(TÖLEGEN AIBERGENOVTIŊ TUǦANYNA – 75 JYL)
Qazaq poeziiasynda özındık ün- erekşelıgımen tanylǧan aqyn köp . Alaida, Tölegen Aibergenovtıŋ dara dausy, aqyndyq qoltaŋbasy eşkımge ūqsamaidy, eşkımdı qaitalamaidy. Pozeiiada özınşe sony bır ız salǧan Tölegennıŋ jyrlaryn paraqtap oqyp otyrsaq, jetkızbei jürgen bır armanyna qol sozǧan aqynnyŋ aqpa küşın aiaqtatpai alyp qaşqan tym biık mūnaralar köz aldymyzǧa keledı. Bügının emes, erteŋın köp arman etken aqynnyŋ jyrlary jaŋa ǧasyrda da öz oqyrmandarynyŋ köz quanyşyna ainaldy. Aibergenovty bılmeitın qazaq neken-saiaq.
« Sen menı körseŋ,
Tūrysym osy menıŋ.
Al mendegı ǧalamat sezımdı körseŋ,
Şoşyr edıŋ.
Sonda sen oilanar edıŋ,
Men bolyp sezıner edıŋ,
Aita almas eŋ mūny ,
Adamnyŋ sözımenen.
Sen menı körseŋ tūratyn
kırşık tüspei ,
Jüregıŋ qalmas edı,
Bır ret yrşyp tüspei.
İä, sen oilanar eŋ,
Tolǧanar eŋ barmaqty
tıstep tūryp,
Mendegı ystyq jalyn ,
Boiyŋa küş bop kırıp,
Tūrar edı sen tügıl tas ta laulap,
Közıŋde jatar edı,
Jūldyzdy aspan aunap…»
Jai jyr emes, jūldyzdy aspan aunaityn, qara tas laulaityn otty jyr. Aspan men jerdıŋ arasyn quyryp tūrǧan aŋyzaq pen aptaptyŋ päsın qaitaratyndai, maida qoŋyr samaldai jan-jüregıŋdı bır jadyratyp jıberetın kerımsal jyr. Al sodan soŋ, qürkıretıp aspandy aq jusan men qyzǧaldaq isıne aŋqyta balqytyp tögılsın aq jaŋbyrlar.
«Aq samaldar, aŋqyǧan
aq jaŋbyrlar,
Aq jaŋbyrlar, tolqyǧan
toǧjan qyrlar.
Menıŋ qara sabaudai kırpıgımnen
Satyrlatyp sapyrdyŋ
marjan qyruar.
Ei, aq jaŋbyrlar!»
Jaŋbyrdan soŋ qairaty qalyŋ qara jerdı bır būla küş köterıp tūrǧandai. Sol asau küştıŋ syry qandai näzık.
«Tau būzyp, tas qalasyp, gül egısıp,
Saulyǧyn bır- bırınıŋ tılep ūşyp.
Tıreusız aspan-jerdıŋ arasynda
Adamdar kün köredı süienısıp…»
Tölegen öz janynyŋ qūpiiasyn osylaişa kökıregın jaryp şyqqan syrly sazdarmen syŋǧyrlatyp tūrady. Jan iırımderınıŋ eŋ näzık aǧystaryn şymyrlatady. Kökıregın jaryp bara jatqan bır qūştarlyq oty aqyndy qoldy-aiaqqa tūrǧyzbai, kökke köterıp äketedı keide.
« Aǧystardyŋ aidaryn
solqym qylyp,
Tolqyndy tolqynǧa ūryp,
Örge qarai küreimın kürkıretıp.
Jer baqytyn jürgende
ornatysyp,
Keide men torǧa tüsıp,
Torǧa tüsıp jatamyn
dır-dır etıp…»
Örge tartyp, örşelenu, keŋ qūlaştau naǧyz aqynǧa ǧana tän mınez. Atoi salǧan qūştarlyqtyŋ da keide torǧa tüsken torǧaidai bürısıp, qaltyraityny bar. Tabiǧattyŋ saraŋdyǧyna emes, adamdardyŋ qaraulyǧynan keide aqyn-jürek ruhani osaldyq tanytyp jatatyny da sodan. Poeziiada üirenu mektebı emes, bırden üiretu mektebın aşqan Tölegen Aibergenovtyŋ aqyndyq şyŋy onyŋ aqyndyq quatynyŋ myqtylyǧynda jatyr. « Saǧynyş» toptamasy bıreuler üşın qol jetpes arman, al jiyrmadan asqan Tölegenge jep-jeŋıl taqyryp.
«Ei, adamdar, ainalaiyn
tuǧandar,
Jalǧyz minut tyŋdaŋdar!
Men senderge köp boldy
syr şertpedım.
Qazır tügel kökıregım ört menıŋ!
Şartarapqa jürgenımmen
jüz attap,
Būryn mūndai körmep edım
ūzaqtap.
Bır saǧynyş mäŋgı – baqi dos
etken
Qazır menı jūlyp aldy
tösekten.»
Tepse temır üzıp, būlqynsa būltqa jetetın Tölegen aqynnyŋ jan älemınıŋ tereŋ tükpırınen alapat bır sezım bas kötergendei. Dauys- jaŋǧyryǧynyŋ özınde ǧajaiyp bır siqyrly jaryq bardai. «Saǧynyştyŋ» alysqa, tym alysqa tüsıp tūrǧan jūldyz jaryǧyndai . Ne deseŋız de, «Saǧynyş» Aibergenovtyŋ qūs tılınde sairaitūǧyn öz küiı. Köŋıldegı körıktı oiynyŋ şalqymasy « Aq erke, Aq Jaiyq» bolyp , jan saraiyna şymyrlap endı. « Aq erke, Aq Jaiyq» änı Şämşı Qaldyaiaqov pen Tölegen Aibergenovtyŋ Atyrauǧa kelgen şyǧarmaşylyq saparynda tuǧan. Köŋıldı ötken jyr-än keşınen soŋ, atyraulyq jas qalamgerler Almatydan at arytyp kelgen qos talantty Jaiyq boiymen seruendetedı. Tolqyndary ai säulesımen oinaǧan tüngı Jaiyqtyŋ kerılgen körkem kelbetı aqynnyŋ da, kompozitordyŋ da şabytyn oiatqandai. Kenet, janyndaǧy dabyrlai söilegenderge Şämşı qolyn köterıp «toqta» degendei belgı beredı. Eşkım eşteŋe tüsınbei ünsız qalady. Jüzınde qan oinap, oily közderı ūşqyn atqan Şämşı qūlaǧyn Jaiyqqa tosyp, « Estıdıŋder me, Jaiyq än salyp jatyr» deidı. Kompozitordyŋ būl qylyǧyna tüsınbegender külerın ne külmesın bılmei tūryp qalady: Jaiyq ta än sala ma eken?! Sodan şabyttyŋ şaŋqan bozyna mıngen Şämşı ännıŋ muzykasyn, Tölegen ännıŋ sözın bır tün ışınde sol kezdegı « Atyrau» gazetınıŋ qyzmetkerı, belgılı aqyn Meŋdekeş Satybaldievtyŋ üiınde jazyp, söitıp ataqty « Aq erke, Aq Jaiyq» Jaiyq jaǧasynda ömırge keledı. Būl jaidy jazuşy-dramaturg Berık Qorqytov ännıŋ jazylu tarihy turaly jazǧan maqalasynda aitady.
«Armanym saǧan auǧan,
Samal soqsa jaǧalaudan.
Jürekte terbetılgen
Aq Jaiyǧym,
Aq erkem,
Aŋsaǧan än ölkem.
Janym-au dara tuǧan,
Aǧystardan jaratylǧan.
Jaiyqtyŋ jaǧalai tal
Jaǧasynan,
Qymbattym,
Sen maǧan tıl qattyŋ.»
Aq semser jyry jai otyndai jaltyldaǧan Mahambettıŋ kökıregınde armandai aq-adal syry « … Jaiyqtyŋ boi en toǧai, El qondyrsam dep edım» dep şamyrqansa, Tölegen men Şämşınıŋ « Aq erke, Aq Jaiyq» änı Jaiyqtyŋ saltanat sänınıŋ körkeigen şaǧynda, el ösıp, er köbeigen şaǧynda tolqi , tebırene tüsıp, köŋıl- jelkenderın artqa bır jüzdırıp ötetındei.
Tölegennıŋ de jüregınde aqpa- tökpe syr jatty, jyr jatty. Onyŋ syry da, jyry da ışte jatyp bulyqqan joq. Şoqtai mazdap, ottai laulap, jalyn tılep syrtqa būlqyndy. Jyr bolǧanda qandai, teŋızdei tegeuırındı tebırene tolǧaityn qyran qanatty jyr. Syr bolǧanda qandai, arailap atqan taŋ şapaǧyndai asyl armandy syr. Köŋılge medeu tūtarymyz, Tölegen aqynnyŋ jyryn da, syryn da ardaqtaityn asyl jūrty, ardaqty perzentterı bar. « Aibergenov älemı» ädebi jurnaly bügınde el qyzyǧyp oqityn basylymǧa ainaluda. Būl jurnaldyŋ basy –qasynda jürgender Tölegen aqynnyŋ şyraǧyn jaqqan qyzdary Saltanat, Mahabbat, Ainar, Qūsni. Biyl aqiyq aqynnyŋ 75 jyldyq torqaly toiy ekınşı qyrküiekte Alatau bauraiynda ötkelı otyr. «Bır toiym bar , bolary sözsız menıŋ» dep armandaǧan Tölegen aqynnyŋ toiy, ärine, jyrsyz ötpes.
«Keudemde jürgen, zerdemde jürgen yntyzar yqylas ot örıp,
Sen mūny menen beter ūq!
Tükpırımdegı dır ete qalǧyş osynau qūittai jürekpen
Kelem men bügın qasiettı baitaq
Qazaqstandy köterıp!» dep aqynnyŋ özı jyrlaǧandai, Tölegen Aibergenovtyŋ azbas altyndai tozbas poeziiasy halqynyŋ janyna quat berıp, halqymen bırge jasai beredı.
Marjan ERŞU
