SÖZ İESIN TANYTADY

HHI ǧasyr. Psihologtar ne deidı?

 «HHI ǧasyrdyŋ dertı – psi­hologiialyq dert» deidı mamandar. Būl – ötken ǧasyrda infeksiialyq aurularmen arpalysqan adamzat endıgı kezekte psihologiialyq auru­lardyŋ emın ızdep älek bolady degen söz.

Mūnyŋ sebepterınıŋ bırın psiholog Limana Qoişieva bylai tüsındıredı:

«HHI ǧasyr «psihologiialyq dert ǧasyry» delınedı. Öitkenı, būl ǧasyrda jalǧyzdyq ūǧy­my alǧa şyǧady. Oilap qara­ŋyz, bügınde tehnikanyŋ kü­şı­men barlyq jūmysty bır jer­de otyryp-aq atqara beru­ge bolady. Mysaly: video qoŋy­­rau, skaip,  türlı äleu­mettık jelıler arqyly şalǧai­daǧy adammen qarym–qa­ty­nas jasap, şaruany lez­de bıtıre saluǧa mümkındık bar. Mūndaida kädımgı adami, jandy qarym–qatynastyŋ or­nyn teh­­­no­­logiialyq täsıl al­mas­ty­ra­­dy. Osylai bız bır-bırımız­den oq­şaulanyp bara jat­qany­myzdy baiqamai qalamyz».

Psihologtyŋ aituynşa, būl zamandaǧy psihologiialyq özgerıs­terdıŋ ekınşı kıltipany – aqparatqa täueldılıkte.

«Telearnalardan älemde bo­lyp jatqan jaŋalyqtardy, ai­­nala­myzdaǧy uaqiǧalardy qa­­­­­­­­­da­ǧalap otyru ädetke ai­na­­­lyp, keiın on­syz tūra al­mai­­tyn jaǧdaiǧa jettık. Alai­­­da, jaŋalyq dep ja­riia­lanatyn dünienıŋ bärı bır­dei köpke ortaq mäseleler emes. Bailyǧymen, önerımen ne­me­se pysyqtyǧymen aty şyq­qan­dardyŋ mysyq-tyşqanyna deiın qamtyp habarlap otyru   bü­gıngı künı taŋsyq emes. Sol sekıldı, feisbuk, vkontakte, insta­gram ar­qyly ışken-jegenı men jürıp-tūrǧanynyŋ bärın ja­riia­lap otyru sänge ainalyp ülgerdı. Ra­synda, jeke ömırdegı uaq-tüiek äŋgımenıŋ bärı qoǧam­dyq aqparat retınde tarala bas­tady. Oǧan, ärine, müddelı toptar da bolady. Al osynyŋ bärın estıp, körıp, jaŋalyq, mälımet retınde qabyldau, iaǧni, aqparattyŋ köptıgı adamdy oi şaşyraŋqylyǧyna, uaqytyn naqtylai almaityn jaǧdaiǧa äkep soqtyrady»   deidı Limana Qoişieva.

Psihologtyŋ aituynşa, adam­nyŋ şekten tys aqparatpen qa­ru­­­lanuy özıne oŋai soqpauy yq­ti­mal. Öitkenı, şamadan tys m­älı­metke kömkerılgen adam sana­sy küizelıske tüsedı. Kädımgı kom­piuterdıŋ nemese basqa da kez kel­gen elektrondy qūraldardyŋ syiymdylyq qabıletı sekıldı, adam­nyŋ jady, iaǧni este saq­tauy da belgılı bır mölşerdı qamtitynyn, ony da saqtau qajettıgın ūmyt­paǧan abzal.

Hoş.

Endeşe qaitpek kerek? HHI ǧasyr aqparattyq tehnologiia ǧa­syry ekenı de dausyz. Al osyn­daida ainalada bolyp jatqan oqiǧalardan, zaman özgerısınen, qoǧam damuynan adam balasy tys­qary qala ala ma? «Özımdı saqtaiyn» dep, aqparattarǧa zer salmai, oqşau qalu mümkın be? Körmei, oqymai, tyŋdamai jüruge kım köndıge alady?..

Kün saiyn 174 gazet oqyp jür ekenbız!

 Äuelgı sözdı 2011 jyly Ameri­kada jaryq köretın «Science» jurnalynda basylǧan myna bır derektermen bastaiyq.

Rasynda, aqparat tasqyny uaqyt ötken saiyn arta tüsude. Osy mäselege qūmary auǧan Oŋtüstık Kaliforniia universitetınıŋ dok­tory Martin Gilbert arnaiy joba jasap, komanda qūryp, jer betınde, adamzat qoǧamynda mälı­metter auqymy qanşalyqty artyp otyrǧanyn zertteudı qolǧa alǧan eken. Öz jobasymen ǧalym 1986-2007 jyldar aralyǧyn qam­tyǧan. Qyruar küş jūmsap, belsene jūmys ıstep, tapqandaǧy nätijesı taŋ qaldyrarlyq.

«1986 jyly är adam kün saiyn 40 gazetke syiatyndai aqparat alatyn bolǧan, – deidı Martin Gilbert özınıŋ qorytyndysyn jasaǧanda. – Ol uaqyt ötken saiyn baiau ǧana ösu üstınde edı. 2007 jylǧa qarai aqparattar auqymy tıpten arta tüstı. Al bügınde är adam kün saiyn 174 gazetke syiar aqparat alyp jür».

Būdan aŋǧarylatyny, osydan otyz jyl būrynǧy jaǧdaimen salystyrǧanda orta eseppen adam balasy kün saiyn 4,5-5 ese köp maǧlūmat alady eken.

2011 jyly jariialanǧan zertteu qorytyndysynda kaliforniialyq ǧalym bügıngı künı adamzat balasy qarulanǧan aqparattar mölşerı 295 eksabaitqa jetkenın mälımdeptı. Būl sifrǧa qarap, jazylǧan qaǧaz betterın elestetıp köreiıkşı. Alaida, ol mümkın emes. Nege deseŋız, 1 eksabait 1000 petabaitqa, al 1 petabait 1000 terabaitqa, 1 terabaittyŋ özı 1000 gigabaitqa teŋ delınedı…

Sonymen: «Orta eseppen alǧanda, 100 jyl būryn adam bükıl ömırınde 50 kıtaptan oqi alatyn, – deidı Martin Gilbert. – Bıraq qazır «elu kıtap oqydym» degen külkılı estıledı. Öitkenı, aqparattyŋ köptıgı sonşa, bügıngı künı är üide kıtapqa salsa 600 myŋ baspa bolarlyq aqparat bar. Adamnyŋ miynyŋ da plastikalyq qabıletı arta tüsken sekıldı, qanşa köp bolsa da, aqparatty erkın qabyldai alady. Qabyldap qana qoimaidy, alǧan mälımetterın qorytuǧa da şamasy jetedı».

Adam – şeksız qabılet iesı emes

 Ǧalymdar adam balasynyŋ künıne san myŋ aqparat alyp, ony qorytuǧa mümkındıgı bar degenımen psihologtar kelıse bermeidı. Būl saladaǧy mamandardyŋ aituynşa, şeksız aqparat alyp, ony qorytu qabıletı asqan daryn ielerıne ǧana tän.

Osy tūsta Reseidıŋ äleumet­ta­nuşy­larynyŋ zertteuı näti­je­sınde boljaldanǧan myna mä­­­lı­­metterge nazar audaralyq. «HHI ǧasyrda adamdardyŋ 99 paiyzy mobildı telefon ūstap, 90 paiyzy tehnika qoldanady» deidı zertteuşıler. Demek, ötken zamandardaǧydai aidalada oŋaşa otau qūryp, üiır-üiır malynyŋ basynda jatqan qoişylarǧa deiın jata jastanyp kıtap oqy­masa da, köpşılık qoǧamdyq aq­parattardan maqūrym qalmaidy. Qalai degen­men de, adam bala­synyŋ kündelıktı maǧlūmat alyp otyru şamasy ūlǧaia beredı. Al osyndaida oi-sana küizelısıne ūşyramai, este saqtau qabıletın ainytpai, tyŋ qalypta tūru maqsatkerlıktı qajet etedı.

Ol üşın…

«Psihologiiada «iakor» de­gen ūǧym bar. Būl adamnyŋ syrt­taǧy maǧlūmatty qabyldauyn bıldı­re­dı. Ärkımde özındık iakor qalyptasady. Mūndaǧy iakor – qarapaiym tılmen aitqanda süzgı, ılmek. Iаǧni, adam özı alyp, tanysyp otyrǧan aqparattardy süzgıden ötkızıp otyruy qajet. Keregın alyp, kerek emesın esınen şyǧaryp tastauǧa tyrysuy qa­jet. Kädımgı kompiuterdıŋ ja­dyn tazalaǧandai, oi-sana­ny da ta­zar­­typ, qajetsız, pai­dasyz när­selerden özımızdı aryl­tuymyz kerek. Sonda ǧana älemdegı ūşy–qiyry joq mä­lımetter sanamyzǧa salmaq bol­maidy»  deidı psiholog.

Adaspaudyŋ joly qaisy?

 Adamnyŋ jadyn aq qaǧazǧa te­ŋe­sek, älbette onyŋ nemen toltyry­latyny, qalai şimailanyp, qan­dai tüsterge boialatyny qalam iesıne, iaǧni adamnyŋ özıne bai­la­nysty. Osy oraida, ǧalymdar kısı jady belgılı bır jastarda öte qabyldaǧyş keletının aitady. İä, adamnyŋ este saqtau qabıletı belgılı bır uaqyt aralyǧynda jüirık bolady. Bes jasqa deiıngı bala bükıl bolmysymen ainaladaǧy jaittardy qabyldauy onyŋ adam­dyq bolmysynyŋ ırgetasy ıs­pettı bolsa, odan keiıngısı üidıŋ qabyrǧasy sekıldı. Būl qabyrǧa, iaǧni sanaly adam jady 8 ben 10, sodan keiın 11 men 13 jas ara­lyǧynda tolysady deidı ǧalymdar. 13 jastan soŋ este saqtau qabıletı bırqalypty jaǧdaiǧa tüsıp, 16 jastan bastap qaitadan küşeiedı eken. Al adamnyŋ este saqtau qabıletınıŋ artyp, eŋ şaryqtau şegıne jeter şaǧy 20-25 jas aralyǧy delınedı.

Rasynda da, alynǧan aqparat adamnyŋ qorjynyna tüsken kerek tas syndy. Alaida, tastyŋ bärı gauhar emes. Kerısınşe, qorjyndy şırıtıp, auyrlatyp, adamnyŋ özın tozdyratyny da bolady eken. Psihologtyŋ «sanaǧa salmaq salmau üşın aqparatty süzgıden ötkızıp, qajetın ǧana sıŋırıp aluǧa tyrysu kerek» deitını de sondyqtan.

Al «adamnyŋ estı ne essız ekenın ne närsege qyzyqqanyna qarap bıluge bolady» deitın Abai atamyzdyŋ sözıne süiensek, bızdıŋ qandai aqparattardy qajet dep tauyp, nenı oqyp, qandai äŋgıme aityp, nenı köretınımız de bızdıŋ kım ekenımızdı bıldıretını dausyz.

Näzira SAILAUQYZY