Orazkül ASANǦAZYQYZY Parlament Mäjılısınıŋ deputaty: Qazaq tılın qoldanudy sänge ainaldyru qajet!
Memlekettık tıldı bılu – sanaly azamattyŋ adami mındetı
– Soŋǧy kezderı internet betterınde «Orys tılı – älemdık tıl. Onsyz Qazaqstanda memlekettık basqaru ısı älsıreidı» degen pıkır aitylyp jäne ol qazaq jastary tarapynan qarsy dau tuǧyzyp jür. Bıreu qazaq ūlttyq nigilisterınıŋ basynǧanyn aitady, bıreu özınıŋ aşynǧanyn aitady, äiteuır tıl mäselesıne bärı alaŋdauly… Sız osyǧan ne der edıŋız?
– Qazaq qazaq bolǧaly älemde toǧyzynşy oryn alatyn jerdı bızge amanat etken ata-babalarymyz ǧasyrlar boiy eldı qazaq tılınde basqarǧan, ony syrttan kep eşkım basqarǧan joq. Kerei men Jänıbekten bastap barlyq handar qazaq tılınde memlekettı basqarsa, jaudan qorǧasa, sol tıldıŋ qūdıretımen barşa qazaqtyŋ balasyn bırıktırse, bi-şeşenderımız el ışındegı barlyq daulardy osy tıldıŋ küşımen şeşken. Mıne, osyndai şeşen de bai tıldıŋ quatyn sezınbegender öz tılın bılmeitın qazaqtardy körıp, tılımızdıŋ mümkındıkterıne kümän keltıredı. Elbasynyŋ: «Dauǧa salsa almastai qiǧan, sezımge salsa qyrandai qalqyǧan, oiǧa salsa qorǧasyndai balqyǧan, ömırdıŋ kez kelgen oraiynda ärı qaru, ärı qalqan, ärı baiyrǧy, ärı mäŋgı jas, otty da oinaqy Ana tılınen artyq qazaq üşın būl düniede qymbat ne bar eken?!» dep qazaq tılıne bergen keremet baǧasyn şyn tüsınu üşın ärkım qazaq tılın bıluı kerek. Qazaqstanda tūryp tıldı bılmese, ol özderınıŋ sory. Mūny olardyŋ tüsıngısı kelmeidı. Onyŋ sebebı bar. Oǧan özımız mümkındık berıp otyrmyz.
– Qalaişa?
– Qazaqstanda «qazaq tılı – memlekettık tıl» dep jazylǧanyna jiyrma jyldan assa da, memlekettık basqaru organdaryndaǧy azamattar osyny aituǧa şynymen jol berıp otyr. Mysaly, bızdıŋ qoǧam, qarapaiym ortadaǧy azamattar tılge den qoiyp, balalaryn qazaqşa oqytuǧa tyrysyp, qazaqşa söilep jatqanymen, basqaru ısındegı jaǧdai berı qaramai tūr. Memlekettık tıl qoǧamnyŋ barlyq salasynda öz deŋgeiıne jetken joq. Sondyqtan da, qazaqtyŋ özı tolyq öz tılıne ie bolmaiynşa, älgındei terıs pıkırler aityla beredı. Būl – qazaqtyŋ namysyna bailanysty mäsele. Qazaqtyŋ namysy oianbasa, älgındei adamdardyŋ öz memleketıne degen azamattyq mädenietı qalyptaspaidy. Olar memlekettık tıldı bılu sanaly azamattyŋ adami mındetı ekendıgın ūǧynǧysy da kelmeidı. Tıl mädeniettıŋ de, bılımnıŋ de negızı ekendıgın eŋ aldymen öz jastarymyz ūqqany jön. Garvard universitetın otyz jyldan astam basqarǧan Charlz U.Elliot: «Men bılımdılıktıŋ maŋyzdy bölıgı retınde ziiatkerlıktıŋ bır ǧana qajettılıgın moiyndaimyn, ol – ana tılın aiqyn ärı mültıksız meŋgeru» deptı. Älemge äigılı oqu ornyn basqarǧan bılımdı de, bılıktı adamnyŋ sözderı bügınderı sol Garvardta, Batystyŋ basqa da oqu oryndarynda bılım alyp kelgen nemese bılım alyp jatqan, bıraq özınıŋ ana tılın bılmeitın jastarymyzǧa önege bolsa igı deimın. Sonda basqalary da tılımızge qūrmetpen qaraityn bolady.
– Al sız aityp otyrǧan intellektualdylyq bızdıŋ elımızde köptıŋ aldynda jürgen azamattardyŋ boiynda bar ma?
– Ökınışke qarai, äŋgımemızdıŋ basynda özıŋ keltırgen pıkırde şyndyq bar. Qazaq tılınıŋ «memlekettık tıl» degen statusy bolǧanymen de, ol älı memlekettık tıl deŋgeiıne köterılıp otyrǧan joq. Būl tūrǧyda, «Qazaqstannyŋ orys tılısız künı joq» degen sekıldı pıkır aituşylar on ekı örım qamşymen qazaq şeneunıkterınıŋ arqasynan osyp otyr. Endı olar oilanbasa, öz obaldary özderıne!
Oilap qarasaq, bız «Memlekettık tıl – qazaq tılı» dep jazylǧanşa jan salyp, kürestık. Osyny zaŋǧa engızerde jan-jaqtan üles qosyp, ūlttyq müdde üşın ūmtyldyq. Al endı alǧaşqy jeŋıske jetkennen keiın zaŋ talaby ärı qarai öz-özınen jüzege asyp ketetındei, arqany keŋge salyp otyrmyz. Şyndyǧynda būl dūrys emes dep oilaimyn. Ärbır qazaq öz deŋgeiınde qazaq tılınıŋ qoldanysqa enuı üşın äreket jasauy kerek. Al bızde älı de bolsa beiǧamdyq basym.
Qazaq tılı özınıŋ biık deŋgeiıne köterıle almai jürse, ol keşegı keŋestık ideologiianyŋ kesırı
– Memlekettık tılımızdı öz deŋgeiıne jetkızu üşın eŋ aldymen nege män beruımız kerek? Eŋ bastysy ne närse?
– Qazaq tılı ärbır otbasynyŋ tılı bolsa, balabaqşaŋyz da, mektebıŋız de qazaqşa söileidı. Qazır qazaq öz balasyn oqu ornyna tüsırerde, qyzmetke bererde qazaq tılın üiretetın boldy. Mūnymen ol äuelde uyzyna jarymaǧan ūrpaǧyn ūltyna jaqyndastyruy qiyn. Öitkenı, ol qazaq etıp tudyrǧan Jaratqan iemızdıŋ äuelgı pärmenıne baǧynbai ūrpaǧyn özge dılge tärbieledı ǧoi. Būl älı künge deiın köptegen qandastarymyzǧa sabaq bolmai, ūrpaqtaryn ruhani jarymjandyqqa özderı itermelep otyr.
– Sonda şynymen bızde orys tılınsız memleket basqaru ısı älsırei me?
– Qazaq sözge toqtaǧan halyq. «Öner aldy – qyzyl tıl» dep, sözdı kie tūtqan elmız bız. Mūndai halyqtyŋ sözı memlekettık basqaruǧa jetpeidı degen qisynsyzdyq. Qazaq tılı özınıŋ biık deŋgeiıne köterıle almai jürse, ol keşegı keŋestık ideologiianyŋ kesırı. Otarşyldyq däuırde qazaq tılın tūqyrtyp, halyqty öz-özınen, öz tılınen jeruge itermelegen bilıktıŋ, sol bilık sıŋırgen qūldyq sananyŋ äserı. Al qazaqta orys tılı kelgenge deiın memlekettık basqaru bolmady dep kım aita alady? Äz Täukenıŋ, Esımhannyŋ, Qasymhannyŋ zaŋdary künı bügınge deiın qarapaiymdylyǧymen, halyqqa tüsınıktılıgımen qūndy bolyp otyrǧan joq pa? Al, qazır, kerısınşe, Elbasymyz zaŋdarymyzdyŋ tılınıŋ tüsınıksızdıgın synap, «zaŋ halyqqa tüsınıktı tılmen jazylsyn» dep talap qoiyp otyr emes pe?! Demek, qazaqqa memlekettı qazaq tılınde basqaru öte ūtymdy bolǧan. Būl tılde zaŋdar halyqqa tüsınıktı bolatyn jäne basqaru ısı de öte ornyqty edı. Sondyqtan, qazaq tılı memlekettı basqarǧan tıl, memlekettı basqaryp otyrǧan tıl jäne basqara alatyn tıl. Oǧan eşkımnıŋ kümänı bolmasyn.
– Sız jaŋa dūşpandyq nietpen bolsa da aitylyp jürgen jel sözderdı şeneunıkterımızdıŋ arqasyn osqan on ekı örım qamşyǧa teŋedıŋız. Al, sol şeneunıkterdıŋ arasynda ūlttyq namys üşın arqasy qozatyndary bar ma? Mysaly, bügıngı Parlamentte ūlt janaşyrlary köp dep aita alasyz ba?
– Jalpy, alǧaş täuelsızdık jariialanǧan kezde bızdıŋ ziialy qauym, ūltjandy azamattar şoǧyry Parlamentte de, Ükımette de köp boldy. Alaş arystarynyŋ armanyn ūǧynǧan, jüregıne toqyǧan azamattar edı olar. Bügıngı Parlamentte de, Qūdaiǧa şükır, ūltjandy azamattar barşylyq. Mäsele atqaruşy bilıkte bolyp otyr. Şet elde oqyp kelgen, şeteldıŋ bırneşe tılın bıletın, bıraq özınıŋ tılın bılmeitın azamattardyŋ ministrlıkterge, atqaru bilıgındegı departamentterge basşy bolyp keluı tıldık ortanyŋ qalyptasuyna mümkındık bermei otyr. Tılımızdı tūqyrtqan älgındei kerauyz pıkırlerden osy jastar namysqa mınıp, şyndap qolyna alsa, ana tılın meŋgeru alynbaityn qamal emes qoi!
– Söz arasynda tıldı oŋaltudaǧy basty mäsele balalardy qazaqşa söiletu ekenın aittyŋyz. Būl tūrǧyda Astana – balalyqtan endı arylyp kele jatqan jas qala. Elordada özıŋız de talai jyl Tılderdı damytu basqarmasynda qyzmet etıp, qazaq tılınıŋ öz otanynda qanat jaiuyna üles qostyŋyz. Endı «syrt köz» retınde, Astananyŋ bügıngı tıldık ahualyna qandai baǧa berer edıŋız?
– Qūdaişylyǧyn aitaiyn, būl qaladaǧy tıldık ahual özge qalalarǧa qaraǧanda köş ılgerı. Naqty mälımetter keltırsem, juyrda ǧana Astana qalasynda jürgızılgen äleumettık zertteulerdıŋ nätijesıne säikes, qazaq tılın bıletınder şamamen 77%-dy qūraǧan. Al, özge ūlt ökılderınıŋ ışındegı memlekettık tıldı bıletınder – 22,2%. Sūralǧandardyŋ 75%-ynyŋ pıkırı boiynşa, soŋǧy ekı jylda elordada memlekettık tıldıŋ qoldanyluy edäuır ūlǧaiǧan. Sodan keiın sūralǧandardyŋ 81%-zy «Astanada qazaq tılı qoǧamdyq ömırdıŋ negızgı salalarynda qoldanylady» dese, 61%-y memlekettık tıl qoǧamnyŋ ärtürlı salalarynda qoldanylǧanda özderın qolaily jäne öte qolaily sezınetınderın aitqan. Sol sekıldı özge ūlt ökılderınıŋ taǧy 32,2%-y memlekettık tıldı meŋgergısı keletını, olardyŋ arasyndaǧy orystar 28,4%-y qūraǧany anyqtalǧan. Al, jas erekşelıgı boiynşa, tıl üirengısı keletınderdıŋ 44,6%-y 18 ben 25 arasyndaǧy jastar. Būl nenı bıldıredı? Özınıŋ keleşegın oilaǧan sanaly jastar memlekettık tıldı üirenuge ūmtylyp jatyr degen söz. Onda da özımızdıŋ qaraközder emes, özge ūlt ökılderı arasynda qazaq tılın bıluge qūştarlyq basym.
– Al, tıl üirenuge qūştarlyq neden tuyp otyr?
– Mıne, menıŋ aldymda äleumettık zertteudıŋ osy saualy boiynşa alynǧan nätijelerı de jatyr. Sūralǧandardyŋ 43%-y memlekettık tıldı üirenudegı basty sebep «öz bolaşaǧymdy Qazaqstandaǧy ömırmen bailanystyramyn» dep jauap bergen. Al, taǧy 32%-y «būl jaqsy jūmysqa ornalasuǧa mümkındık beredı» jäne «qazaq tılı memlekettık tıl bolyp tabylady jäne Qazaqstannyŋ ärbır azamaty bıluı tiıs» degen. Mūndai oŋ ürdıster, ärine, azamattardyŋ sanalylyǧyna, patriottyq sezımnıŋ ösuıne jäne qoǧamnyŋ öz arnasymen damuyna säikes tuyndap otyr. Onyŋ syrtynda, elordada jaqsy tıldık ahual qalyptastyru üşın eŋbek etıp jatqan azamattar da bar. Mıne, sol azamattardyŋ memlekettık tıldı damytu boiynşa jürgızıp jatqan jūmystaryna da jauap beruşılerdıŋ 55%-y «jaqsy» jäne «öte jaqsy» dep jauap bergen. Būl keltırılıp otyrǧan derekter jai sandar emes. Elordaǧa qazır jan-jaqtan adamdar aǧylyp jatyr. Olardyŋ arasynda jastar köp. Qazaqtıldı jurnalister osydan on jyl būryn sausaqpen sanarlyq bolsa, qazır köptep eŋbek sıŋırıp jatyr qalaǧa. Odan keiın mūnda soŋǧy jyldarda baiqasaŋyz, mektepter men balabaqşalar tek qana qazaq tılınde aşyluda. Tıl jäne Bılım basqarmalary da būl jaǧynan jaqsy jūmys jürgızıp otyr. Mūnyŋ bärı, ärine, sūranysqa säikes oryndaluda. Al özge ūlt ökılderı özderıne qajettılıktı sezınıp, balalaryn sol qazaq mektepterı men qazaq balabaqşalaryna beruge ūmtylyp jatyr.
Patriottyq sezım de ösıp, örleuı tiıs!
– Rasynda da, bızdıŋ bıluımızşe, elordada 600-den astam özge ūlt ökılı memlekettık tılde bılım alyp, tärbielenıp jatyr eken. Būl Astanada şynynda qazaq tılınıŋ damuyna jaǧdai jasalyp, memlekettık tılge sūranys bar ekenın bıldıre me?
– Jaŋa da aittym ǧoi, būl jalpy, elordada qalyptasyp otyrǧan jaǧdaidyŋ, zaŋǧa säikes damudyŋ bar ekenın körsetedı. Qaraŋyz, mysaly, qazır būl qalada köşeler men kentterdıŋ atauy negızınen qazaqşalanǧan. Ataudy özgertıp qana qoimai, Köşe merekesın ötkızıp, köşege esımı berılgen tūlǧanyŋ kım ekenın ne bolmasa, sözdıŋ qaidan alynǧanyn tanystyru mūnda dūrys jolǧa qoiylyp otyr. Odan keiın qaladaǧy myŋǧa tarta aialdamanyŋ atauy auystyrylyp ülgerdı. Ol da sanaǧa qazaq sözın sıŋdırudıŋ bır joly. Dese de, bır qynjyltatyn närse, ol, taǧy da aitam, basqaru tılınıŋ tüzelmei otyrǧany. Qoǧamdyq salanyŋ basqaru tılınde jäne käsıpkerlık, orta jäne şaǧyn bizneste memlekettık tıldı qoldanu sänge ainalmai jatqany. Mäselen, dükenge baramyz da, köpşılıgımız, satuşynyŋ yŋǧaiyna qarap orysşa söilep ketemız. Tıptı, ol orystıldı bolmaǧannyŋ özınde ony orystıldı eken dep oilap, özımız sonyŋ aldyna kelıp tūrǧan soŋ şaruamyzdy tez bıtıruge asyǧyp, orysşa söileimız. Dämhana, meiramhanaǧa barǧanda da solai. Odan keiın aqşa alu üşın bankomatqa barsaq ta, özımızdıŋ qūqymyzdy özımız taptap, tehnikanyŋ «orys tılın» taŋdai salamyz. Al şyn mänınde prinsiptı türde, ūstanymǧa, ūlttyq müddege adaldyq tanytyp, bankomattyŋ özımen qazaqşa «söilesuge» bolady ǧoi.
– Sözıŋız auzyŋyzda, däl osy bankomat tılın taŋdau mäselesı bızdıŋ «Astana aqşamy» gazetınde osydan bes-alty jyl būryn köterılgen edı…
– İä, bıraq sodan qandai nätije boldy? Demek, mūndaidy bır ret jazyp qoia salmai, oqtyn-oqtyn qozǧap otyru kerek. Sol sekıldı, «sız dükende qai tılde söilesesız?», «sız bankomat qoldanǧanda qai tıldı taŋdaisyz?», «meiramhana, dämhanaǧa barǧanda daiaşyny qai tılde şaqyrasyz?» degen sekıldı saualnamalar jürgızıp, sanany türıp, oiatyp otyru kerek dep oilaimyn. Äitpese, bankomattyŋ özı «sız qai tıldı taŋdaisyz?» dep sūrap tūr ǧoi. Ol jerde basqa üşınşı adam joq, bankomat pen sız ǧana. Sızge tıl taŋdauǧa qūqyq berılıp tūr. Endı sonyŋ özın paidalana bılu kerek qoi. Qazaq tılın şyndyǧynda kez kelgen salada qoldanudy sänge ainaldyru qajet. Osy qyrküiek aiynda tuǧanyna 140 jyl tolǧan Alaştyŋ Ahaŋy, Ahmet Baitūrsynūly: «Ūltyn kerek qylyp, halyqqa qyzmet qylamyn degen qazaq balalary qazaq jūmysyna qolynan kelgenşe qarap tūrmai kırısıp ıstei berse – ūlt jūmysy ūlǧaiyp, tolyqpaşy» deptı.
Elbasymyz qazaq memleketı mäŋgılık bolsyn dep, «Mäŋgılık el» saltanat qaqpasyn ornatty. Qazaq memleketı mäŋgılık boluy üşın, endı tılımızdıŋ de mäŋgı saqtalyp qaluyna jaǧdai jasauymyz kerek. Oǧan atsalysatyn bız, ärbır qazaq!
Olimpiadada eşkım özınıŋ ūltyna qaraǧan joq, Änūran oryndalǧanda sportşylarymyzdyŋ bärı de közıne jas aldy. Bärı de tolqydy, bärı de özınıŋ Qazaqstandy, tuǧan otanyn jan-jüregımen jaqsy köretının däleldedı. Endı sol patriottyq sezımın memlekettık tılge közqarasy arqyly da bıldıruge ūmtylu kerek qoi. Adam bır qalypta tūrmaidy. Patriottyq sezım de ösıp, örleuı tiıs.
– Hoş. Sonymen Astananyŋ qazaqşalanyp kele jatqanyn aittyq. Jalpy, qoǧamdaǧy tıl mäselesın de bırşama talqyladyq. Äŋgımemızdı özıŋız qalai qorytar edıŋız?
– 2011-2020 jyldarǧa arnalǧan memlekettık baǧdarlamada da «qazaq tılın sänge ainaldyru kerek» delıngen. Endı soǧan şeneunıkterımız de ūmtyluy kerek. Jaŋa da aittym, «Qazaqstanda orys tılınsız memlekettık basqaru ısı älsıreidı» deitınder, qazaqtyŋ orys tılısız künı joq deitınder on ekı örım qamşymen bızdıŋ bilıktegı qazaq azamattarynyŋ arqasynan osyp otyr. Jäne ol janaşyrlyqpen jai «namysyn janiynşy» dep aityp otyrǧan joq, şyndyqqa ainalǧan kemşılıgımızdı betımızge basuda. Būdan soŋ bilıktegı azamattarymyz özderıne düre soqtyryp qoiyp otyra bermeitın şyǧar, namystanyp, öz ana tılın bıluge, ony memlekettı basqaru tılıne ainaldyruǧa ūmtylatyn şyǧar dep oilaimyn.
Äŋgımelesken Näzira BAIYRBEK
