Taiauda «feisbuk» jelısınde bır qalamger aǧamyz jary bosanǧanyn süiınşılei jazdy. Japa-tarmaǧai «bauy berık bolsyn» aitqan jūrtty säbidıŋ esımı de qyzyqtyrmai qoimady. «Men pälen dep qoidym. Latynşa jazǧanda da jaqsy körınedı, orysşa aitqanda da özgermeidı» dedı säbidıŋ äkesı…
Bızdıŋ oiymyzǧa bırden qazaq tılınıŋ töl dybystary oraldy…
Şyndyǧynda, äleumettık jelı arqyly säbige at ızdep jatatyndar köp. Ūsynylǧan esımderdıŋ latyn ärpımen jazǧanda özgermei saqtalatyn, orys tılınde de «öŋı» būzylmaityn söz boluyn talap etetınder de bar. Al latyn älıpbiıne köşpegen qazaqqa būl talap ärkez oŋ kele bere me?.. Mūndai talap qazaq balasyna esım taŋdaǧanda q, ǧ, ı, ü, ū, ŋ sekıldı qazaqy dybystardan qaşqaqtauǧa alyp barmai ma?
otyzynşy jyldarda orys nyspylary ozyq tūr
Ras, kısıge at qoiu tapqyrlyqty qajet etedı. Būryndary Nauryz aiynda tuǧandarǧa Nauryzbai, Nauryzgül dep at qoia bergen qazaqtyŋ bügınde zamanaui esımderge qūmartatyny da tüsınıktı.
Desek te, kısı attaryna bailanysty statistikalyq derekter qazaqtyŋ at qoiu saltyndaǧy keibır «mınezderın» aşyp berdı.
Qazaqstan statistikasynyŋ kısı esımderıne bailanysty mälımetterı 1935 jyldan bastau alady eken. Bıraq, būl kezdegı eŋ köp qoiylǧan esımder arasynan qazaqşa at tabu mümkın emes. Qazaq elınde jiı qoldanylǧan esımder köbınşe orys attary bolyp keledı. Mäselen, 1935 jyldyŋ qaŋtarynda Qazaqstanda tuǧan 400 ūl balaǧa Nikolai esımı berılse, 327 balaǧa – Vladimir, 270 balaǧa – Vasilii, 219 balaǧa Aleksandr esımı qoiylǧan deidı körsetkışter. Odan keiın Viktor, Anatolii, Mihail… bolyp kete berdı. Al qyz balalarǧa Mariia (403), Valentina (386), Nina (300), Anna (230) esımderı jiı qoiylypty-mys.
Būl derekterge qaraǧanda, qazaq 1935 jyly tügel orys bop ketken syŋaily. Nemese Qazaqstanda qazaq şıldehana quanyşyn körmegendei…
Alaida, būl qisynsyz oi. Statistikalyq qūjatqa negız qalyptasa bastaǧan 1935 jyly da qazaqta talai Oşaqbai, Qyryqbai, Yrysgül, Qodar, Orazhan, Orazgül sekıldı qara köz balalar tuylyp jatqan-dy. Alaida, tuǧan balany tırketıp, qūjat alu älı jolǧa qoiylmaǧan edı. Şaŋyraǧynda tuǧan säbige azan şaqyryp, at qoiu qazaq üşın jetkılıktı bolatyn.
Mälımetterge qarasaq, osy ürdıs 1960 jyldarǧa deiın jalǧasypty. Statistikanyŋ eŋ köp qoiylǧan esımder turaly deregıne qazaqşa nyspylar osy tūsta ǧana ene bastaǧan. Onda da zaman köşınen qalmai, balalarynyŋ qūjatyn der kezınde toltyrǧan «közı aşyq» qazaqtar Mūrat, Marat, Serık esımderıne äues bolypty. Al qazaq qyzdaryna köp qoiylǧan alǧaşqy esım, statistikalyq körsetkış boiynşa – Säule. Qaptaǧan Nina, Svetlana, Valentinalardyŋ arasyna būl esım alǧaş ret 1960 jyly kezdesedı. Naqtylap aitsaq, osy jyldyŋ qaŋtar aiynda 145 qyz balaǧa Säule esımı qoiylǧany tırkelgen.
At taŋdaudaǧy salt pen sana
Osydan bıraz būryn balalar emhanasynda tūlymşaǧy jelbıregen balasyn «Federiko» dep şaqyryp jatqan bır kelınşektı baiqaǧam. Sırä da, bır şetel serialyndaǧy süiıktı keiıpkerınıŋ esımın ūlyna qoia salǧan ba dedım.
Negızınde, statistikalyq derekter de mūndai jaǧdailardyŋ az bolmaitynyn körsetedı. Mäselen, «Qazaqstan» arnasynan «Sanjar men Qaisar» telehikaiasy körsetılgen 2013 jyldan bastap Sanjar esımı ūldarǧa jiı qoiylǧan. Osy jyldyŋ bır aiynyŋ özınde elımız boiynşa 250-ge tarta säbige ata-analary Sanjar esımın berıptı.
Jalpy, at qoiuda sirek esımder ızdeitınder bolǧanymen, köpşılık qūlaqqa jaǧymdy estıletın jaqsy esımdı jarysyp qoia beretın sekıldı. 2012 jyly, mäselen, Qazaqstanda eŋ köp qoldanylǧan qyz balanyŋ esımı – Aiaru (5159), Inju (3864), Käusar (3934) eken. Ūl balalar boiynşa, Erasyl (3325), Nūrasyl (2420), Nūrislam jiı qoiylǧan.
Bır qyzyǧy, 2000 jyldan bergıde balaǧa at qoiarda dıni tūlǧalardyŋ esımın taŋdau, kısı atyn Qūrannan alu jiılegenı baiqalady. Qyzdarǧa Käusar, Ämina, Fatima, Räbiia sekıldı esımder qoiyluy alǧaşynda erekşe körıngenmen, keiın mūndai esımder köbeie bastapty. Mäselen, soŋǧy üş-tört jyl kölemınde orta eseppen ai saiyn 300, 400 qyz balaǧa Käusar esımı berılgen…
Taǧy bır qyzyǧy, ūl balalar arasynda Erasyl soŋǧy ekı-üş jyl boiy eŋ köp qoldanylǧan esımder qatarynan tüspegen. Tıptı, 2012, 2013 jyldary on, on bır ai boiy būl esım eŋ aldyŋǧy orynda belgılenıptı. Dese de, qazaq nauqanşyldyq, elıktegıştık qasietpen bır jaqty ketpei, ertedegı at qoiu jolynan da jaŋylmaǧan syqyldy. Mūnyŋ naqty dälelı, Ramazan aiy kezınde Erasyl esımı keiıngı orynǧa ysyrylyp, Ramazan, Nūrislam, İslam esımderı qoldanyluy jaǧynan eŋ joǧary körsetkışke ie bolady. Mysalǧa, 2013 jylǧy oraza şılde, tamyz ailaryna tūspa-tūs kelgendıkten, osy ekı aidyŋ bırınde Ramazan esımı 5159, Nūrislam 3934 ret qoiylypty…
Alaş ruhyn aŋsaǧandar ūldaryn Älihan atapty
Jaqsynyŋ jolyn bersın dep ärkım säbiıne igı jaqsylardyŋ, ataqty tūlǧalardyŋ esımın berudı qūp köredı. Būl oraida, töl tarihyn jaŋǧyrtuǧa ūmtyluy qazaqtyŋ bügıngı at qoiu ürdısıne de äserın tigızbei qalǧan joq. Täuelsızdıkten bergı jyldarda qazaq balalarynyŋ talaiy tarihta aty qalǧan daŋqty babalarynyŋ – handardyŋ, batyrlardyŋ, el bilegen kösemder men şeşenderdıŋ, öner ielerınıŋ, aqyn-jyrşylardyŋ, elıne bırtuar perzent syilaǧan altyn qūrsaq analardyŋ esımderın iemdendı. Ädebi şyǧarmalardyŋ, jyr-dastan, ertegılerdıŋ jaǧymdy keiıpkerlerı de balalarǧa ülgı etılıp, esımderı jaŋǧyrtylyp jatty.
Üstımızdegı, iaǧni, qazırgı 2015 jylǧy alǧaşqy ekı aida Alaş ruhyn aŋsaǧan qazaq ūl balalaryna Älihan esımın köp qoiypty. Naqtylap aitsaq, qaŋtar, aqpan ailarynda 533 bala jaŋa zamannyŋ Älihany ataldy. Baiaǧy Erasyl esımı būl tūsta ekınşı kezekke ysyrylypty.
Al osy ekı aida 965 qyzǧa Inju, 563-ıne Käusar, 539-yna Aiaru, 538-ıne Aişa, 434-ıne Raiana esımı qoiylypty…
Tüiın
Sonymen, statistikalyq körsetkışterdı ärı-berı audarǧan soŋ köŋıl küdıgı seiıldı.
Jo-joq, qazaq qaitse de, töl dybystarynan qaşpaǧan eken. Taŋdaǧan esımınıŋ latyn qarpındegı jazyluy da, orys tılındegı aityluy da eldı jappai alaŋdatyp otyrǧan joq. Öitse, osy jyldyŋ özınde myŋǧa tarta qyzǧa Inju esımın, alty jüzge tarta ūlǧa Älihan esımın qoiatyn ba edı?!
Näzira BAIYRBEK
