ЮНЕСКО-ның ұйғарымымен 2016 жыл Қожа Ахмет Иассауи жылы болып аталып өтті. аталған жылда Иассауи мұралары кең талданып, білім ордаларында дәрістер оқылып, осы саланың зерттеушілерінің басын қосқан алқалы жиындар өтті. Бүкіл Түркі дүниесінің шамшырағы Иассауи іліміне қайта оралу, оның өлмес мұрасына жаңа көзқарас – иассауитанудың жаңа тынысын ашып, тың серпіліс берді. Ғұлама өмір сүрген ортағасырлық жазба ескерткіштерін тәржімалауда шығыстанушы-ғалым, филология ғылымдарының кандидаты Төрәлі Қыдырдың ізденістері жоғары бағалануда. Ғалым Қожа Ахмет Иассауи хикметтерінің толық нұсқасын аударып, баспаға ұсынған болатын. Осындай оң істердің бірі елордамызда өтіп, ғалыммен сұхбаттасудың сәті түскен еді. Осы жолы хикметтердің тәржімасы және оның зерттелу барысына қанықтық. Ал, ғалымның «Біз әлі Иассауи ілімін талдаудан гөрі әлі де таңданумен келеміз» деген пікірі де көп жайттың бетін ашқандай болды.
«Физули, Шамси, Сайхали,
Науаи, Сағди, Фирдоуси,
Қожа Хафиз – бу һәммаси,
Медет бер, я шагири фәрияд» деп Абай атап айтып, медет сұраған шығыс шайырларының мұрасы қазақ оқырмандарына толық жетті ме?
– Шығыс жауһарларының жүрегімізге жетпей, олардың озық тұлғаларының шығармашылығынан бейхабар болуымыздың бір себебі теріс аудармасында жатыр дер едім. Иә, шығыс шайырлары аударылды. Өкінішке қарай, шын мәніндегі Хафиз – біз оқыған Хафиз емес. Осыған дейінгі аудармалардан жеткен Хафиз – «әйел құмар» Хафиз, Омар Хаям – «шарапқұмар», ұстазына ғашық болған Румиді де жағымды бейнесін көре алмаймыз. Бұлардың мұрасы парсы тілінен ағылшын тіліне, одан орысшаланып, содан барып қазақшаға аударылды. Түп мағынасынан, шығыстың дәстүрлі мәдениетінен хабары жоқ тәржімашы өңін айналдырып жіберген. Шығыс ғазалдарының біздің елде кең таралмауының бір көрінісі осында жатқандай. Белгілі ғалым Өтеген Күмісбаев Иранда үш ай оқып келгеннен кейін бірінші дәрісінде-ақ, «Біздегі Омар Хаям – Ирандағы Омар Хаям екеуі екі басқа адам» деуінің жаны бар. Нағыз Омар Хаям – тақуа, діндар адам. Тура сол секілді шығыстанушы, сопытанушы, дінтанушылар болсын, ғазалдарды түпнұсқадан аударып, шын мағынасын көрсеткенде оның ғылыми ілім, ахлақ тәрбиесі екенін жеткізсек, оқырмандардың мәдени, рухани өресі көтеріліп, көкірек көзі ашылар еді. Сонда ғана Абай айтқан шығыс шайырларының таза бұлағынан сусындар едік. Арада біраз ғасырлар өтіп, дәстүр үзілді. Сопылық діни терминдерден айырылып қалдық. Ол түгіл кейбір діни сөздердің мағынасын түсінбейтін кезге жеттік қой.
– Біздер рухани сұранысымызға тіл білмегендіктен орыс тілі арқылы барамыз, түркілік табиғатымызға жақын мұраны жатсынуымыз да осыдан ба?
– Жалпы тек қана Хикмет емес, орта ғасырлық туындыларды зерттейтіндердің ескеретін негізгі төрт нәрсесі бар. Ол өзінің тілін жетік білуі керек. Мысалға айталық, Халифа Алтай атамыз арабша жақсы білді. Бірақ бүгінгі қазақ тілінің стилистикасын, жазу мәнерін жетік білген жоқ, сол себепті Халифа Алтайдың аударған Құраны ауыр оқылады. Екіншісі, орта ғасырдағы түрік-шағатай тілін жақсы білу қажеттігін айтпаса да түсінікті. Сондай-ақ, сол кезеңдегі араб тілі каллиграфиясын, араб әліпбиінің даму кезеңін жетік меңгеру керек. Құранның ең алғашқы аяттары түскен куфа жазуы, одан бөлек сульс, насх, талиқ, насталиқ болып дамып отырған. Төртіншісі, аса маңыздысы, діни-сопылық терминдердің атауларынан хабардар болу керек. Көптеген аудармашылар осыған мән бермейді.
Айталық, Шариғатта «ренд» деген түсінік бар. Алтын Орда дәуірінде өмір сүрген Харазмидің «Махаббатнама» деген шығармасын оқып отырсаңыз, онда «Мен рендпін, барар жерім харабат» дейді.
Бүгінгі тілде «ренд» деген сөз шарғи амалдарды орындамаса, күнә болатындығын біле тұра, құлшылық жасамайтындарды яғни намаз, оразаның сауабын біле тұра, немқұрайлы қарайтын адамға қарата қолданылады. Яғни, «рендтің» фиқһтағы термин ретіндегі мағынасы осы. Ал, сопылық термин ретінде бұл дүниенің ләззаттарынан бас тартып, Хаққа жүрек бұруды реңд деп атаған. Бұл – «бар ықыласымды Аллаға бұрдым» деген сөз. Мұны мутасаууф, яғни сопытанушы ғалым аудармаса, қатардағы діндар деген адамның өзі алғашқы айтылған мағынасына жете алмайды. Сөздікте «Харабат» деген сөз ойраны шыққан жерді білдіреді. Ал, сопылықта, керісінше, жүрек тыным табатын, рухани азық алатын жерді айтады. Харазмидің «Мен рендпін, барар жерім харабат» деген жолдарын «Мен бұл дүниенің қызықтарынан бас тартқан жанмын, баратын жерім рухани сұхбат орны, яғни ханака, мешіт» деп түсінген орынды болмақ. Айтайын дегенім, сопылық терминдерді білмеген адам сопылық мәтіннің мағынасына бойлап кіре алмайды. Ол үшін «истилахәт-е ирфаниді» яғни, сопылық терминдердің қолданылу жүйесін жетік білу қажет. Ондай сөздіктерде ғашық пен машұқ әлемі, гүл мен ара, шарап пен шарапхана сөздерінің сопылық мағынасы барынша ашып көрсетілген. Мысалы, Шығыс әдебиетінде «Жұмбақ тіл» аталған Хафиз Ширази өзінің бір өлеңінде: «Аллаға шүкір, мен үшін шарапхананың есігі қашанда ашық, сол жерге күнде барамын» дейді. Омар Хаям екі сөзінің бірінде шарап деп айтып, жырға қосады. Егер оны сопылық терминдердің көзілдірігімен оқысаңыз, онда басқа әлем пайда болады. Шарап – Алланың нұры. Шарапхана деген сөз – ұстаз бен шәкірттің арасында болатын сұхбат өтетін жер. Сондықтан да оны бөтен мағынасымен оқып, керісінше түсініп жүреміз.
Бүгінгі аудармаларда осы төрт нәрсе жетпейді, керемет ғазалдардың төрт құбыласы тең келмей жататыны да сондықтан. Тіпті, осы үшеуінің бәрін біліп, біреуін меңгермесе де онда тәржіма ойдағыдай шықпайды.
Хикметті тек
Иассауи айтқан
– Иассауи мұрасын зерттеушілермен бірге хикметтерді қазақша сөйлетудің нәтижесі қалай?
– Кемелдікті жырлаған ақын мұрасы әдеби, тілдік һәм философиялық тұрғыдан зерттеліп, зерделеніп келеді. «Диуани хикметтің» бірнеше рет ғылыми және көркем аудармасы жасалып, оқырман назарына ұсынылды.
Дегенмен, бүгінгі күнге дейін хикметтер қазақ тіліне он шақты рет аударылған болса, біреуіне бірі жетпей жатады. Түпнұсқаға сәлде болса да жақындағаны түркістандық Әнуарбек деген ақсақалдың аудармасын айтар едім. Себебі бұл кісі оңтүстіктің тумасы, Құсшы атадағы мақсұмдар әулетіне жақын жүрген, тариқатты түсінетін адам және оның үстінен ұстазы қарап отырды. Бұның өзінде де ақсақалдың академиялық білімі болмағаннан ақсап жатқан тұстары жоқ емес. Менің көңіліме ұнағаны осы болды.
Жалпы аудармаларды екіге бөліп қарау керек. Бірі – ғылыми аударма, мұнда ұйқас шарт емес мағына дұрыс берілуі тиіс. Екіншісі – көркем аударма. Мұнда, негізінен, ырғақ пен ұйқасқа ерекше назар аударылады.
Алдыңызда отырған пақыр да хикметті қазақ оқырмандарына жеткізуге талпынды. Біз Иассауи мұрасын баспаға дайындау барысында 1904 жылы Қазанда басылған кітапқа арқа сүйеп, соны баспаға дайындадық. Себебі бұл басылым басқа нұсқаларға қарағанда, толықтығымен әрі кең тарағандығымен ерекшеленеді. Түпнұсқадан алшақ кетпеуге тырыстық. Және аударма деп емес, оны Атамыздың сөзін бүгінгі тілге бейімдеу деп атадық. Еңбекте жер-су аттарын, Құран аяттарын бөліп көрсеттік, кірме сөздердің мағынасын, оның қолдану аясын анықтап, мүмкіндігінше кең мағлұмат беруге тырыстық. Оның бағасын ғалымдар айта жатар, бірақ, осы саладағы тұшымды дүние болды деген үмітіміз бар.
– Бабаларымыздың сөзін бүгінгі тілге икемдегенде көпшілігімізге бейтаныс «Хикмет» сөзінің мағынасынан бастаған жөн болар?
– Хикмет – бұл даналық сөзі.
Ол мақал-мәтелдерден де жоғарырақ тұрады. Себебі мақал-мәтелдер халықтың ауызекі сөзінен жиналған болса, хикмет – әулиелердің, хастардың яғни рухани кемелденген адамдардың айтқан сөздері, ойлары. Қазақтың ғана емес, бүкіл түркі халықтарының рухани жады – осы хикметтерде жатыр. Ол – жай ғана әдеби мұрамыз емес, рухани құндылығымыз, асыл қазынамыз. Адам баласы жаратылысынан даналыққа құштар келеді, даналыққа мұқтажбыз. Халықтың руханиятқа қызығушылығы артпаса, бір мысқал кемімейтіні содан болар.
Діни түсінік бойынша бірінші сатыда Құран аяты тұрады, екінші – хадис болса, хикмет алғашқы екеуін ұлықтайды. Иассауидің «менің айтқандарымның бәрі Құран сөзі» дейтіні де сондықтан. Яғни, Құран аяттарын көпшілікке ұғынықты тілде көркем сөзбен жеткізуі. Аят, хадистерді бұрмалауға болмайтын себепті әулиелер айтқан даналық сөздерді де бұрмалауға рұқсат етілмеген. Және хикметтерді тек қана Иассауи айтуға болады деген түсінік қалыптасқан. Сондықтан да кейінгі шәкірттерінің ұстазының «тахаллусымен» яғни, әдеби атымен қалам тербеуінің бір сыры да осында жатыр.
Жалпы, ортағасырлық әдебиет, негізінен, сопылық әдебиет десек, онда сопылық әдебиет бұл – ғазалийат. Яғни, ғаріптер (ариф – ақиқатты іздеушілер) мен ғашықтардың (Алланың дидарына ғашықтар) бәрі де ішкі сезімдерін жырлауда ғазалға жүгінген. Әрине, басқа да өлең құрылыстары мен жанрлар да өмір сүрген. Мысалы, Фәридаддин Аттар, Жәләләддин Руми секілді ғашықтар көлемі шектелмеген мәснәуимен жыр жолдарын жазған. Бірақ, сопылар үшін ішкі рухани сезімді жырлауда ғазал қолайлы болған. Жаңағы Румидің өзі де елу мың жолдық мәснәуиді жырлағанда алғашқы он сегіз бәйітін шығарып барып бір күрсінгені белгілі. Оның «Диуан-е кәбир» яғни «Үлкен жинағы» ғазалмен жазылған. Хафиз, Аттар, Санаи, Мәуләуи, Жәми, Науаи, Машраб, Атайи секілді сопы ақындардың бәрі де ғазал жазған. Бұл жанрды егжей-тегжейлі таратып айтуымыздағы мақсат – Иассауи жырлаған хикмет жанрының құрылымы ғазалмен бір екендігі. Былайша айтқанда, хикмет ғазалдың өлең құрылысын толығымен бойына сіңірген. Сырттай қарағанда, екеуі бір. Бірақ басқа сопы ақындардыкі ғазал деп аталса, Иассауидің «ғазалдары» хикмет деп аталған. Онда хикмет дегеніміз не?
Араб тілінде «Хикмет» деп даналық сөзді айтады. Яғни ғазалға қарағанда, хикметтің үгіт-насихат жағы басым. Ауамдардың жазғаны ғазал деп аталса, хастардың (әулиелер) жазғаны даналық сөз ретінде мойындалып, арнайы құлшылық рәсімдерінде оқылған. Хикметтің сондықтан да Иассауидің жырлары жәй ғана «Диуан» деп емес, «Диуани хикмет» яғни «Даналық сөздер жинағы» деп аталуының бір мәнісі де осында.
Иассауи не үшін хикмет айтты? Аят-хадис арабша болса, әдебиет, сөз өнері парсыша болатын. Иассауи оларды хикмет ретінде ұсынды. Ол дегеніміз – адамның араб дүниесіне кірмей-ақ, осы білім арқылы, хикмет арқылы Алланың сөзіне бойлап, ислам дінін ұстануына, рухани азық алуына жол ашуы. Ол шәкірттерін тәрбиелеп, рухани мектеп қалыптастырды. Бүкіл түркі дүниесін исламдандыру үшін сол кездегі Дешті Қыпшақ, Мәурәннәһір, Хорасан аймағына ғана емес Кіші Азияға, Османлыға жіберу үшін халықтарды ислам дініне тарту үшін шәкірттерін белгілі бір дәрежеде тәрбиелеп, түркі дүниесінің толық исламдануына еңбек етіп, мақсатына қол жеткен.
Түпнұсқа табылмай жатыр
– Бір сөзіңізде иассауитанудағы ең өзекті мәселелердің бірі хикметтер жинағының түпнұсқасының табылмауы дедіңіз. Иассауидің жазбаларының ең көнесі қай ғасырға тиесілі?
– Әлем кітапханаларында «Диуани хикметтің» бірнеше жүздеген қолжазбалары сақталған. Сондай-ақ, ХХ ғасырдың басына дейін жарық көрген литографиялық нұсқалардың өзі – бір төбе.
Бүгінгі ғылымға белгілі ең ескі нұсқалардың өзі ХVІ ғасырдан арыға бармайды. Иассауи бабамыздың ХІІ ғасырда өмір сүргенін ескерсек, арадағы төрт ғасырлық «үнсіздікте» әу бастағы мәтіннің қаншалықты өзгеріске ұшырайтынын көзге елестетудің өзі қиын.
Ғалымдар арасында «Диуани хикметтің» ең ескі нұсқасы Мешһедтегі (Иран Ислам Республикасы) Имам Реза кесенесіне қарасты қолжазбалар қорында сақтаулы тұр деген бір «аңыз» бар. Иассауитанушылар арасына тараған осы бір «аңыздың» ақ-қарасы анықталған жоқ. Біз Имам Разауи атындағы кітапханаға сұрау салғанымызда, ол жердегі 2-3 нұсқаның бар екені, алайда «насталиқ» үлгісімен жазылғанын атап өтті. Егер араб емлесінің насталиқ үлгісімен жазылған болса, онда ХVІІІ-ХІХ ғасырдан арыға бармайды деген сөз. Себебі «Насх» не «Талиқ» болғанда ең құрығанда бабамыздың заманына жақындай түсер еді. Мен Иранның Парламент кітапханасында болдым. Сұрастыра келгенімде, сексеннен асқан ақсақал «Сен тұрмақ, өзіміз де білмейміз. Мұнда жүз мыңнан астам қолжазба жатыр. Оның жартысының да картотекасын жасап үлгергеніміз жоқ» деді. Десек те, сол кітапхананың сирек кітаптар мен қолжазбалар қорының шаңын бір қағатын уақыт жеткен сияқты.
Бүгінде «Диуани хикметтің» ең ескі нұсқаларының бірі Санкт-Петербургтегі Шығыс қолжазбалар институтының қорында сақтаулы тұр. Мұны кезінде белгілі түркітанушылар Ә.Нәжіп, А.Щербак айтып өткен болатын. Бірақ онда бүтін бір мәтін емес, бар-жоғы төрт-ақ
жол. Яғни, хикмет те емес. Бүгінде ғылымға белгілі ең ескі қолжазба Түркіменстан Ғылым академиясына қарасты кітапханада сақталған.
Исламның алғашқы жылдары ғылым мен білім орталығы Шам шаһары болды. Яғни, бүгінгі Сирия елі. Содан кейінгі ғылыми орталық 8-13 ғасырларда Бағдат қаласы болды. Моңғолдар келіп Аббасидтер халифатын құлатқаннан кейін, өркениет орталығы Балх, Герат шаһарларына қарай ауысты. Содан Самарқанд пен Бұхараға дейін жетті. Хикметтердің ең ескі қолжазбалары бір болса, Балхта болуы мүмкін. Себебі, 15-16 ғасырларда сол жерден көптеген ғұлама, шайырлар шыққан болатын. Әбдірахман Жәми бастаған сопы-шайырлар сол жерлерде мектеп қалыптастырғаны белгілі.
Осыдан біраз жыл бұрын Түркістандағы Иассауитану орталығы Ташкенттегі шығыстану институтының қолжазбалар қорынан 250-ге тарта қолжазбалар тауып, солардың сипаттамасын жасап, кітап ретінде жарыққа шығарды. Бірақ бұл жұмыс аяқсыз қалды. Әлем кітапхана қорларында жатқан хикметтер жинағының ортақ базасын жасақтап, солардың ішінен ең сенімді нұсқасын жасайтын уақыт келді.
Ал Қазақстанда табылған соңғы қолжазба ретінде Көкшетауда табылған қолжазбаны айтуға болады. Асыл жәдігермен танысып шығудың сәті түсті. Әдемі сақталған екен. Бірақ бұл қолжазба да ХҮІІІ ғасырдан арыға бармайды.
Талдаудан гөрі әлі де таңданумен келеміз
– Иассауи толық ашылған жоқ. Тіпті, осыдан бір ғасыр бұрынғы ашылған деректердің айналасынан ұзап кете алмай, сол кезеңдердегі ғылыми жаңалықтардың деңгейіне жете де алмай жатырмыз. Оның мұрасын талдаудан гөрі әлі де таңданумен келеміз. Қожа Ахмет Иассауидің балалық шағы, тариқатқа дейінгі өмір белестері, тариқаттағы кездеріндегі өмірбаяны әлі күнге дейін жұмбақ. Оның қанша жыл жасағанын да анықтай алмай отырмыз. Біреулер алпыс үш жыл десе, біреулер 120 жылға апарады.
Кешегі Кеңес одағының көлеңкесінен шыққан ғалымдар дінді зерттеу методологиясын жетік білгенімен де, сопылық мектебінің ішіне кіргеніміз жоқ қой. Ішкі лабораториясына үңілу үшін рухани дайындығы мен білімі болуы керек. Шығыстанушы Зәрринкубтің «сіздер қаншалықты сопылық шығарманы оқыдым дегендеріңізбен де тек сыртқы қабығын жеп, ішіндегі дәнінің дәмін татып көрген жоқсыздар» деп айтқаны бар. Расында да, оны түсіну үшін ішіне бойлау керек.
– Бұл жерде оқырмандарға түсінікті болуы үшін Иассауи тариқатына ғылыми түсініктеме беру керек болар?
– Түркі даласындағы ең көне тариқат – Иассауи тарихаты. Иассауи тариқатының қашан тоқтағаны, бұл жолдың соңғы шайқысы кім болғандығы туралы нақты дерек жоқ. ХVІ ғасырда өмір сүрген Махмұт Хазини өзінің еңбектерінде сол уақытқа дейінгі иассауия пірлерінің алтын тізбегін атап көрсеткен болатын. Бірақ бұл тариқаттың одан бергі силсиләсі туралы нақты деректер кездеспейді. Кейбір ғалымдар ижазатты (алдыңғы ұстазынан рұқсаты бар) соңғы мүршидтердің (пірлердің) ХVІІ ғасырда өмір сүргенін алға тартқанымен де, соңғы пірдің қашан дүниеден өткендігі туралы кесімді пікір айтылмаған.
Әрине, Мәурәннәһірдің кейбір өлкелерінде ХХ ғасырдың басына дейін жария зікір айтылғаны туралы пікірлер де бар. Бірақ оны тариқат дегенге қарағанда үйірме деңгейіндегі рухани сұхбат деп қараған орынды. Өкінішке қарай, ХХ ғасыр басындағы алқалы жиындарды басқарған шайқылардың ижазасы не силсиләсі туралы нақты дерек жоқ.
Мутасаууфтар (сопытанушылар) силсиләсі үзілген тариқатты қайта қалпына келтіру мүмкін еместігін алға тартады. Себебі, тариқат – жәй ғана құлшылықтар жиынтығы ғана емес, сонымен бірге ішкі рухани әлемнің тұтастығы. Яғни, сопылық тілмен айтқанда, «заһир һәм батын» ілімдерінің ұштасуы. Сопылықта жалаң құлшылыққа қарағанда, ішкі жан тазалығы мен көркем ахлаққа ерекше көңіл бөлген. Бірақ, бәзбіреулер айтып жүргендей, парыз құлшылықтарды жинастырып қойып, зікірді алға қою деген сөз емес). «Тариқатқа шариғатсыз кіргендердің, шайтан келіп иманын алады» екен деп Иассауи жырлағандай, тариқаттағы басты талап кемелді пірдің болуы шарт. Ал, силсиләсі үзілген тариқатты қайта жандандырамын деп тырысқанымен де, соңғы пірден ижазасы яғни рұқсаты болмаса, ол тариқат емес, жәй ғана рухани сұхбат деңгейінде қалып қояды. Иассауи тариқаты үзілді дегенімізбен де, Иассауи мәдениеті бар дей аламыз.
Айгүл УАЙСОВА
