جىل – ون ەكi اي

جازبا كۇنتiزبەسi بولماسا دا, جىل ون ەكi ايدى وزiنشە زەرتتەپ, زەردەسiنە تۇيگەن قازاق ون ەكi اي iشiندەگi ءارتۇرلi امالداردى اتادان بالاعا ميراس قىلىپ, ساباقتاي بiلگەن. جىل باسى ناۋرىزدى ەل اسىعا كۇتكەن. قيىنشىلىعى كوپ قىستان مالدى امان شىعارامىن با دەپ, قاردىڭ تەز كەتەرiن, نە كەتپەسiن بولجاعان. وسى كۇنگi كۇنتiزبە بويىنشا 14 ناۋرىز كۇنi قىس بويى اتتى كiسiنi كوتەرiپ كەتەتiن قار بەتiندە جاتقان قۇمالاق ءوز سالماعىمەن باتسا, جاز تەز شىعادى دەسكەن. «قاردىڭ باسىن قار الار» دەگەن ءسوز ولiاراعا, ياعني 26-28 ناۋرىزعا كەلەتiن سياقتى. ول كۇندەرi جاپالاقتاپ قار جاۋىپ, iلە ەرiپ, نە جاڭبىر سiركiرەيدi. بۇل قاردى ەل «قۇسقاناتى» دەپ اتاعان. 14 ناۋرىزدا «جاز جۇلدىزى» تۋعان.
ال, وتامالىداعى ىزعىرىق قارا سۋىق وتە جايسىز. سوندىقتان, «ءساۋiر بولماي, ءتاۋiر بولمايسىڭ» دەگەن ءسوز قالعان. ءساۋiر تۋعاندا العاش كۇن كۇركiرەيدi, بولەك-بولەك «جاز بۇلتى» شىعادى. ونان سوڭ بiر-ەكi كۇنگi جى-لى¬مىق 17-19 ساۋiردە بولاتىن جاڭ¬بىرمەن, سۋىقپەن اۋىسادى. وتا¬مالىنىڭ 25-27 كۇندەرi «توبىلعى جارعاننىڭ» قارا سۋىعى وتەدi, تو¬بىل¬عى بۇرشiكتەيدi. كوكەك ايىنىڭ 17-25 شاماسىندا وتەتiن «قۇرالايدى» دا قازاق ىرىم ەتكەن. قۇرالايدىڭ جاڭ¬بىرلى بولۋى ەگiن-ءشوپتiڭ مول¬دى¬عىنىڭ كورiنiسi دەپ تە ەسەپتەگەن.
شiلدەنiڭ اپتاپ ىستىعىنان كەيiن سارشادا تۋاتىن ۇركەر بiر-ەكi كۇندiك ءجۇرiپ وتكەن جاڭبىرمەن اۋانى شايىپ ءوتiپ وتىرعان, مۇنى ەل «ۇركەر تولعاعى» دەپ اتايدى. ال, تامىز ايىن¬دا سۇمبiلەنiڭ سۋى جۇرەدi. سوندىق-تان, قازاق «سۇمبiلەنiڭ سۋى ءجۇرiپ پە ەكەن؟» دەپ سۇراسقان. سۇمبiلە جاڭ-بىرى ءجۇرiپ وتكەن جەردiڭ كادەسiنiڭ ءتۇبi كوك, مالعا وت بولادى دەپ, جىلقى-نى قىستا سول جەرگە تەبiندەتكەن. سول ايدىڭ 17-19 اراسىندا بولاتىن سال-قىن دا ەسەپكە الىنىپ وتىرعان. ءسۇم¬بiلە تۋا سۋ سۋىسا, كەلەسi قازان ايىندا تارازى تۋىپ, تاڭ سۋىعان. قازان ايى¬نىڭ 20-21 شاماسىندا كۇن رايى سال-قىنداي باستايدى. قىركۇيەكتiڭ 3-5 شاماسىنداعى سۋىق «بوز قىراۋ» نە¬مە-سە «بوقىراۋ سامالى» دەپ تە اتال¬عان. بۇل سۋىقتا العاش رەت كوكتi ۇسiك شالىپ, سۋ بەتiنە قايماق مۇز تۇرادى. وسى ايدىڭ 20-25 شاماسىنداعى قار-دىڭ كورiنۋiن «ۇشقىن» دەپ اتاعان. قىس ۇزاققا سوزىلاتىن جىلدارى قارا-شانىڭ 4-5 شاماسىندا قار ءتۇسiپ جاتىپ قالادى. وسى ايدىڭ 17-19 شاماسىندا قاي جىلى بولماسىن, جى¬لىمىق بولىپ, كەيدە جاڭبىر جاۋا-تىنىن, ەسەپشiلەر كۇنi بۇرىن ەل قۇ¬لا¬عىنا سالىپ وتىرعان. «اقپان اقى¬رىپ كەلەدi», – دەيدi ەل. وسى ايدىڭ 5-7 شاماسىندا اياز كوتەرiلiپ, 30 گرادۋسقا دەيiن جەتەدi. ايدىڭ 15-20 شاماسىندا اتاقتى «تەكەبۇرقىل» بورانى سوعىپ وتەدi. قاڭتار ايىنىڭ 3-5 شاماسىندا كەيدە قاتتى ايازدى نە جاپالاقتاپ جاۋ¬عان قارلى, جۇت جىلدارى جاڭ¬بىرلى بولىپ كەلەدi. جالپى, قاڭتار – قىستىڭ ەڭ قيىن ايى. «كۇن كوزi قى¬راۋلى قىس كۇنiندە ءمالiم جوق» دەگەن قازاق. ءۇت ايىنىڭ 3-5 شاماسىندا ەڭ سۋىق كۇشتi اياز بولىپ وتەدi. ونان كەيiن ايازدىڭ كۇشi باسەڭدەي بەرەدi. ءۇت ايىنىڭ 15-17 شاماسىندا جىلىمىق بولىپ, كەيدە جاڭبىر جاۋىپ كەتەدi. وسىنىڭ اقىرى, 20-25 شاماسىندا بولىپ وتەتiن «ءبورi سىرعاق» اتتى بۇر¬قاسىنعا ۇلاسادى. بۇل بوراندا يت-قۇس جۇپتالىپ, قانشىعى جەرiك بولادى. جىل ون ەكi ايدىڭ امالدارىن مال شا¬رۋاشىلىعىنىڭ تۇرمىسىمەن بايلا¬نىس¬تىرعان ەل كەلەر كۇننiڭ جاۋىن-شا¬شىنى مەن بۇرقاسىن بورانىن كوڭiلگە ءتۇيiپ, ەسەپتەپ, جۇلدىزعا قا¬راپ شامالاپ وتىرعان.
جازى-قىسى دالالىق ومiردە تiر¬شiلiك ەتكەن قازاق حالقى وزدەرi تۇرعان ولكەنiڭ تابيعي ەرەكشەلiگi مەن قۇ¬پياسىن تەرەڭ مەڭگەرگەندiگi سونداي, كوز اشتىرماس بوراندا جەردiڭ شوبiنە قاراپ ەل تاۋىپ, قۇس, جان-جانۋار, قۇرت-قۇمىرسقا تiرشiلiگiنە زەر سالىپ, جىل مەزگiلiن ەرتە بولجاپ, وزiنشە قام جاساعان. جىلدىڭ ءار ايى مەن توقسا¬نىندا بولاتىن اۋا رايىنداعى ءوز-گەرiستەر مەن قۇبىلىستاردى دالا حالقى ءار كەز نازارىنا ۇستاپ, وعان ات قويىپ, ايدار تاعىپ, باعا بەرiپ وتىر¬عان. مۇنداي جايلاردى ۇنەمi قادا-عالاپ, بولجاپ جانە ونى كۇن iلگەرi حابارلاپ وتىراتىن جۇلدىزشىلار دا بولعان. ءار جىلدىڭ ون ەكi ايىنداعى تابيعات قۇبىلىستارى حالىقتىق قاعي-دالارعا وراي قالىپتاسقان بول¬جامدار مەن اتاۋلارى ادەتتەگiدەي ناۋ¬رىز ايىنان باستالادى. ولار تومەندەگiدەي بولىپ اتالادى:
ءولiارا. ەكi ايدىڭ اراسىن «ءولiارا» دەيدi. وسى ارقىلى الداعى ايعا بولجام جاسالادى. «ءولiارادا جاۋىن-شاشىن بولسا, جاڭا كەلەسi اي دا سولاي بولادى», – دەيدi حالىق. جانە بول¬جام قاتەسiز كەلiپ وتىرعان. ە.جان-پەيiسوۆتىڭ ەڭبەگiندە: «ءولiارا – ەسكi اي بiتiپ, جاڭا اي باستالار ارالىقتا ەكi-ءۇش كۇندەي اي تۋمايدى, كورiن¬بەيدi. وسى كەزدi, مiنە, ءولiارا دەيدi», – دەپ تۇسiندiرiلگەن.
امال. جىل ون ەكi ايدا اينالىپ سوعىپ تۇراتىن ىستىق پەن سۋىقتى, قار مەن جاڭبىردى, جەل مەن بوراندى حالىق بiر سوزبەن «امال» دەپ اتاعان. ياعني, جىلدىڭ ءار مەزگiلدەرiندەگi تابيعات قۇبىلىستارىنىڭ وتكiنشi, توسىن, از ۋاقىتتا بولىپ وتەتiن وزگە¬رiستەرiنiڭ كورiنiسiن جانە ونىڭ بiر¬نەشە تۇرلەرiن اتاعان. ۇلتتىق ساندىق ۇعىمدا «جەتi امال» بار. ولار:
1. كۇننiڭ توقىراۋى
2. قاراشانىڭ قايتۋى
3. ۇركەردiڭ باتۋى
4. مۇزدىڭ قاتۋى
5. كيiكتiڭ ماتاۋى
6. قىس توقسان
7. اي توعامى
قۇس قاناتى. ناۋرىز ايىنىڭ سوڭعى كۇندەرiندە جىل قۇستارى ۇشىپ كەلە باس¬تايدى. ولاردىڭ كەلۋiمەن قار ارالاس جاڭبىرمەن سۋىق جەل تۇرادى. مۇنى ەل «قۇس قاناتى» دەپ اتاپ, امالعا جاتقىزعان.
الاساپىران. كوكتەمدە, ناۋرىز ايىندا, كەيدە ساۋiردە قار كۇرت ەرiپ, جەر لايساڭ بولىپ, شارۋاشىلىققا قيىن كۇندەر تۋادى. وسىنداي جايسىز قولايسىز مەرزiمدi «الاساپىران» دەيدi.
بەس قوناق. ەسكiشە ناۋرىز ايىنىڭ 17-21 كۇندەرi ارالىعىندا بولاتىن جاۋىن-شاشىندى كۇندەر. بۇل – ءار جىلى سوعىپ وتەتiن سۋىق ءارi لايساڭ مەز-گiل. جۇرت وسى «بەسقوناقتان» قات¬تى ساقتانىپ, كۇتiنiپ وتىراتىن بول¬عان.
كەي جەردە ءساۋiر (كوكەك) ايىنداعى بەسقوناق امالى وتپەي, قازiرگi مال¬شى-شوپانداردىڭ وزدەرiن دە كۇن رايى قانشا تامىلجىپ تۇرسا دا, جاي¬لاۋعا كوشپەگەن. ويتكەنi, بەسقوناق امالى كەزiندە ەڭ بولماعاندا ءۇش-بەس كۇندiك سۋىق, قار ارالاس جاڭبىر بولماي قالمايدى.
سامارقاننىڭ كوك تاسى جiبيتiن كۇن. ناۋرىز ايىنىڭ 22-i كۇنi شىعىس كۇن-تiزبەسi بويىنشا جاڭا جىل باستا¬لادى. بۇل كۇنi شىعىستا كۇن جىلىپ, جەر جiبiپ, اشىق شۋاقتى مەزگiلدەر باستالادى. سامارقانداعى ۇلىقبەك وبسەرۆاتورياسىنا بايلانىستى قاعي¬داعا اينالعان بۇل ءسوز «كوكتەم, جاڭا جىل باستالادى» دەگەن ۇعىمدى بiل¬دiرەدi.
وتامالى. Iشكi بوكەيلiكتەر: «ەرتە¬دە اقساقالدار «وتامالى – ويىلعان قىس, ءساۋiر – ساندى قىس, زاۋزا-سارا¬تان, سەنەن دە قورقام» دەپ مال باققان قازاقتى ساقتاندىرعان» دەپ ايتاتىن-دى.
قىزىر قامشىسى. ءساۋiر ايىنىڭ ورتا كەزiنەن اسا بەرە العاش نايزاعاي وينايدى, جاڭبىر جاۋادى, جەر بۋ¬سانادى, وڭتۇستiكتە جازدىڭ جايلى كۇندەرi باستالادى. وسى ساتتەگi ناي¬زاعايدىڭ جارقىلىن حالىق «قىزىر-دىڭ قامشىسى شارتىلدادى, قىس كەت¬تi» دەپ ەسەپتەيدi. ءماشھۇر ءجۇسiپتiڭ ايتۋىنشا, ەسكiشە 15 ناۋرىز «قىزىر Iلياستىڭ قامشى سiلتەر كۇنi» دەپ اتالادى.
توبىلعى جارعان. ءساۋiردiڭ سوڭعى كۇندەرiندە 2-3 كۇنگە سوزىلاتىن سۋىق جەل سوعادى. بۇل «توبىلعى ءبۇر¬شiك جارعان» ياعني, وسiمدiكتەر تامىر جايدى, العاشقى كوك شىعا باستادى دەگەن ءسوز.
قىزىل جۇمىرتقا. مامىر ايىنىڭ العاشقى ونكۇندiگiندە دالا قۇستارى بالاپانىن شىعارا باستايدى. حالىق تiلiندە «قىزىل جۇمىرتقا» دەپ اتا-لاتىن وسى كەزدەردە 1-2 كۇنگە سوزى¬لاتىن سۋىق بولادى.
قۇرالايدىڭ سالقىنى. مامىر ايىنىڭ اياعىندا سوعاتىن سۋىق جەلدi «قۇرالايدىڭ سالقىنى» دەپ اتايدى. ويتكەنi, وسى جەلگە قارسى كيiك ءوز قۇرا¬لايلارىن اياقتاندىرىپ, جۇگiر¬تiپ, ورگiزەدi. كيiك قانشا كوپ بولسا دا ولار 2-3 كۇن iشiندە تۇگەلدەي ءتول¬دەپ بولادى. (كيiكتiڭ تاعى بiر ايتا كەتە¬تiن ەرەكشە قاسيەتi – ەنەلەرi كەز كەلگەن قۇرالايدى ەمiزiپ, باۋىرىنا الا بەرەدi. كيiك قۇرالايىنىڭ دالادا جەتiم, جالعىز قالماۋى وسىدان).
قۇرالاي – جاڭاشا سانات تiزبەگi (گريگوريان) بويىنشا 15-18 زاۋزادا (مامىردا) كiرiپ, 25-28-iندە ياعني, ون كۇندە اياقتالاتىن امال. قاتتى ۇشىر-ما جەل سالقىندىق بولادى. مەز¬گiل-مەزگiل نوسەرلەتiپ, كەي جىل¬دارى قار ارالاس جاڭبىر جاۋادى. بۇل ون كۇندە كيiك لاعىن ورگiزiپ, جاڭ¬بىرعا ساۋىرىن توسىپ, تازارادى.
قۇرالايدا «شۋان جايىلىپ ءولiپ¬تi» دەگەن اڭىز بار. ەرتەدە وسى ءبو¬كەي¬لiكتە ءومiر سۇرگەن شۋان دەگەن باي وسى قۇرالاي امالى كەزiندە مالىن باعىپ ءجۇرiپ, بورانعا ۇشىپ ءولiپتi, ىس¬سىلاعانداي سەزiنiپ, ۇستiندەگi كيi¬مiن بiر-بiرلەپ شەشiپ تاستاي بەرەتiن كورiنەدi. شۋان بايدى دا سولاي شا¬شىلعان كيiمiنiڭ iزiمەن تاپسا كەرەك. ول جاقتاعى «شۋانشا جايىلعان» دەگەن ماتەل سودان قالعان ەكەن…

ءابۋتالiپ ورىنعازى,
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى