Biyl ūltymyzdyŋ kögınen qūiryqty jūldyzdai aǧyp ötken ǧūlama ǧalym, körnektı şyǧystanuşy, tarihşy, folklorşy, bır sözben tüiıp aitqanda, halqymyzdyŋ ūly perzentı Şoqan Uälihanovtyŋ tuǧanyna 180 jyl tolyp otyr. Ekı ǧasyrǧa juyq uaqyt ötse de, osy bır ardaqty tūlǧanyŋ esımı bızge jyldar ötken saiyn jaŋaryp, jaŋǧyryp, özınıŋ azat elımen bırge erteŋge, bolaşaqqa jol bastap bara jatqandai körınedı. Osyndai alyp azamattyŋ torqaly toiy aiasynda elordalyq Q.Quanyşbaev atyndaǧy memlekettık akademiialyq Qazaq muzykalyq drama teatry belgılı jazuşy Säbit Mūqanov pen körnektı säuletşı Şota Uälihanovtyŋ şyǧarmalary negızınde «Şoqan» dramasynyŋ premerasyn ūsyndy. Qoiuşy rejisserı – Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı Nūrlan Jūmaniiazov.
Säbit salǧan sürleu edı
Säbit Mūqanov – Şoqan ömırın zertteuge alǧaşqy türen salǧan sanatkerler qatarynda atalatyn qalamger. Bala künınde estıgen ǧalymnyŋ esımı onyŋ boiyna qanat bıtırıp, qiialyn şaryqtatyp, ädebiet älemıne keluıne de yqpaly bolǧan. Ol turaly jazuşy özınıŋ «Ömır mektebı» atty avtobiografiialyq bırınşı kıtabynda büge-şügesıne deiın jazady. Keiınırek, qalamger bügıngı Sankt-Peterburg qalasynda oqyp jürgen şaqta, sol kezdegı KSRO Ǧylym akademiiasy arhivınen Ş.Uälihanovtyŋ qoljazbalary men ömırıne bailanysty tarihi derekterdı tauyp, ındete zertteidı. Sonyŋ nätijesınde 1941 jyly Şoqan ömırınıŋ bır kezeŋınen syr şertetın «Ariadnanyŋ arqauy» dep atalǧan pesa tuady. Şyǧarmanyŋ atauy mifologiiadan alynǧan. Qoiylym 1956 jyly Qazaq akademiialyq drama teatrynda sahnalanady. Odan keiın de avtor atalǧan tuyndyny qaita öŋdep, oişyl ǧalym beinesın baiyta tüsedı. Jalpy, körnektı suretker ömırınıŋ ūzaq belesınde «Şoqan» taqyrybyna ainalyp soǧyp otyrǧan. Ol turaly «Jarqyn jūldyzdar» atty zertteu eŋbek şyǧarady. Jazuşylyq şeberlıgı kemelıne kelgen şaqta «Aqqan jūldyz» atty roman jazady. Alǧaşqyda avtordyŋ özı tört tom bolady dep jobalanǧan qomaqty dünienıŋ ekı tomy ǧana jaryq körıp, tuyndy jazuşy dünieden ozuyna bailanysty tolyq aiaqtalmai qalady.
Bolar bala beinesı
Rasy kerek, asyl tektı Şoqan babamyzdyŋ beinesı bızdıŋ jadymyzda körnektı kino tarlandary Nūrmūhan Jantörin men Saǧi Äşımov somdaǧan filmderdegı symbatty da syrbaz, ottai janyp tūrǧan jıgerlı jıgıt retınde qalǧan edı… Osy oimen jaŋa premeraǧa keldık. Şymyldyqtyŋ tezırek türıluın kütıp otyrdyq. Bır sät… Qoiylym tosynnan bastaldy. Adamnyŋ jan jüregın suyryp alatyndai mūŋly muzyka oinap, ortada aibarly da ardaqty Kenesary babamyzdyŋ bas süiegınıŋ janynda bala Şoqannyŋ sūlbasy kelgende oǧan qaharly han «elıŋ üşın jan aiamai eŋbek et» degen oidy aitqandai körınıs paida bolady… Būl, bır jaǧynan, Şoqannyŋ körıp jatqan tüsı sekıldı beinelenedı. Odan keiın sahnaǧa Şoqannyŋ Ombydaǧy Sıbır kadet korpusynda oqyp jürgen kezı şyǧady. Örımdei bozbalanyŋ tūla boiyndaǧy qaisarlyq, öz ūltyna degen jaŋaşyrlyq qasietı osy jerde anyq baiqalady. Äsırese, özımen bırge kadet korpusynda oqyp jürgen bır qazaq balasynyŋ özge ūlt ökılı 2-3 jas kezınde qalaǧa alyp ketıp, tärbielep, özge dınge ötkızıp, şoqynyp ketken aianyşty beinesı bederlenedı. Sondai-aq, aqsüiek, bekzada bolsa da Şoqandy «köşpendı eldıŋ balasy» dep mensınbei qaraityn qatarlastarynyŋ menmendıgı üşın basyn bäigege tıguge deiın barǧan, qysastyqqa şydamaǧan bas keiıpkerdıŋ jan-düniesı barynşa aşylady. Şoqannyŋ bozbala şaǧyn somdaǧan jas akter Janat Ospanovtyŋ şeberlıgı täntı etedı. Tür-tūlǧasy kelıstı jıgıttıŋ boiynda jıgerı mol, keiıpkerdıŋ eptep äzılge moiyn būryp tūratyn qasietı de, dauysynyŋ anyqtyǧy da äserlı… Bastysy, bas keiıpkerdı nanymdy beinelegen.
Şyŋǧys sūltannyŋ
üş armany
Şoqannyŋ äkesı – Şyŋǧys sūltan öz zamanynyŋ bılımdı adamy bolǧan. Ol 1834 jyly Ombydaǧy Sıbırdıŋ kazak äskeri uchilişesın bıtırıp, orys armiiasynda joǧary äskeri şen – polkovnik ataǧyn alǧan. Odan keiın Qūsmūryn okrugınıŋ aǧa sūltany, Sıbır qyrǧyzdarynyŋ oblystyq basqarmasynyŋ keŋesşısı, Kökşetau okrugınıŋ aǧa sūltany bolǧan. Qoiylym barysynda Şoqan kadet korpusynda bırge oqyǧan dosy G.Potanindı tuǧan elıne ertıp kelıp, äke-şeşesımen, aǧaiyndarymen tanystyrǧan jäne dalalyq qazaq tūrmysyn körsetetın sätter aişyqty beinelenedı. Äsırese, Şyŋǧys sūltannyŋ (sūltan rölınde – J.Tölenbaev) balasyna aitqan üş armany önegelı jastyŋ ömırıne ainalǧan qazyǧy sekıldı körındı. «Balam, bırınşı – öz tılıŋ men öz halqyŋdy ūmytpasa deimın, ekınşı – oiǧa jüirık, tılge şeşen bolsa deimın, üşınşısı – patşasynyŋ ne ıstep, ne qoiatynyn kün ılgerı bıletındei orys janyn tereŋ bılse deimın» dep aitqan auzy dualy sūltannyŋ ösietı bügıngı ūrpaqqa aitylǧandai äser berdı. Spektaklde sol kezdegı köşpendı däuırdıŋ tūrmystyq naqyştary, keiıpkerlerdıŋ söz qaǧystary, kiım kiısterınıŋ özı körermenderdı sol zamanǧa jetelep aparǧandai şynaiy şyqqan. Elge kelgen bozbala Şoqan men Aijan arasyndaǧy alǧausyz mahabbat ta jūrtşylyqty näzık sezımge böleidı.
Şymyr şeşım,
şynaiy qoiylym
Şoqan – ömırden otyz jasynda ozdy. Osyndai qamşynyŋ sabyndai qysqa ǧūmyryn ol halqynyŋ jarqyn keleşegıne arnady. Sol üşın de aq patşanyŋ aldynda ilıkpei, turalyqtan taimai, ūlty üşın basyn bäigege tıge bıldı. Qoiylymnyŋ soŋǧy şiregınde osy qily jaǧdailar şyrqau şegıne jettı. Şoqandy är qyrynan beinelegen teatr ärtısterı Quandyq Qystyqbaev pen Erjan Nūrymbetov basty keiıpkerdıŋ jan küizelısı men mūŋly bolmysyn näzık iırımdermen aşa bılgen. Bas keiıpkerdıŋ ömırınıŋ soŋǧy sätterın körgende jüregımız tebırenıp, köŋılımız egılıp ketkenın jasyra almaimyz. Bır basyna taudai talant bergen alyp tūlǧanyŋ ǧūmyry qysqa bolǧany da janymyzdy auyrtty. Sondai-aq, spektakl barysynda Tılektes Meiramov, Läilä Beknazar-Haninga, Nürken Öteuılov, Syrym Qaşqabaev sekıldı daryndy önerpazdar somdaǧan rölderde de öz şeberlıgımen körermenderdı tarta bıldı.
– Osy dramany qoiu üşın ūzaq daiyndaldym. Säbit atamyz ben Şota aǧamyzdyŋ Şoqan jaiynda jazǧan dünielerın oqyp şyǧyp, bügıngı uaqytqa sai keletın jaŋa rejisserlık nūsqa jasadym. Alaida, avtorlar şyǧarmalarynyŋ tüpnūsqasynan auytqyǧan joqpyn. Daŋqty babamyz Şoqan jönınde azat el atanǧannan berı dramalyq dünie jazylǧan joq. Osy jaǧdai menıŋ janyma batatyn. Sondyqtan, halqy üşın qandai jaǧdaiǧa da bara bılgen sūŋqar azamattyŋ bolmysyn aşyp körsetkım keldı. Bız Şoqandy jete bılmei, tüptep tanymai, egemendık ruhyn boiymyzǧa tereŋ sıŋıre almaimyz, – dedı qoiuşy rejisser Nūrlan Jūmaniiazov.
Azamat ESENJOL
