Nūra men Esil arasynda ortaǧasyrlyq birneşe qalaşyqtardyŋ orny belgili. Būlar sauda joldarynyŋ boiynda ornalasqan keruen sarai qyzmetin atqarǧan qalalar. Sonymen birge būl qonystardan eginşilik izderin de, (şyǧyr, su diirmeni, tanaptar, t.b.) qolöner ortalyqtaryna tän belgilerdi de köremiz. Tarihi ädebiette būl qalaşyqtardy Qorǧaljyn öŋiriniŋ qalalary dep atau qalyptasqan.
Ertede Teŋiz – Qorǧaljyn bir su aidyny bolǧany sözsiz. Jaŋa zamanda birtindep qūrǧau barysynda ekeui eki ajyrap ketken.
Teŋiz eki bölikten tūrady: köldiŋ özi jäne soltüstik-şyǧys jaǧalaudan qosylatyn ülken şyǧanaq. Köl soltüstikten oŋtüstikke qarai tartylǧan, eŋ ūzyn tūsy – 80 şaqyrym, eni – 26 şaqyrym. Şyǧanaq 8 şaqyrymdai jerdi alady. Şyǧanaqpen qosa sanasaŋyz su aidyny 1500 şarşy şaqyrym jerdi alyp jatyr. Teŋizdiŋ tereŋdigi 3,5 sajyn bolady.
Qorǧaljyn – köl emes, qalyŋ qamys basqan Nūranyŋ saǧasyndaǧy qopa. Osyndai qalyŋ qopany Syrdyŋ qūiarynan da köruge bolady. Qorǧaljyn qopasynyŋ eŋ ūzyn tūsy – 30 şaqyrym, eni – 15 şaqyrym. Aidyny – 400 şarşy şaqyrym. Birneşe tübekteri bar, sol sebepti birneşe jerde şyǧanaqpen oqşaulanǧan. Qorǧaljynnyŋ jan-jaǧynan qalyŋ qamys basqan su aidyndary jaiylma siiaqty ǧana körinedi. Nūranyŋ qūiary –tūşy, qopanyŋ negizgi suy – aşy. Bügingi küni Qorǧaljyn bir-birine jalǧasqan birneşe kölderden tūrady: Şolaq, Sūltankeldi, Qaqai, Esei t.b. Osylardyŋ bärin jalǧastyryp tūrǧan Nūra özeni, ol qalyŋ qopany kesip ötip Teŋiz köline qūiady.
Qazaq şejiresinde osy Qorǧaljyn qopasy atalatyn aimaqtyŋ är tasynyŋ, är tübeginiŋ öz äŋgimesi bar. «Qorǧaljyn Teŋiziniŋ soltüstigi –Saidalynyŋ qyzyl tübegi, birauyzdy – Baijigit, Syntas, bir auyzdy –Bozşasai. Künşyǧysy – Aqtailaqtyŋ molasy – Qandyaral, Oŋtüstigi –Beskempir tübegi, Sūltankeldi köli, Künbatysy – Aqsai, Aqtailaqtyŋ aq dalasy, Sary oba. Ortasynda Myŋjylqynyŋ araly bar. Qasqyr aral, Bürkit aral degen ūsaq araldar tolyp jatyr. Ainalasy alty kündik jer dese de bolady. Teŋizdiŋ ülkendigi – ainalasy toǧyz jüz alpys bes şaqyrym» dep sipattaidy Teŋiz kölin Mäşhür Jüsip Köpeiūly (Köpeiūly M.J. Şyǧarmalary, Pavlodar, 2008, t.10. -78 b)
Qorǧaljyn-Teŋiz maŋaiynda erteden Quandyq taipasynyŋ Älke-Baidaly atalatyn atalary mekendeidi. Būlardy keide «Tömengi Altai», keide «Balyqşy Altai» dep te ataidy. Joǧaryda aty atalǧan Aqtailaq Quandyqtyŋ Baidaly atasynan taraidy. Kenesary han köterilisine qatysty derekterde aty jii atalady. Eki jaǧdaida da Teŋizge jaqyn qonystanǧany Altaiǧa berilgen «balyqşy», «tömengi» anyqtamalarynan-aq bilinip tūr. Joǧaryda atalǧan rularmen qatar Teŋiz maŋyn Quandyqtyŋ Börşi, Temeş degen iri atalary, Süiindiktiŋ Törtuyl atalatyn toby jailaidy. Olardan basqa būl jerdi mekendegen qalmaq tektes rular bar: «Qyrǧyn Küş – būl qalmaqtardyŋ qystauy Baijigit, Syntas pen Kökpektiniŋ aralyǧynda, bir kölde Balqūdyq maŋaiynda, Teŋiz eliniŋ işinde» degen şejire derekteri solarǧa qatysty.
HIH ǧasyrdyŋ basynda ken oryndaryn izdegen İ.P.Şangin Saryarqa öŋirin aralai kelip Nūranyŋ tömengi aǧysyna qarai ornalasqan orta ǧasyrlyq qalalardyŋ orny men säulet öneriniŋ eskertkişterine sipattama beredi. Äuelgi sipattama Bytyǧaiǧa qatysty: «Po obeim beregam Nury, vpadaiuşei v ozero Kargaldjin, suşestvuiut i ponyne nekotorye zdaniia, skolko krasivye, stolko je prochnye, nesmotria na mnogoletnee iz zapustenie, i sverh togo mnojestvo razvalin kamen-nogostroeniia. Po slovam jivuşih zdes kirgiz Srednei Ordy, vse sii zdaniia soorujeny byli nagaisami, iz koih nahodiaşiesia na levoi storo-ne po techeniiu Nury v 27 verstah ot ee ustia prinadlejali budto by k velikomu gorodu Tatagaiu i zanimaiut prostranstvo okolo deviati verst…».
Osydan keiin injener qazirgi Ūialy auyly tūsyndaǧy eskertkişter turaly jazady: «Zdaniia i razvaliny na pravom beregu Nury otstoiat ot ozera na 55 verst…Odno iz nih snaruji chetverougolno-prodolgovatoe, a vnutri vo mnogom shodnoe s pervym, drugoe je chetverougolnoe. Oba postroeny iz kirpicha i imeiut krasivye karnizy, sdelannye iz raznosvetnyh kirpichei, rovno so stenoiu lejaşih i pri tom vykladennye uglubleniia vo vnutrennosti». Bügingi küni Jänibek – Şalqar köliniŋ tūsynan tabylǧan ortaǧasyrlyq ǧajaiyp eskertkiştiŋ qaldyǧy da «Qorǧaljyn öŋiriniŋ qalalary» aiasyna kiredi.
Sonymen birge, İ.P.Şangin Jaqsyköŋ tūsynda da ortaǧasyrlyq eskertkişter baryn jazady. Jaqsyköŋ aldymen Qūlanötpeske qūiyp, odan Asau balyq tūsynda Qorǧaljyn qopasyna enetin dala özenderiniŋ biri: «Ne v dalnom rasstoianii ot pomianutyh zdanii po pravomu beregu rechki Iаkşi kuna (Jaqsyköŋ-J.A.), vpadaiuşei v to je ozero Kargaldjin, naideny takje dva zdaniia. Pervoe iz nih, predstavlennoe … postroeno v 30 verstah ot ozera bez vsiakogo iskusstva, iz neobrabotannogo iz-vestkovogo kamnia; vtoroe je, bolşeiu chastiu razvalivşeesia, nahoditsia ot ozera vo 140 verstah i sostoit iz obojennogo kirpicha».
Öz zamanyndaǧy Resei jäne Batys derekterine süiene otyryp, kollej keŋesşisi Demidov Aleksandr I patşaǧa Sibir jäne Orynbor şekara şepterin qyr öŋiri esebinen oŋtüstikke jyljytu qajettiligin jazatyn ūsynysy tarihşylarǧa belgili. Reseidegi ken öndirisi turaly ülken mälimetterdi qolynda ūstaǧan Demidov Qorǧaljyn turaly da «İz gorko-solenyh ozer oz. Korgal-Djin, imeia do 300 verst okrujnosti, est ve-lichaişee. V nego vlivaetsia nyne r.Nura, tekuşaia prejde v İşim. Ne v dalneişem rasstoianii ot sego ozera vidny obşirnye polia drevnih paşen, svidetelstvuiuşie o plodorodnosti strany sei, a holmy kirpichei, bolee 15 verst okrujnosti zanimaiuşie i iz za razvalin drevnego goroda sostavivşiesia; kak i ostatki drevnego hrama vesma poriadochnoi arhitektury, dokazyvaiut, chto strana siia naselena byla ne blujdaiuşimi nomadami, no narodom obrazovannym, prosveşennym». Demidov Qorǧaljyn men Teŋizdiŋ aiyrmaşylyǧyn aita qoimaidy, ol kezde ekeuin eki bölu bolmaǧan da şyǧar. Biraq jazbada aitylǧan qalalyq mekender men eginşilik alqaptary Bytyǧaiǧa keledi.
Demidovtyŋ jazbalarynda qola däuiriniŋ ken oryndary da nazardan tys qalmaǧan. Baiyrǧy kenşiler äuletiniŋ ökili Nūra öŋirindegi köne ken oryndary būl öŋirdegi erterek kezeŋde iri örkeniet ortalyǧy bolǧanyn däleldeidi deidi: «Otkrytie po r. Nure sledy drevnih rudokopei, po vsei Sibiri chudskimi nazyvaemye, ravno kak svidetelstvo drevnih aziatskih istorikov o gorodah, v sih stranah nekogda suşestvovavşih, i bolee eşe istinu sego podtverjdaiut». Būl jerde avtordyŋ «chudskie kopi» dep tūrǧany – Altai men Dunai, Ibir-Sibir men Türkistan arasyndaǧy qazaq jerinde jii kezdesetin köne däuirdiŋ ken oryndary. Men kezinde Mir Qadyrbaevtyŋ ekspedisiialaryna qosylyp Atasu siiaqty qola däuiriniŋ iri ken oşaqtaryn qazuǧa qatystym. Bizdiŋ bügingi künimizden üş-tört myŋ jyl būryn älemdegi iri ken-metallurgiialyq ortalyǧyn jasaǧan bizdiŋ atalarymyzdyŋ erligi men tanymy ǧajaiyp taqyryp. Qazaq qariialary qola däuiriniŋ qonystary men ken oryndaryn köbinese «myqtyŋ üii» dep ataidy. «Myq» degen söz qysqa boily, biraq asa küşti halyq degendi bildiredi (myq jusan, myq şege, myqyr t.b.).
Qazaq ǧalymdarynyŋ işinen Qorǧaljyn öŋiriniŋ qalalyq mädenieti turaly erekşe iltipatpen jazǧan Ä.H.Marǧūlan. Daŋqty akademiktiŋ 1950-jyldardaǧy jazbalaryna qaraǧanda Nūranyŋ qūiarynda jeti qonys anyqtalǧan, onyŋ altauy Nūra özeniniŋ oŋ jaǧalauynda. Qonystardyŋ arasy – 15-20 şaqyrym. Keruen saraiy bar bir qalaşyq Örkendeu kol-hozy jerinen, bireui Mortyqtan, bireui Ūialydan, taǧy biri Telman kolhozynan, ekeui Qart tauynyŋ eteginen tabylǧan. Älekeŋ Bytyǧaidy da, oǧan qarsy jatqan özge eskertkişterdi de qorym dep otyrǧan joq, keruen saraiy bar qalaşyqtar deidi. Qazirgi zertteuşiler osyny eskeruleri kerek.
Ä.H.Marǧūlan «horoşo izvestno, chto odnim iz vidov hoziaistvennyh soorujenii u kipchakov i kazahov byli stroeniia iz kamyşa, kotorye, estestvenno, v silu svoei nedolgovechnosti ne sohranilis do naşih vremen… Dlia ustroistva kamyşovyh stroenii naibolee vygodnymi byli raiony ozera Aksakal-Barby, oz.Kurgaldjino i Telikul, Kamyş-Samarskoe ozero v doline Iаika. Tam nahodilis zagony dlia skota. Şoşala – drevniaia forma kazahskogo jilişa – stroilas iz pletennogo lozniaka, po forme napominaiuşego tip jilişa altaisev i şorsev… Pri arheologicheskih rassledovaniiah beregov oz.Kurgaldjino i deltovoi chasti Nury vstrecheny mnogochislennye bugry so sledami kultury kazahov HV-HVIII vv.» deidi. Biz de akademik nūsqaǧan jerlerden qazaqtyŋ otyryqşylyq mädenietiniŋ äli künge deiin saqtalǧan belgilerin kezdestirip, onyŋ söziniŋ şyndyǧyna köz jetkizdik.
Sonymen qoryta aitsaq, Qorǧaljyn öŋiriniŋ qalalyq mädenieti äli de mūrty būzylmaǧan tarihtyŋ kömbesi siiaqty. Bügingi künge deiin Astananyŋ däl irgesinde jatqan osynau qalalyq mädeniettiŋ ortalyǧy turaly bir syndarly zertteu eŋbek joq. Tipti, şym men qūm basyp ketken qalalar turaly aitpaǧannyŋ özinde äli künge men mūndalap tūrǧan köne säulet öneriniŋ eskertkişteri de nazardan tys qalyp keledi.
Eŋ qyzyǧy – Qorǧaljyn atauynyŋ syry da anyqtalmaǧan. Jaqynda bir asyǧystau jariialanǧan eŋbekten «Asan qaiǧy «Şirkin, ornaǧan ornyŋ jynnyŋ ordasyndai, jetim bala, jesir äiel jan baǧatyn jer eken» dep baǧa beripti» degendi oqydyq. Asan qaiǧynyŋ däl osy sözge qatysy joq bolar. Jynnyŋ ordasynda qalai jan baǧuǧa bolady, onyŋ syryn avtordan jäne qorǧaljyndyqtardan anyqtau kerek eken dedik. Qorǧaljyn audanynyŋ qūrylǧanyna 80 jyl toluyna arnalǧan «Qorǧaljyn – qūt meken» atty kitap osylai deidi. Qoi, jynnyŋ būl atauǧa qatysy joq şyǧar dep, sözdikterden qarap edik, qalmaqtar qorǧasyndy «qorǧaljyn» dep ataidy eken. Qazaq tilindegi qorǧasyn men qorǧaljynnyŋ tüpki maǧynasy bir bolar. Būl qorǧasyndai kökşil, qalyŋ qamysty, qopaly jer degendi bildirui de mümkin
Zertteuşiler üşin taǧy bir qyzyq baǧyt – qazaq tilindegi «jyn», «jin» siiaqty söz aiaǧyndaǧy kezdesetin köne jalǧaularǧa köŋil bölu. Qazaq tilindegi «qūnajyn», «dönejin» t.b. bir jas mölşerinen ekinşisine aiaq basqan malǧa qatysty qoldanylady. «Qorǧaljyn» atauy Nūra özeniniŋ Teŋizge qūiar aldyndaǧy qamys basqan tabaldyryǧy degendi bildirmei me eken? Eger osy joramal dūrys bolsa, onda «qorǧaljyn» atauy kemi oǧyz däuirine baryp tamyrlasatyn köne toponimderdiŋ biri.
Jambyl ARTYQBAEV,
L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetiniŋ professory
