Qazır qoǧamda sauatsyzdar qaptap kettı. Olar özın qazaq tılınıŋ qalyptasqan zaŋdylyǧyna qiianat jasap jatyrmyz dep tıptı de oilamaidy. Qaita özderınşe şalajansar sözjasam tudyryp, örtke mai qūiuyn toqtatar emes.
Söz tırkesınıŋ öz zaŋdylyǧy bar. Ekı söz bır-bırımen jaidan-jai, jüiesız tırkese salmaidy. Mäselen, qazaq tılınde «-lyq», «-lık», «-dyq», «-dık», «-tyq», «-tık» jūrnaǧynan jasalǧan syn esım men tūiyq etıstıkten söz tırkesı jasalmaidy, jasalmauǧa tiıs te. Tüsınıktırek boluy üşın mysalmen aitsaq, «şatyrǧa kıru» deuge bolǧanymen, «şatyrlyq kıru» degen söz joq. «Qarjylai kömektesu», «qarjy jaǧynan kömektesu» deuge bolady. Tıptı «qarjymen kömektesu» deuge de bolar… Al «qarjylyq kömektesu» degen söz tırkesı bolmaidy. Iаǧni «qarjylyq qamtamasyz etu», «kadrlyq qamtamasyz etu» degender de – däl soǧan ūqsas qate. Bıraq, bır ökınıştısı, sondai sözderdı zorlyqpen tırkestıru qazır äbden beleŋ alyp kettı. Būl turaly būryn da jazǧan edık. Alaida osy qate konstruksiiany tıptı bedelı bızden bes ese artyq, auzy alty ese dualy kei aǧalarymyz älı sekemsız qoldanyp otyrǧanyn, basqasy basqa, elımızdegı memlekettık joǧary organdar qataryndaǧy myna baqandai tört ministrlıktıŋ atauynda sondai qate qoldanys menmūndalap tūrǧanyn körgen soŋ qaitalap eskertpeske bolmai tūr, qaraŋyz:
1) «Eŋbek jäne halyqty äleumettık qorǧau ministrlıgı».
– «Halyqty qorǧau», «halyqty äleumettık tūrǧydan (jaǧynan) qorǧau» nemese basqa maǧyna-kontekste «äleumettı qorǧau» deuge bolady, bıraq «äleumettık qorǧau» degen tırkes bolmaidy. Būl – «qarjylyq kömektesu», «şatyrlyq kıru» degen siiaqty «qazaqşa emes», qisynsyz konstruksiia;
2) «Aqparat jäne qoǧamdyq damu ministrlıgı».
– Būl da solai: «qoǧamdy damytu», «qoǧamnyŋ damuy» degen söz bolady, al «qoǧamdyq damu» degen söz bolmaidy!
3) «İndustriia jäne infraqūrylymdyq damu ministrlıgı».
– Taǧy sol: «infraqūrylymdy damytu», «infraqūrylymnyŋ damuy» degen söz tırkesı bolady, al «infraqūrylymdyq damu» degen ne söz?!
4) «Sifrlyq damu, innovasiialar jäne aeroǧaryş önerkäsıbı ministrlıgı».
– Tüsıngen şyǧarsyzdar?! – Jai ǧana «sifrlandyru» degen söz nemese «sifrlandyru salasyn damytu» degen söz tırkesı dūrys bolǧanymen, «sifrlyq damu» degen söz bolmauǧa tiıs-tın. Al bızde ol bıldei ministrlıktıŋ atauynda tūr.
Mūnyŋ bärı – memlekettık organdar atauyn äuelı orysşa oilastyryp, sosyn ondaǧy orysşa tırkestı qazaq tılıne tıkelei kalka jasau arqyly küştep kırgızgennıŋ kesırı. Qattyraq aitsaq, tılımızdı «zorlau» saldarynan tuǧan «şata tırkessymaqtar».
Kalka degennıŋ eŋ bır qiyny – tıldık immunitetımızdı joiyp bara jatqany. Onyŋ yqpalyna tüsıp, köz-qūlaǧy qatege äbden üirenıp alǧan köpşılık, sonyŋ qatarynda jurnalister, tıptı filologtardyŋ özı qazır köp sözdıŋ dūrys-būrysyn aiyra almaityn, dabyl qaǧatyndai jaǧdaiǧa jettık.
Bır ökınıştısı, osyny qanşa aitsaq ta, qanşa jazsaq ta eşkım qūlaq asar emes. Qūlaq asu bylai tūrsyn, «qoǧamdyq tamaqtandyru», «parlamenttık tyŋdau», «kedendık baqylau», «qoǧamdyq qabyldau», «aqparattyq süiemeldeu», t. s. s. degen sözderdı qazır küştep engızıp jürgender bar.
Būl mysaldar – orysşadan közsız kalka jasaudyŋ kesırı men saldary. Tılımızge jasalǧan zorlyq («iznasilovanie»). Ol sözderdı būlaişa bailanystyruǧa bolmaidy. Mūndai «söz tırkesterı» tıldıŋ tabiǧatyna jat.
Eŋ janǧa batatyny, oǧan jūrttyŋ közı men qūlaǧy üirenıp bara jatqany, bıreulerge bızdıŋ aitqanymyz «büirekten siraq şyǧaru» siiaqty körınetını…
Joǧarydaǧy «şata» tırkesterdıŋ dūrys qazaqşasy şamamen mynadai boluy kerek-tın: «köpşılıktı tamaqtandyru» («qoǧamdyq tamaqtandyru» emes), «parlamentte tyŋdau» iaki «parlament talqylauy (talqysy) («parlamenttık tyŋdau» emes), «kedendegı baqylau» iaki «keden baqylauy» («kedendık baqylau» emes), «jūrtşylyqty qabyldau» («qoǧamdyq qabyldau» emes), «memlekettıŋ satyp aluy» («memlekettık satyp alu» emes). Mäselen, «äleumettık saqtandyru» degen qate qoldanysty «äleumettık tūrǧydan saqtandyru» dep tüzetken jön (ūzaqtau desek te) nemese «äleumettık saqtandyrylym» dep, soŋǧy tūiyq septıktı zat esım tūlǧasyna köşırgen dūrysyraq (jasandy bolsa da). Sonda tılge qiianat bolmaidy. Nemese kontekst pen maǧynasyna qarai olardyŋ basqa, jatyq, naǧyz qazaqşa nūsqalaryn tabuymyz kerek.
Batyrbolat AITBOLATŪLY
P.S: Qazaq tılınde söz tırkesınıŋ bes türlı bailanys täsılı bary mälım: qiysu, janasu, meŋgeru, matasu, qabysu. Boldy. Ekı söz bır-bırımen basqaşa bailanyspaidy.
Bız joǧaryda tılge tiek etken mysaldar sözderdıŋ bır-bırımen eşbır jalǧausyz, şylausyz, tek ırgeles tūru arqyly bailanysuyna – qabysuǧa ūqsaǧanymen, oǧan jatpaidy. Qabyspai, qazaqşa bolmai tūr.
Toqeterı: bızde mūndai bailanys türı joq. Mübäda, «belden basu» degen at qoiyp, söz tırkesınıŋ jaŋa – «altynşy» bailanys täsılı dep qabyldamasaq…
