Sabaqtaǧy üzılıs kezınde oquşylar men jasöspırımder arasynda budaqtaǧan kök tütındı tez baiqauǧa bolady. Tükpır-tükpırden taralǧan türlı qolqany qabar iıs mūryn jarady. Būl qoǧamnyŋ taǧy bır dertı – elektrondy temekı. Endı būǧan eresekter ǧana emes, jasöspırımder de qyzyǧuşylyq tanyta bastaǧan. Kämelet jasqa tolmaǧandar üşın temekı satuǧa tyiym salynǧanymen, qūramynda nikotinı bar veipke qūmar jastardyŋ qatary artyp keledı. Ol «sänge» ainaldy. Bıreuler ermek üşın qoldansa, özgesı kädımgı şylymdy tastauǧa kömektesedı degen oimen paidalanyp jür. Syrtty bylai qoiǧanda, ony ǧimarattyŋ ışınde, üide şegetınder köp.
Ökınışke qarai, bala densaulyǧyn qorǧau, qauıpsızdıgın qamtamasyz etu baǧytynda jalpy elektrondy temekılerdı satpau turaly zaŋ aktılerınde arnaiy tarmaqtar joq eken. Mektepterde ötken jiyndarda pedagogtar, ata-analar osy özektı mäselenı ūdaiy qozǧaumen keledı. Bıraq halyq qalaulylary tarapynan Ükımetke saual joldap, osy mäselenıŋ anyq-qanyǧyna jetıp, elektrondy temekılerdı bılım ordasynda satuǧa tyiym saludy qataŋdatu, qūqyq būzuşylardy, taratuşylardy qataŋ jazaǧa tartu mäselesı şeşılmei tūr.
Jastar arasynda elektrondy temekını satudy qalai toqtatuǧa bolady? Būǧan mektepte ötken jiynda qalalyq mäslihat deputaty Azamat Aithojin: «Elektrondy temekı ǧana emes, esırtkı degen kürdelı mäsele bar ekenın bılemız. Zaŋdyq tūrǧydan qoǧam bolyp talqylap, ūsynys berıp, bırge tötep bergende ǧana būl mäsele şeşımın tappaq» dep jauap berdı.
– Belgılı bır tärtıp bolǧanmen, oǧan eşkım baǧynbaidy. Kez kelgen adam, meilı bala bolsyn, dükenge kelıp satyp ala alady. Tölqūjat tekserılmeidı. Käsıbi mamandardyŋ özı de zaŋǧa baǧynǧysy joq, – deidı temekı şekpeitın elorda tūrǧyny Oljas Törehanov.
Jalpy älemde elektrondy temekınıŋ 100-ge juyq türı bar. Osydan 15 jyl būryn paida bolǧan tauardyŋ būl türı ädettegı temekıden ziiany az balama retınde şyǧarylǧan edı. Osylaişa ädettegı temekınıŋ kesırınen tuyndaityn aurulardyŋ aldyn alu közdelgen edı. Mysaly, Fransiiada, bır jaǧynan, veip eresekterge temekını tastauǧa septıgın tigızse, ekınşı jaǧynan, jastardyŋ qyzyǧuşylyǧyn oiatqan. Fransiia zaŋyna säikes, elektrondy temekıge aksiz salynbaidy. Sondyqtan mūndaǧy baǧa da qoljetımdı. Al körşı Germaniiada būl tauarǧa salyq bar. Finliandiia, Vengriia men Niderland bilıgı hoş iıstı veiptı satuǧa tolyq tosqauyl qoiǧan. Endı Euroodaq būl şekteudı barlyq aimaqta jüzege asyruǧa niettı. Öitkenı elektrondy temekınıŋ qūramynda ädettegı şylymdykındei nikotin boluy mümkın deidı saiasatkerler.
Euraziialyq temekıge qarsy koalisiianyŋ mälımetınşe, Qazaqstanda halyqtyŋ 20 paiyzy şylym şegedı. Būl – älemdegı eŋ joǧary körsetkıştıŋ bırı
Qazaqstanda balalarǧa temekı satuǧa qataŋ tyiym salynǧan. Alaida olar üşın sintetikalyq nikotin toltyrylǧan elektrondy temekıler, veipter, sondai-aq IQOS («aikos») äbden qoljetımdı: internet jäne äleumettık jelı arqyly oquşylar arasynda keŋınen jarnamalanatyny ras. Mūndai qauıptı köre otyryp, memleket tarapynan būdan da qataŋ tosqauyl men erekşe şekteu qoiylmauy, şynynda da, alaŋdatady.
Densaulyq saqtau ministrlıgı Parlamentke tabystaǧan «Halyq densaulyǧy jäne densaulyq saqtau jüiesı turaly» jaŋa kodekske ūlt janaşyrlary asyǧa kütken özgerıster endı. Oǧan säikes, elektrondy temekı dästürlı şylymmen teŋestı. Tiısınşe, ony da ǧimarat ışınde budaqtatuǧa tyiym salynady. Būǧan qosa, «dästürlı» jäne elektrondy temekılerdı aşyq sörede satuǧa jol berılmeidı. Olar arnaiy jabdyqtalǧan sörede jasyryluy tiıs. Satuşy tauardy şylymqor sūrasa ǧana alyp beredı. Tek qūjatta temekı söresın qai jerge qoiuǧa bolmaityny naqty körsetılmek. Mäselen, oiynşyqtar men balalarǧa arnalǧan önımder satylatyn sörelerden aulaq boluy şart. Ülken sauda oryndarynda temekı jäne elektrondy temekıler tūratyn bölek oryn jabdyqtaluy tiıs.
Būdan bölek, Qazaqstanda temekı önımderın tek jasy 21-den asqan adamdarǧa ǧana satu közdelıp otyr. Būǧan deiın 18-ge tolǧandar satyp ala beretın.
DSM tūjyrymdauynşa, temekıge qarsy jaŋa şaralar 5 jyl ışınde älgı jaman ädetı bar qazaqstandyqtardyŋ sanyn 5 paiyzǧa azaita alady.
Euraziialyq temekıge qarsy koalisiianyŋ mälımetınşe, Qazaqstanda halyqtyŋ 20 paiyzy şylym şegedı. Būl – älemdegı eŋ joǧary körsetkıştıŋ bırı.
Resei Memlekettık dumasy taiauda elektrondy temekıler men veiptı temekıge teŋep, ony qoǧamdyq oryndarda tūtynuǧa jäne kämeletke tolmaǧandarǧa satuǧa tyiym salatyn zaŋ qabyldady.
Būl sintetikalyq ındetten damyǧan elder de zardap şegude. Veipingtıŋ keŋ taraluy AQŞ-ta adam ökpesınıŋ zaqymdaluyna jäne ölımıne äkelıp soqtyrdy.
Mamandardyŋ tüsındıruınşe, nikotinsız qospanyŋ qūramy gliserinnen jäne etilenglikolden tūrady. Olar şekten tys qyzǧanda, asa uly aldegidter paida bolady. Elektrondy temekını öndıruşıler öz devaisınde temperatura qadaǧalanatynyn jariialap jatady. Alaida jurnalister men sarapşylar mūnyŋ tek şouǧa arnalǧan «eksponat» ekenın, saudaǧa tüsetın veipterde qyzdyru şamasy baqylanbaitynyn anyqtady.
– Elektrondy temekınıŋ negızgı bölıgı – nikotin. Uly zat adam aǧzasyna bırınşı tartqannan-aq kırıp, qanǧa ötedı. Psihologiialyq täueldılık tuyndaidy. Adam ony şekpese, aşulanşaq bolady. Jürek-qan tamyrlaryna äser etedı. Sondai-aq ökpe men büirekke ziian tigızedı. Ūzaq uaqyt būl qūrylǧyny paidalanu qaterlı ısıkke äkeluı mümkın, – deidı patologiialyq auytqu boiynşa maman İvan Podskrebkin.
Sondyqtan būl mäselege bızdıŋ Densaulyq saqtau ministrlıgı beijai qaramauy kerek. Äleumettık jaǧynan az qorǧalǧan jasöspırımderdıŋ arasynda osy bır jaǧymsyz ädet keŋınen taralu üstınde. Būl degenıŋız – ūlt densaulyǧyna qauıp degen söz. Memleket tarapynan naqty şaralar qoldanbasaq, keiın keş qaluymyz äbden mümkın.
