Bürkıtbai AIаǦAN, Memleket tarihy institutynyŋ direktory: EUROPALYQ KEŊES QAZAQSTANDAǦY AŞTYQTY GENOSİD DEP TANYǦAN

– Biylǧy jyly halqymyz qynadai qyrylǧan aşarşylyqqa 80 jyl tolyp otyr. Osy aşarşylyq şyndyǧy öz deŋgeiınde aşylyp jatyr ma?

– Elımız täuelsızdık alǧannan keiın jalpy köp mūraǧat aşyla bastaǧan. Bızdıŋ tarihşylarymyz özımızdıkımen qatar, Reseidıŋ, Ukrainanyŋ mūraǧattaryna kıruge mümkındık aldy. Tarihşy retınde men özım, mäselen, Amerikadaǧy Guver mūraǧatynda boldym.

Bärımızge mälım, qazır Qazaqstan turaly, qazaq tarihy turaly düniejüzınıŋ ǧalymdary neşe türlı kıtaptaryn şyǧaryp jatyr. Odan amerikalyqtar da, reseilıkter de qalys qalyp otyrǧan joq. Bıraq, sonyŋ bärınde aştyq kezınde qanşa adam qyrylǧany turaly derek älı naqty emes. Aitalyq, 1926–1939 jyldar aralyǧynda bızdıŋ elımızde halyq sanaǧy jürgızılgen. Sonda eŋ soŋǧy tırkelgen mälımet boiynşa, 1 million 300 myŋ adam joq bolyp şyqqan. Al, şyn mänınde uaqyt ötken saiyn demografiialyq ösım bolyp, jan sany köbeiuı kerek emes pe edı? Nege ol kerısınşe azaiyp kettı?

Bızdıŋ paiymdauymyzşa, jan sauǧalap, el asam dep, şekaraşylardyŋ qolynan qaza bolǧandar, auruǧa şaldyǧyp, şetınegen säbiler qazırgı körsetılıp jürgen derekterden äldeqaida köp. Sony älı tereŋdei zerttep, aşa tüsuımız qajet.

– Aştyqtyŋ sebebın keibır tarihşylar bilıktıŋ saiasi-ekonomikalyq sauatsyzdyǧymen tüsındırıp jür. Endı bıreuler qazaqty qyru üşın qasaqana jasalǧan deidı. Osynyŋ qaisysy şyndyqqa jaqyn?

– Men būlardy bölıp qarastyra almaimyn. Öitkenı, mäselen, Ukrainada bolǧan aştyq turaly mūraǧattaǧy derekterde «ukraindardy qyru» degen sözder bar. Onyŋ qasaqana jasalǧany anyq. Al, däl qazaqtyŋ qyrylǧanyna qatysty bız ondai sözdı közımız şalǧan joq. Onyŋ ornyna «şaruaşylyq», «mädeni artta qalǧan» degen sözder jiı ūşyrasady…

– Ärine, Kreml öz kınäsın moiyndaǧan emes. Qazaqtyŋ aştyqqa ūşyrauyn ondaǧylar halyqtyŋ şaruaǧa qyrsyzdyǧynan köredı. Al, sız tarihşy retınde, qalai oilaisyz?

– Mūnda saiasi sebep bar dep oilaimyn. Äitpese, nege ırgemızdegı Özbekstanda aştyq bolmady? Nege Qytailar qyrylmady? Nege Sıbırde qyrǧyn bolmady? Būnyŋ saiasi nadandyqtan bolǧany anyq. Öitkenı, otarşyl bilık qazaq elın basqarudyŋ ekonomikalyq zaŋdaryn bılmegen. Jappai industriialandyrudy qolǧa alamyz dep, qazaqtyŋ malyn ortalyq qorǧa aidap äketıp, eldı tonap otyrǧan. Al, solai aidalǧan mal jarty jolda qyrylyp qalǧan kezder de az emes. Mäselen, Semei jaqta sondai oqiǧa bolǧan. Saldarynan qazaq jerınde däl osy jyldary tüie atymen joiylyp, qoi on esege deiın azaiyp ketken… Maly arqyly jan saqtap kelgen halyq, osyndai saiasi-ekonomikalyq sauatsyzdyqtyŋ kesırınen qyrǧynǧa ūşyrady.

– Belgılı alaştanuşy aǧamyz Tūrsyn Jūrtbai: «aştyqqa qatysty älı de aşylmaǧan qūpiia qūjat boluy mümkın» deidı…

– Ol äbden mümkın. Öitkenı, «Kreml kösemınıŋ» qitūrqy saiasat ūstanǧany barşaǧa mälım. Onyŋ jasyryn telefonmen söileskenı, qūpiia qūjattar qabyldap, astyrtyn tapsyrmalar berıp otyrǧany eşkımnıŋ kümänın tudyrmaidy.

– Aştyq qūrbandaryna eskertkış qoiu mäselesı köterılgen. Alaş arys-taryna arnap tūrǧyzyluy mümkın bolǧan eskertkış sekıldı, būnyŋ arty siyrqūiymşaqtanyp ketpei me?

– Joq. Ol belgılı jait. Qazır Astanada eskertkış ornatylatyn jer bölınıp qoiǧan. Jūmys jürgızılıp jatyr. Būiyrtsa, aldaǧy 30-31 mamyr künderı eskertkıştıŋ aşyluy bolady.

– Aşarşylyq oryn alǧanyna 80 jyl toluyna orai qazır Elbasynyŋ özı bas bolyp, bırqatar ıs-şaralar qolǧa alynyp jatyr. Tarihşylar da halyq qasıretınıŋ qyr-syryn aşyp, mūraǧattar aqtaryp jür… Osyndaǧy tüpkı maqsat ne? Täuelsız qazaq üşın osy tarih nemese 80 jyldan keiıngı osylai aza tūtu ne üşın qajet?

– Bızdıŋ tarihymyzda aqtaŋdaq better köp. Būl tūrǧyda qazaq halqy öz boryşyn tolyq atqara almai kele jatyr. Desek te, 2010 jyly osy aşarşylyqty Europalyq keŋes genosid nemese etnosid dep tanyǧan. Sondyqtan, bız būnyŋ basyn aşyp aluymyz kerek.
Mädenietı joǧary batys elderınıŋ köbı şyndyqqa tura qaraidy. Qajet kezde kınäsın moiyndap, basyn iiuden arlanbaidy. Mäselen, amerikalyqtar solai ündısterden keşırım sūraumen keledı. Germaniia da, Japoniia da ekınşı düniejüzılık soǧystan keiın halyqtyŋ jappai qyryluyna jol bergenı üşın özderı aiypty bolǧan elderden keşırım sūrady. Mūnymen aitaiyn degenım, bızge, ärine, eŋ aldymen tarihi şyndyq kerek. Ol ūlttyŋ ışkı qorǧanysyn nyǧaituǧa, täuelsız sanany qalyptastyruǧa, ötkennen sabaq aluǧa qajet. Onyŋ syrtynda, menıŋ oiymşa, Qazaqstanda bolǧan aştyq üşın sol aştyqty jasaǧandar, halyqtyŋ qyryluyna kınälıler keşırım sūrauy kerek.

Näzira BAIYRBEK