعىن جەڭە ءبىلىپ, جاڭا تاۋەلسىز مەملەكەت قالىپتاستىردى دەگەنگە سايادى.
مۇنى تۇسىنەتىن پوليتتەحنولوگيا وكىلدەرى قايدا؟ الەۋمەتتىك جەلىلەردە ساياسي استار ىزدەگەن ايىپتاۋلار جەلدەي گۋلەدى. ءتىپتى, ول ول ما؟ شەتەلدىك ءبىر اقپارات قۇرالىنىڭ ءجۋرناليسى ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ سول سوزىنە وراي نۇرسۇلتان نازارباەۆ: «ءبىز ەۋرازيالىق وداقتان شىعىپ كەتەمىز دەپ جاۋاپ قايتاردى» دەپ سوعىپ جىبەردى. ال, اقيقاتىندا, ەلباسى «تاۋەلسىزدىككە نۇقسان كەلتىرەتىن بولسا, ونداي ۇيىمداردا قازاقستان ەشۋاقىتتا بولمايدى. ءبىزدىڭ ەڭ جوعارى باعالايتىن بايلىعىمىز – تاۋەلسىزدىك! اتا-بابامىزدىڭ قانىمەن, تەرىمەن كەلگەن تاۋەلسىزدىكتى ءبىز ەشكىمگە بەرە المايمىز. ونى قاسىق قانىمىز قالعانشا قورعاۋىمىز كەرەك. سوندىقتان, قازاقستان ەكونوميكالىق وداقتان شىعىپ كەتۋگە قۇقى بار» دەگەن ءسوزىن 2014 جىلدىڭ 24 تامىزى كۇنى ۇلىتاۋ جەرىندە بەرگەن سۇحباتىندا ايتقان بولاتىن.
جوعارىدا ايتىلعان ۆلاديمير پۋتين سويلەگەن «سەليگەر-2014» بۇكىلرەسەيلىك جاستار فورۋمى 2014 جىلدىڭ 29 تامىزىندا ءوتتى. وسى قيسىنى كەلمەيتىن ەكى فاكتىنى ءيىپ اكەلىپ, كوپە-كورنەۋ جالعاندىقپەن بايلانىستىرۋ جۋرناليستكە نە ءۇشىن كەرەك بولدى؟
قول جەتكەنگە شۇكىرشىلىك ەتپەي, جەل ءسوزدى وتتاي لاۋلاتىپ, ديلەتانتتىق تانىتىپ جۇرەتىندەرگە ەلباسى ۇلىتاۋ تورىندەگى سۇحباتىندا:«مەن ءبارىن بىلەمىن, ءبىزدىڭ جازۋشىلارىمىز, مادەنيەت وكىلدەرى «ءبىزدىڭ ءتىلىمىز جەتىمدىك كورىپ كەلەدى, تاۋەلسىزدىكتىڭ جيىرما جىلى ىشىندە بايعۇس ءتىلىمىز جەتىمدىكتەن شىقپاي ءجۇر» دەپ ايتا بەرەدى. «باقىتسىزبىن» دەگەن ادام باقىتسىز بولادى. «باقىتتىمىن» دەپ جۇرسە, باقىتتى بولادى. «ءتىلىمىز بار» دەپ جۇرسە, ءتىلىمىز بار بولادى, «ءتىلىمىز جوق» دەپ جۇرسە, ءتىلىمىز جوق بولادى. قاي-قايداعىنى, اقىرزاماندى باسقا ورناتپاي, ءتىل تۋرالى زاڭدى قولدانىپ, وزىمىزبەن ءوزىمىز قازاقشا سويلەسۋىمىز كەرەك. ءتىلدى قولدانىپ, باتىل سويلەۋىمىز كەرەك. ءتىلدىڭ مايىن تامىزىپ سويلەپ, باسقا جۇرتقا ۇلگى كورسەتۋىمىز كەرەك. ايتپەسە, جىل سايىن 100 مىڭنان استام بالا مەكتەپ بىتىرەدى, سونىڭ 80 پايىزعا جۋىعى قازاق تىلىندە وقىعان. قازىر ورىستىكى بولسىن, باسقانىكى بولسىن, بارلىق مەكتەپتەردە قازاق ءتىلىن وقىتۋ مىندەتتى بولىپ سانالادى.
ال جارايدى, ءبارىن تىيىپ, قازاق تىلىنەن باسقا ءتىلدى زاڭمەن جاۋىپ تاستاپ, اۋىزدارىڭدى اشپاڭدار, سويلەمەڭدەر دەسەك, وندا ۋكراينا سياقتى بولامىز. قازىر قازاقتىڭ ءبارى مۇنى تۇسىنگەن شىعار. سولاي ەتىپ, جۇرتتىڭ باسىنان سوعىپ وتىرىپ, قازاق تىلىنە اكەلىپ, قانتوگىس قىلىپ, تاۋەلسىزدىكتەن ايىرىلۋ كەرەك پە, الدە ەپتەپ-ەپتەپ امال قولدانىپ, ماسەلەمىزدى شەشۋ كەرەك پە؟ اڭگىمە سوندا. ال, تاڭدايىق, قايسىسىن الامىز؟» دەپ جەرىنە جەتكىزە جاۋاپ بەردى.
وسى ايدىڭ باسىندا مينسكىدە ن.نازارباەۆ, ا.لۋكاشەنكو, پ. پوروشەنكو, ۆ.پۋتين جانە ەۋرووداقتىڭ قاۋىپسىزدىك ساياساتى مەن سىرتقى ىستەر جونىندەگى جوعارى وكىلى كەترين ەشتون جانە باسقالار قاتىسقان جوعارى دارەجەلى سامميت ءوتتى. سول كەزدە ەلباسى ارااعايىندىق جاساپ, ۋكراينا ماسەلەسىن رەتتەۋ باعىتىندا جوعارى دارەجەلى كەزدەسۋدى استانادا وتكىزۋدى ۇسىنعان دا ەدى. قازىر ۋكراينانىڭ وڭتۇستىك شىعىسىنداعى جاعداي ءبىرشاما رەتتەلىپ, كيەۆ بيلىگى مەن ءوزىن-ءوزى جاريالاعان رەسپۋبليكالار بىتىمگەرشىلىككە كەلىستى. دەگەنمەن, مۇندا ءالى ارانداتۋلار مەن جەل ءسوز, داقپىرت, وسەك-اياڭ باسىلماي تۇر. بۇيرىق 5 قىركۇيەكتە استانا ۋاقىتى بويىنشا 21.00-دە كۇشىنە ەنگەن بولاتىن. سول كۇنى تۇندە ۋكرايندىق اسكەريلەر وزدەرىنىڭ قاتارىنان بىرنەشە سولداتتىڭ وققا ۇشقانىن مالىمدەپ شىعا كەلدى. ال, دونەتسكى رەسپۋبليكاسىنىڭ ۆيتسە-ءمينيسترى اندرەي پۋرگين مۇنى «جالعان اقپارات, ارانداتۋ» دەپ جاھانعا جار سالدى. جۇرت كىمگە سەنەرىن بىلمەي داعدارۋدا. ول ول ما, كەشە بىتىمگەرشىلىككە كەلگەن اۋماقتا «سەن ءوزى كىمسىڭ, كىمدى جاقتايسىڭ؟» دەگەن ماعىنادا ءبىر وتباسىندا, ءتىپتى, كورشىلەردىڭ اراسىندا الاۋىزدىق تۋا باستاعانى ايتىلا باستادى.
قازىرگى اقپاراتتىق مايداندا ماسەلەگە ءبىر جاقتى كوزقاراسپەن قاراۋعا بولمايتىندىعى انىق. ايتىلىپ وتىرعان جايتتى ەكىنشى دەرەك كوزدەرىمەن سالىستىرماسا, شىندىقتىڭ بەتى اشىلمايتىنى كورىنەدى. ۋكرايناداعى جاعداي, اسىرەسە, رەسەي ۇكىمەتى ءۇشىن حالىقتىڭ بوي كورسەتە باستاعان الەۋمەتتىك نارازىلىعىن باسقا ارناعا بۇرىپ, قوعامداعى قوردالانعان بەلگىلى ءبىر تۇيتكىلدەردىڭ ءتۇيىنىن شەشۋدىڭ وڭتايلى ساتىنە ۇمتىلىستاي اسەر ەتەدى. سوندىقتان, تۇيمەدەيدى تۇيەدەي ەتىپ كورسەتۋ مۇنداعى ساياساتكەرلەر مەن يدەولوگتارعا ونشا قيىن بولماي تۇر. بۇل ەلدە تەلەجۋرناليستەر كوگىلدىر ەكرانداعى ۇگىت-ناسيحاتشىلارعا اينالىپ كەتكەندەي.
P.S: وسى تۇرعىدا «ۋرالسكايا نەدەليا» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ماريا كوۆالەۆانىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى:
«… مەن ورىسشىل ەمەسپىن. مەنى باتىس قارجىلاندىرمايدى. مەن جالعان نامىسقا, ويدان شىعارىلعان زاڭدارعا تولى شەنەۋنىكتەر بيلەگەن مەملەكەتتى ەمەس, ءوزىمنىڭ تۋعان ەلىمدى وتە جاقسى كورەمىن. مادەنيەتى مەن تاريحى باي, تابيعاتى سۇلۋ, قوناقجاي قازاقستانىمدى جانىمداي سۇيەمىن. ەشكىمگە پارا بەرمەيمىن, ەشكىمنەن پارا المايمىن. حالقىما ادال قىزمەت ەتەمىن. سوندىقتان سەن دە مەن سياقتى قازاقستاندىق بولساڭ جانە وتانىڭدى جانىڭداي ءسۇيىپ, ماقتان تۇتساڭ, سوزىمە قۇلاق اس: كوكجاشىكتى ءوشىر دە, تەك قابىرعاڭمەن عانا كەڭەسۋدى ۇيرەن!» دەگەن سوزدەرىنە تولىق قوسىلۋعا بولادى.
تاڭاتار تولەۋعاليەۆ
