KÖRNEKTI ARHEOLOG-MAMAN KEMEL AQYŞEVTIŊ TUǦANYNA – 90 JYL
«Tarihnamanyŋ anasy – arheologiia» degen tämsıl qai ǧūlamanyŋ auzynan şyqqany tap qazır esımde joq. Äiteuır, topyraq qabaty, qorym aqyry, qonys tabanynda «araşa» qalyp, san ǧasyrlardy araǧa salyp myna bızge jetken būlyŋ-būlyŋ zamanalardyŋ jädıgerlerın ızdep tabu, ızerlei qalpyna keltıru oŋai şarua emes. Jazbaşa tüpnūsqalardan aiyrmaşylyǧy – tarihi uaqiǧalar turaly kuä-dür äŋgıme aityp, közaqy baian taratpaǧanymen, kömestık mūnaryndaǧy köne kezeŋ, ötken tarih turaly oi-tūjyrymdarǧa zattai aiǧaq tartady. Äsırese, oi sauqatyn taŋbalap, tasqa qaşap jazu maşyǧy älı şyqpaǧan däuırlerdı nemese älıppe qūrap, ärıp ejelep körmegen halyqtar tarihyn täpsırleu üşın arheologiia erekşe qadelı degen pıkır qalyptasqan. Jazu maşyǧy şamamen 5000 jyldai būryn oilap tabylǧan, al adamzat balasynyŋ onyŋ aldyndaǧy 2 milliondai jylǧa para-par tarihy tek osy «aiǧaqşy ǧylym» arqasynda ǧana belgılı bolǧan deidı ǧalymdar. Äitse de, sol ejelgı jazba eskertkışterdıŋ özderı – mysyr ieroglifterı, jelılı grek jazbalary, babyl saz taqtaşalary, köne türık qūiyndary, t.b. arheologiialyq qazba jūmystarynyŋ arqasynda «auzymyzǧa tüsken jemıs» ekenın qaida qoiamyz. Tıptı, alysqa at terletpei-aq, töl jazuymyzdyŋ tarihyn kök türıkterden ärıge, saq däuırıne deiın ysyryp tastaǧan syna jazuly kümıs tostaǧandy ataqty Esık obasyna qazba jūmystaryn jürgızu barysynda tapqan ataqty arheolog-maman Kemel Aqyşev emes pe edı!?. Aitpaqşy…
Älemdık ǧylym tarihyndaǧy eŋ jarqyn jiyrma uaqiǧanyŋ sanatyna ılıkken, D.G.Messerşmidttıŋ – 1722, G.Şlimannyŋ – 1869 jäne 1876, G.Karterdıŋ – 1922, T.Heierdaldyŋ 1947 jyldary aşqan jaŋalyqtarymen iyq teŋestıre alatyn asa qūndy arheologiialyq oljany – älmisaq abyzy sanalǧan «Altyn adamdy» tauyp, ǧylymi däleldemelerın tüzu negızınde tüpnūsqasyn qalpyna keltıruge közmaiyn saryqqan körnektı ǧalym, bılıktı maman, tarih ǧylymynyŋ
doktory, qazaq arheologiia ǧylymynyŋ negızın qalauşylardyŋ bırı Kemel Aqyşevtyŋ tuǧanyna biyl 90 jyl toldy.
1924 jyly Pavlodar oblysynyŋ Baianauyl audanynda düniege kelgen ol besıkten belı şyqpai jatqanda jetımdıktıŋ taqsıretın tartyp, jastyq şaǧyn ekınşı jahandyq soǧystyŋ jalynyna şarpytady. Qiyndyqqa bolattai suarylyp, qūryştai şynyqqan Kemel oqu-bılımge qūmartyp, aldyna örtalap mındet qoiady. Qan maidannan oralǧan bette Qazaq memlekettık universitetınıŋ tarih fakultetıne oquǧa tüsıp, ony 1950 jyly bıtırıp şyǧady. Sodan soŋ KSRO ǦA Arheologiia instituty Leningrad bölımınıŋ aspiranturasynda oqyp, 1953 jyly Ermitajdyŋ Ǧylymi keŋesınde kandidattyq dissertasiiasyn qorǧaidy. Student kezınen arheologiialyq qazba jūmystarynan qalmai, qaila-küregın böktere «dala kezıp» jürgen Kemel Aqyşūly tūraqty ǧylymi-zertteu jūmystaryna taban tıreidı. 1955 jyly Qazaq KSRO ǦA Tarih, arheologiia, etnografiia institutynyŋ arheologiia bölımınıŋ meŋgeruşısı, sodan keiın Älkei Marǧūlan atyndaǧy QR ŪǦA Arheologiia institutynyŋ bas (negızgı) ǧylymi qyzmetkerı bolady. 2000 jyly Astana qalasyna köşıp kelıp, Lev Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınde arheologiialyq rekonstruksiia zerthanasyn jasaqtaidy.
Otandyq arheologiia mektebınıŋ negızın salyp, küllı Euraziia keŋıstıgındegı, düiım Ortalyq Aziia örkenietı jüiesındegı köne Qazaqstannyŋ özındık ornyn tyŋ tūjyrym, sony bailamdarǧa negızdegen onyŋ jarty ǧasyrǧa tatyrlyq ǧylymi ızdenısterı jolynda saq däuırınen qalǧan jūrnaq – Besşatyr obasy (b.z.b. VI-V ǧasyrlar) men ılkı qazaq taipalary mädenietınıŋ zattai aiǧaǧy – Otyrar qalasynyŋ (b.z. H-HII ǧ.) tabanyn tauyp, jädıgerlıkterın älemge tanytuy öz aldyna bır töbe bolsa kerek. Äsırese, ol jetekşılık etken ekspedisiia müşelerı Esık qorǧandarynan tauyp alǧan teŋdessız olja – «Altyn adam» jalpaq jahan jūrtşylyǧyna qazaq elın tanytyp qana qoiǧan joq, älemdık arheologiia jädıgerlıkterınıŋ qataryn erekşe derekpen baiytyp, euroūiyq paiymdy maldanǧan, «dala örkenietı» degen ūǧymǧa jartylai taǧylyqtyŋ, tūrpaiylyqtyŋ tūǧyryndai qaraityn syŋarezu, astam közqarastarǧa küirete soqqy bere bıldı. Ūltymyzdyŋ san ǧasyrlyq sanatkerlıgınıŋ bastauynda tūrǧan sol «Altyn adam» kiımındegı saq däuırıne tän är aluan ädıptegı oiu-örnekter men beinelı bezendıru naqyştary qazırgı täuelsız tūrmys, bostan bolmysymyzdyŋ yzyq nyşandary, qasterlı belgılerı retınde memlekettık rämızder bölıgıne enıp, şynaiy maqtanyşymyzǧa ainalǧanynyŋ özı nege tūrady?!
Eseigennen egde tartqan şaǧyna deiın erte jäne orta ǧasyrlar mädenietın şūqşiia zerttep, Euraziia arheologiiasynda jaŋa aǧym sanalatyn satyly-tūrpatty ürdıstegı «dala örkenietı» tūjyrymyn däiekteu maqsatynda Qazaqstannyŋ dalalyq audandaryndaǧy köne qalalardyŋ ǧylymi jıktemesın jasap, kezeŋdık satylaryn anyqtau qamymen jürgende, dälıregı, 1998 jyldyŋ küzınde Kemel Aqyşev basqarǧan arheologiialyq ekspedisiia Astana qalasynan 5 şaqyrym jerdegı Būzyqty kölınıŋ jaǧalauynan (Qorǧaljyn joly boiynan) baiyrǧy meken – Bozoq qalasynyŋ jūrtyn tapty. Kelesı jyly qazba jūmystary bastalyp, bıregeilık sipatymen salynǧan Bozoq qalasy – ejelgı Qazaqstannyŋ dalalyq jazyqtarynda da otyryqşy taipalar mekendep, örkeniettı tūrmys keşkendıgınıŋ naqty dälelıne jarady. Äsırese, onyŋ erekşe säulettık qūrylymyna: qonys endıgınıŋ üş bölıkten tūratynyna, soltüstıkte – tūrǧyn jailar men öndırıs şailalary, oŋtüstık bölıgınde qorym ornalasyp, onda Altyn Orda zamanynyŋ sorpa betıne şyqqan sarabdal tūlǧalary jerlengenıne, tıptı, şetel ǧalymdary da airyqşa nazar audardy. Könenıŋ közındei, ötkennıŋ özındei osynau ǧajaiyp orta ǧasyrlyq mädeniet eskertkışı – Bozoq qalasynyŋ jūrtynan tabylǧan säulet jūrnaqtaryn su şaiyp, jel ürlep ketpes üşın qoryq-muzei ūiymdastyruǧa talaptanyp, şetı men şegı joqtai kabinetterdı jaǧalai, ırılı-ūsaqty şeneunıkterdıŋ aldynan ötıp jürgenınde, 2003 jyly özı dünieden ozdy.
Mıne, endı artyna är aluan auqymda jazylǧan ekı jüzden asa ǧylymi eŋbek, on bes ırgelı monografiia qaldyrǧan, aty-jönı «Qazaqstannyŋ qūrmettı Altyn kıtabyna» engen ataqty arheolog-maman, tarih ǧylymynyŋ doktory Kemel Aqyşūlynyŋ tuǧanyna 90 jyl tolyp otyr. Būl, şyn mänınde, dara tūlǧa, jeke bır äulettıŋ ǧana emes, älemge tanylǧan otandyq arheologiia mektebınıŋ, bükıl qazaqstandyq ǧylymi ortanyŋ mereilı toiy. Osyǧan orai bügın Qazaqstan Respublikasy Ūlttyq muzeiınıŋ №1 körme zalynda arheolog-ǧalymnyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyna arnalǧan körme ūiymdastyrylyp, közı tırısınde tapqan taŋǧajaiyp arheologiialyq oljalary, tūtynǧan zattary, fotosuretter men derektı materialdar qoiylady. Ondaǧy maqsat – soǧys ardagerı, köne tarihtyŋ kökjiegın keŋeituge eresen eŋbek sıŋırgen ızdenımpaz ǧalymnyŋ asa bai mūrasy arqyly jas ūrpaq – jetkınşek buynnyŋ sanasyna eljandylyq pen otanşyldyq säulesın tüsırıp, tabandylyq pen talapşyldyq ruhyna tärbieleu.
Sondai-aq, osynau mereitoilyq şaralar aiasynda Qazaqstannyŋ belgılı ǧalymdary – O.Ysmaǧūlovtyŋ, S.Jauymbaevtyŋ, Z.Samaşevtıŋ, M.Habdulinanyŋ, Ä.Töleubaevtyŋ, A.Beisenovtıŋ, V.Zaiberttıŋ, V.Varfolomeevtıŋ jäne t.b. qatysuymen döŋgelek üstel mäjılısı ötedı.
Zina ŞADAEVA,
QR Ūlttyq muzeiı Aqparattyq-imidjdık jūmystar ortalyǧynyŋ redaktory
