Aqūştap Baqtygereeva, aqyn, halyqaralyq Alaş syilyǧynyŋ laureaty
– Aqūştap apai, armysyz! Qazaq öleŋınde bır töbesız. Aqūştap Baqtygereeva dese, onyŋ derbes aqyn ekenın bıletın jūrt eleŋdeidı…
Kompozitor, öner zertteuşısı İlia Jaqanovqa arnau öleŋde: «İılgenıŋmen synbadyŋ, aǧa, Bızdıŋ än-jyrdy tyŋdady dala. Äbubäkır degen aitqyştyŋ tegı, Qoş kelıp aityp tūrǧanyn qara» kögıŋızdı qoşemetteisız.
Bergı ataŋyz Äbubäkır Kerderı zar zaman aqyndarynyŋ altyn şoǧyrynan körındı. Eldık pen erlıktı, ar-iman, adamşylyqty jyrlady. «Jıgıtke baqyt ta oŋai, däulet te oŋai, Bolsa eger qabyrǧaly halqy onyŋ…», «Edıl-Jaiyq ekı su, El qonarǧa tar boldy».
– Bar bol, Aigül sıŋlım! Sūraǧyŋ qiialymdy alysqa jetelep äkettı. Bügın sanaly ūrpaqty mazalaityn saual ata-babalarǧa da az salmaq salmaǧan şyǧar. Keler ūrpaqqa ötkenın eske salar köpır bola alsaq, bızde ne arman bar?!
İlia Jaqanovtyŋ babalary Edıl-Jaiyq boiynan üş ǧasyr būryn ketken körınedı. Äjesı nöser jauynnan keiın «Şırkın, Edıl-Jaiyq siiaqty ainala suǧa toldy-au» dep quanady eken. Sol aǧamyzdyŋ Edıl-Jaiyqqa än arnauy da tegın emes. İlia aǧai Jaiyqqa oralyp kelgende aldynan şyǧyp, öleŋ arnaǧanmyn. Al menıŋ tegımde söz önerı qonǧan Äbubäkır Kerderınıŋ qany bolsa şe? Ol kısı qara sözben söilei almaityn bolǧan. 44 jasynda järmeŋkede taŋdanǧan ekı tatardyŋ közı tiıp ölgen desedı. Är şumaǧynda ülken filosofiia jatatyn tökpe şeşen, jyraudy kerıtartpa dep oqytpai kelgen kezeŋ ūrpaqtyŋ obalyna qalǧany ras. Äitpese, Äbubäkır Kerderı aitqan oily öleŋ bügıngı erkındık taŋynyŋ erlerıne de auadai qajet der edım.
– Qazaq lirikasy turaly arqaly aqyn Jarasqan Äbdıräşev pen jas synşy Tūrsynjan Şapaevtyŋ äŋgıme-sūhbatynda («Jūldyz», №6, 1988) «Aqūştap Baqtygereeva sekıldı närkes näzıktıgın qospasyz asylzat qimastyqpen saqtap qalǧandary sirek» dep baǧalaidy, er mınezıne elıktegen, tabiǧatynan asyp, erkek şora jyrlar jazuǧa köşken äiel aqyndar sarynyn jaqtyrtpai.
Qyzyn ūlşa ösıru düniejüzınde tek qazaqqa tän bır erekşe mınez siiaqtanady maǧan. Qoltaŋbaŋyzdan sondai būla mınezdı köremın. Būl qazaq halqy ǧasyrlar boiy joŋǧar şapqynşylyǧyna ūşyraǧanynyŋ bır zardaby, bır şetı qazaqtyq, qazaq şyǧa baru, asyl erkındıktıŋ būla sipaty. Qyzyn jattai syilaityn, jany eljırep tūratyn halyqpyz, sonyŋ äserı. Ädemı, näzık bolǧanyŋyzben, Sızdıŋ jyrda jauyngerlık ruh, qaharmandyq küi bar.
Namys pen kek tünerıp qabaǧynda,
Mūŋ aralas jas tūnyp janarynda,
El aldynda arqadan jügı tüsıp,
Aqyn tūrdy tazaryp ar aldynda.
Jūban aqyn portretı. Örlık pen eldıktı jaqtaisyz. Äke men jylqyǧa jaqyndyǧyŋyzdy ūl ornyna ūlyndai körıp ösırgen erke qyz, süiıktı perzent ekenıŋızden ūqtym. Būl noǧaily, jyraular kögınen jalǧasqan tektık nyşan. Öleŋderıŋızde ösiet, şeşendık, maqal-mätelge laiyq tobyqtai tüiın tūruy mūny rastaidy. Köptegen öleŋ joldary epigrafqa, aforizmge sūranyp tūrady. «Bıletınım: Otanyn, Halqyn süiu, Bolu qajet qaşan da basty moda!», «Janym degen jıgıttı jat körmeŋder, Özı süiu qyzdardyŋ sory ǧana». Tüiıp, kesıp aitasyz. Būl – ülken suretkerlık.
– Näzıktık o bastaǧy ūranym edı. Al ömır arpalysyna üirettı. Anama jazdym: «Äurege tüspe, oŋaşa baǧa almassyŋ, Mūqalmai qalmas jüzı aq almastyŋ. Sen menı taǧdyrymnyŋ ülesınen, Bärıbır oqşau saqtap qala almassyŋ» dep. Onyŋ üstıne 70 jyl erkekpen teŋsıŋ dep, äieldı qūrylysqa saldy, traktor aidatty. Näzık bolu oŋaiǧa soqpai qaldy bızge. Bärıbır äiel ūiadaǧy ömırge sän berıp, meiırım şaşady. Tairaŋdaǧan ersı qyzda sän bolmaidy.
Aq Jaiyqty jyrlauym äsıre jerşıldıgım emes. Ūqqan adam öz kındık qany tamǧan jerın ölıp-öşıp süise, tūtas Qazaqstandy, Ūly Otandy süiu sodan bastalady ǧoi. Būl künde mümkındıgı barlar şetelden üi alyp, az kündık jan tynyştyǧyna bärın auystyryp jürgende men jūmaqtai Almatydan oblysqa köştım. Eseigen ortany, mädeni oşaqtar men közqarasy säikes adamdardy qiyp ketu oŋai bolmady. Söitıp oralǧan Oralda menı ǧajap ūqqan kım bar deisıŋ?! Bıraq ata-baba mekenıne balalyq boryşymdy ötemeseŋ, senıŋ tırlıgıŋnıŋ qūny tükke tūrmaidy dep ūqtym. Bıreulerge būl jai sandyraq, külkılı boluy mümkın. Eger men kelıp aitpasam, jas qyzdardyŋ qūlaǧynda ūlt tärbiesı jaiynda äŋgıme qalmai bara jatyr ǧoi dep oiladym. Al jas ūrpaq tügeldei mäŋgürt emes. Öz basym qazaq ūltynyŋ eseiu satysy, taǧy da taiaq jep taǧdyryna üŋıletın ǧasyry alda dep senem.
Menıŋ tabiǧat bergen talantymdy kündeitın, keide domalaq-aryz jazatyn sorlylarymen qosa, jelkıldep ösıp kele jatqan, qolyna qalam ūstap, qoǧam iterıp tastasa da, tuǧan dalanyŋ mūŋyn jazatyn jastaryn süiem. Şetten kelgen ideologiianyŋ syryn ūǧyp, küreske şyǧatyndar köbeiedı dep ümıttenemın. Halyq degen – ūly küş qoi, beibıt ömır bolsa, sol halyq eseie tüsedı. Öz bastauyna da oraluǧa da tiıs, äitpese qūryp ketetınımızdı är sanaly azamat ūǧarǧa kerek. Ätteŋ, bıreuler tek bır künmen ömır süredı. Solar ǧoi qauıptı. Satqyndar men jaǧympazdar ǧoi talai tırlıgımızdı būzyp tūrǧan. Tabiǧat ekologiiasy ūrpaq ǧūmyryna qauıp töndıretının är adam ūǧynatyn kez keldı. Adamzat ekologiiasy būzylsa, tırşılıkke qauıp tönetının tüsınetın sana men sauat-daryn iesınıŋ jıbı bosap tūrǧany ras. Şynynda da, bızdıŋ medisina äljuaz auru balany ömırge äkelmeu jaǧyn erterek oilasa, jaqsy bolar edı-au. Ǧylym damyǧan kezde mügedektı düniege keltıru qiianat. Bıraq, bızdıŋ ūlttyŋ aituynşa, ol jetı atadan kele jatqan qarǧys, ömır boiyna şektırgen azap. Qazaq tärbiesı ömır boiyna qan tazalyǧyn saqtaudy nasihattaǧan edı. Olar alys rulardy üilendırgen. Negızı, bızdıŋ halyq – dana halyq.
– Aqūştap apai, tılge şeşensız, auyzekı äŋgımede tögıle söileisız. Jyr älemıŋızde epikalyq suretteu qanyq. Bızdıŋ qazaq ädebietınde epostyq ruhy bılınıp tūrmasa, ūlttyq ädebietke jatpaidy.
«Keide mynau taǧdyrǧa rizamyn Sezımtaldau jaratqan aqyn etıp» deisız. Jazmyşyna riza bolmau müsäpırlık. Küllı kelbetınde aqynǧa tän keskın, keiıp bolmasa, onyŋ nesı aqyn?!
Aq Jaiyq, otan, el-jer, ūlt, adam men tabiǧat, otbasylyq qūndylyqtar, ana, qyz bala jaratylysy, meiırımdılık, qoǧam, aqyndyq, mahabbat taqyrybyn jyrǧa qostyŋyz. Öz saryn, öz ünımen şalqu aqyndy erek qylady. Är öleŋde jan syryŋyz bar.
Bölse eger ana tılden, anaŋnan
Adam üşın qajet bolmas jūmaǧyŋ.
Qazırgı dästürlı qazaq qoǧamyn jalǧan dın jamylyp kep, ydyratuǧa köşken, bögde ideologiiany syrttan äkelgenderge aitylǧan söz.
Öleŋ patşalyǧyŋyzda jasandylyq, jıgersızdık, elıkteu joq. «Azamat! Jıgıttıŋ ekınşı esımı. Jūrtşylyq synynyŋ qorytyndy şeşımı», «Azamat emessıŋ, sendegı jaqsylyq jürse eger öz qara basyŋnan auyspai» – Aqūştap apai, osy öleŋdı mektep oquyna engızu kerek, ärbır ūl bala jattap ösuı tiıs.
Örkeniet damyǧan saiyn erkektık nyşan azyp barady. Erkektık namys ölse, ömırde eş män joq. Äiel siyqtanu, erkek bolǧysy kelmeu, qyzteke qylyq jarty älemdı oisyrata jaulap alǧydai. Ibılıs kökeiınde aqyrzamandy şyr ainaldyru bar. Olar nasihat, jarnamadan alǧa şyqty.
Näzık äieldıŋ közı, ananyŋ jūmsaqtyǧy azamatty tanytatyn jyr-ūranda ysyrylyp tūr, būl baǧzy batyrlyq mūratty osy zamanǧa beiımdep aitu, jyraulyq dästür. Ertede spartandyq şyŋdalu, äljuaz ūldy öltıru dästürı grek-rim mereiın üstem qyldy. Ūl bala tumysynan derttı, qoraş bolsa, ölımge ükım etu qazır sanada joq, qatygezdık joǧalǧany imandylyq, bıraq köpe-körneu erge tän kesek mınezdı qasaqana qūrtu – kesırdıŋ zory. Erdı jorta qūldilatudyŋ nebır qitūrqy täsılın sanaǧa jalǧyz köz tajaldai töngen teledidar men nebır arsyzdyqtyŋ qoqys–qordasyna ainalǧan internet arqyly taratuda. Evropa azudy üdettı. Bır jynysty nekenı zaŋdastyruy soraqy. «Synyqtan basqanyŋ bärı jūǧady», «Qūlaq estıgendı köz köredı» degen qazaqqa mūnyŋ şetı keldı. Täŋırı qahary keletın oqiǧalar üdep barady. Anasy balasyn satudy bastaǧan esuas qoǧam qaida barady? Ekologiialyq apattar men adamzattyŋ ırıp-şıru prosesı qosarlanǧany aidan anyq.
«Aq Jaiyq, sensıŋ är kez syiynarym», «Şyryldar qarlyǧaşyŋ – Aqūştabyŋ» – jaǧasyna örımtal ösken aq Jaiyqtyŋ arnasy tartylǧan suyn joqtap, mūŋyn şaǧyp jürsız? Ekologiialyq küizelısterdıŋ ūşy körıner me? Boz jusan dala, qazaqtyŋ keŋıstıgı Balzaktyŋ romanyndaǧy siqyrly qūlan jarǧaqtai tarylyp bara jatqan joq pa?
– Adam öz tabiǧatyn attap kete almasa kerek. «Jinamai asyq qaltaǧa, Erekşe senıŋ östı «ūlyŋ». Bır künı menıŋ arqama, Tögılıp kettı qos būrym» dedım ūl kütken äkeme. Täŋır jaratqan, maŋdaiǧa jazǧan taǧdyrdy moiyndau kerek qoi. Al erlık ruh, özıŋ aitqan, qanda bar qaisarlyq şyǧar. Kındık qanym tamǧan topyraq Mahambettıŋ jortqan jerı bolsa, besıgımdı Qūrmanǧazy küiı terbetse, syzylyp otyra beruge de bolmai qalatyn sätter az ba ömırde? Al Jūban aqyn öz közın körgen ör tūlǧaly azamattar ışınde erekşe edı. Ūsaq sözge joq, märt adam bolatyn.
Boz jusan dalanyŋ iısın saqtap qala alsaq, jarar edı-au!.. Jaiyqtyŋ tartyluy – ūlt yrysynyŋ kemuı ekenın älı bıraz adam ūǧynbai otyr. Menıŋ ǧūmyrymnyŋ özınde bekıresı qūryp bara jatyr ǧoi. Endeşe, nege onyŋ saqtalu şarasyna az köŋıl bölenedı?
– Ötkende jazuşy Tabyl Qūlyias torǧailyq aqyn Yrysty Şotbaevany eske alyp, ol «Siyr sauyp otyrǧanda menı öleŋ türtkıleidı» dep aityp edı. 10 balasy boldy. Yrysty – 90 poema jazǧan aqyn. Orysşa oqyǧan qazaq balasy el bolmaidy eken. Anasynyŋ aqyndyq mūrasyn ızdegen bıreuı joq» dep qynjyldy.
«Bolsa da näzık gül öŋım, Ösırdıŋ erkek baladai. Qyz deudı, äke, bılemın, Köŋılıŋ jürdı qalamai. Qalmadym elı qasyŋnan, Men boldym qyzyŋ, ūlyŋ da. Üiır ǧyp qoidyŋ jasymnan Qamşyǧa asau qūlynǧa» – «Äkeme» atty öleŋnıŋ leitmotivı «Äke, qyz bolsam da ümıtıŋdı aqtarmyn, atyŋdy şyǧararmyn» degen sertke ūqsaidy. Äke aruaǧy riza şyǧar.
«Bızdıŋ halyq ūl tılegen: Şaŋyraǧyn ūstaidy dep atanyŋ» dep aǧytylatyn öleŋde qazaqqa būl üşın ökpe aitasyz: «Ūl tılegen bolsa-daǧy ne türlı, Qūr qaitaryp jürsın meilı kekıldı. Baiqap tūrsam, bızdıŋ halyq eşqaşan Aqyn qyzdy tılemegen sekıldı», «Taǧdyry qyzdyŋ mülde özge», «Keide mynau taǧdyrǧa ökpeledım, Sezımtaldau jaratqan aqyn etıp».
«Kımmın men», äiel aqyn tolǧanysy: «Jyr jazar jyldar ötıptı jörgek juumen, Qalamdas dostan şet qalǧandaimyn bügın men», «Jyr men balanyŋ arasy Ekı ottyŋ ortasy sekıldı. Anamyn böbegın saǧynǧan, Aqynmyn jyr bolyp aǧylǧan, Köŋılmın ekıge bölıngen Jürekpın ekıge jarylǧan». Besık terbeu, ana bolu baqytyn jiı jyrladyŋyz. Ana sütımen sıŋgen qasiet.
– Ūlttyq dünietanym qyzyq, düniege säbi kelse, «Ūl tapty» dep quanady. Bata berse, «ūl tap» deidı. Qyz balasy köp bolsa, bır ūl sūrap zar ileidı. Soŋǧy jyldary sauattanǧan jastar josparlap ūl balanyŋ sanyn arttyrǧanyn mektepterden baiqauǧa bolady. Bıraq, jaqsy oqityn, qoǧamdyq jūmysqa aralasatyn qyzdar basym. Qazır jurnalistikanyŋ özın qyz balalar «jaulap aldy». Ūstazdyq pen medisinany qoiyp, äskeri qyzmetke qyzdar aralasyp kettı.
Kärı qyz köbeiıp, bala sany kemıp ketse – ūlt ekologiiasynyŋ būzyluy osy emes pe? Negızı, qai ǧasyrda da, er-azamat öz kelbetın joǧaltpaǧany ǧanibet qoi. Sol armannan «Azamat atanu – bır ret sert beru, ömırde pasyqtyq, küŋkıldı jek köru» dep qiialdaimyn. Qazır biznesı bar estiiar äieldıŋ qolyna kırıp, kün körgen jas jıgıttı körsem, jiırkenem. Al balasyn tastap, ne satyp jürgen qazaq qyzynyŋ denesıne taŋba basyp jıberse dep te oilaimyn. Qūs ta balapan ösırıp, it te küşıgın emızıp jürgen tabiǧi zaŋdy būzǧan qazaq qyzyn jauapqa tartqan dūrys şyǧar. Namysty qyzdarǧa qalam ūstatatyn ūly söz, ol – Namys. Tabiǧat bergen talantty aqşaǧa satyp alyp, kıtap şyǧaram dep äure bolyp jürgender – aqymaqtar. Bärınıŋ baǧasyn beretın – Uaqyt jäne Halyq.
– «Qazaq ädebietı» gazetıne alǧaş öleŋıŋız şyqqanda Säbeŋ, Säbit Mūqanov elden erek atyŋyzǧa erekşe män berıp, «Jıbek jolynda sauda keruenı tasityn bederlı jyltyr jıbek matany aqūştap deidı» dep etimologiialyq tüsındırıp beruı tartymdy.
Asqan lirik aqyn Tölegen Aibergenovtıŋ «Oraldan ūşqan kök qarşyǧa» atty lirikalyq öleŋı Sızge arnalǧan. Oǧan jauap jyr arnadyŋyz, änşı Gauhar Qaspaqova eren dramatizmmen oryndaityn änge ūlasqan: «Men senı oilaitynmyn Tausylmas jyr-än ǧoi dep, Tömenge qonbaitūǧyn Täkappar qyran ǧoi dep ».
«Qarlyǧaştai kezıp jürıp jer-köktı, Ertelı-keş judyŋ talai jörgektı. Äieldıgıŋ az bolǧandai, Bır kezder Oianady bolmai qalǧan erkektık!» Qadyr Myrza Älidıŋ Aqūştap qaryndasyna arnauy. Saǧynǧali Seiıtov Aqūştap beinesın öleŋnıŋ aqquyna teŋedı.
Jeŋgeŋız Halima bala kezden «Körkem qyz» dep ataǧan Aqūştap apai, qūdai bergen ädemılıkke rizaşylyq jüregıŋızde neden bılınedı?
– Äjem balasy boldym. Şeşem Aqzila jeŋgem siiaqty edı. Äjem Qatira «Jalǧyzymdy jaudan qaitarǧan jalǧyz qyz būl» deidı menı. Anam 28-de. Äjem aitty deidı: «Men tüs kördım, endı tumaidy». Kelınnıŋ köŋılıne kelgenmen, äjemnıŋ aitqany keldı. Qyrqymnan şyqqanda äjem menıŋ qaryn şaşymdy alǧyzbaǧan. Qūiqasyna ūstara tigızbeimın, öte jūqa. Osy qaryn şaştan ösırıp būrym öremın. Almaŋdar qaryn şaşyn deptı. Bükıl el bala qyrqynan şyqqanda qaryn şaşyn alady. «E, nemene, äulie bolady deisıŋ be, elden erek. Qatira nemere qyzynyŋ qaryn şaşyn alǧyzbady. Baryp, äiteuır, şaiyn ışıp keldık» dep körşı äielder külıptı.
Ölerınde äjem aitty: «Eşkımdı qarǧama. Qaryn şaşyŋdy alǧyzbap edım, aitqanyŋ qata ketpeidı».
Sabyrhan Asanov «Sen qaitesıŋ öleŋ jazyp, öleŋ jazǧan qyzdarǧa kün bermeidı. Bärı qyzyǧady» degenı bar. Erkekterdıŋ üstemdıgıne otbasy berekesı üşın äiel könu kerek.
Tölegen Aibergenov. 1967 jyl, men 22 jastamyn. Qaskeleŋ, küz, filologiiadan praktika ötıp jatqan kez. Köp student. Bärımız mektepte aralasyp tūramyz. Sabaq bıttı, üş qyz jaldaǧan päterge ketıp baramyz. Bır aǧaştyŋ tübınde qoitasqa şyǧyp alǧan bır jıgıt, jıp-jıŋışke, būira qara şaşy taralmaǧan, özı qap-qara, tasqa şyǧyp öleŋ oqyp tūr. KazPİ-dıŋ student jıgıtterı: «Qyzdar, kelıŋder mūnda, qaraqalpaqtan kelgen aqyn jıgıtpen tanysasyŋdar!» dep aiqailady. Ondai tärbie joq bızde. Moinymyzdy būrdyq ta, ketıp qaldyq. «Anau sary qyz, öleŋ jazady, Oraldyŋ qyzy» deidı bıreuı. Sodan Tölegen namystanyp, «Oraldan ūşqan kök qarşyǧa» öleŋın jazdy: «Sen maǧan duşar boldyŋ, Batqanda baqtar syrǧa. Men saǧan susar boldym, Qatqanda qaqtar şyŋǧa. Demıme mynau alqynǧan, Sen endı toqtarsyŋ ba, Oralyp ūşqan aldymnan, Oraldan ūşqan kök qarşyǧa!»
Sūhbattasqan: Aigül Kemelbaeva,
jazuşy, «Daryn» memlekettık jastar syilyǧynyŋ laureaty
