«SÜIGENIM MENIŊ QALADA…»

Astanadan, Aqordadan än tögıldı. 8 nauryz künı bır top äielderdı qabyldap qūttyqtaǧan Elbasy gül, syi-siiapat jasap bolǧan soŋ, olarmen bırge özı bastap än şyrqady. «Süigenım menıŋ qalada» degen än.

Jainaǧan gülder dalada,
Süigenım menıŋ qalada.
Sensıŋ menıŋ süigenım,
Basqany qalama.
Köŋılımde bar tüigenım,
Sensıŋ, sensıŋ süigenım.
Köp küttırgen jarym menıŋ,
Qaragöz süigenım, – dep jastyq şaǧymyzdan qūlaǧymyzǧa sıŋıstı bolyp, jüregımızge ornyǧyp qalǧan, köŋılge tanys, jürekke ystyq ändı estıgende jäne ony öz Prezidentımız şyrqaǧanda, ol kısınıŋ änşılık talantyna taŋyrqap jäne maqtanyş sezımı keudenı kernep, estelık tolqynyna süŋgıp kettım…

«Şırkın-ai!» dep oiladym men. Aqordadan jiı-jiı qazaqşa än estılıp tūrsa ǧoi. Keŋ baitaq Qazaqstanym tynyştyqtaǧy eŋbek pen beibıtşılıktegı meiram qūşaǧynda güldene berse eken.

Estelık dedım-au. Ol bylai edı. Jol saparda jürıp poiyzda Mütälhanov Qajymūqan Tümenūly degen azamatpen tanystym. Zaŋger eken. Qytaidaǧy qazaq filmı «Hasen men Jamiläda» oinaǧan ärtıs jıgıtke ūqsaidy. Önerge qatysy bar, ony keiın bıldık. Men Aqordadan şyrqalǧan än turaly, jalpy elımız, Prezidentımız turaly süikımdı äŋgımeler bastaǧanda ol «Osy uaqytqa deiın men Zeberşe Ospanova degen jeŋgemnıŋ änınıŋ jyldar boiy ūmytylmai jürgenıne taŋǧalamyn» dedı.
Ännıŋ tuu tarihy jönınde aitpas būryn avtordyŋ – keiıpkerımızdıŋ ǧaşyq bolǧan adamy da oŋai adam emes ekenın baiqaimyz. Keiın jary bolǧan būl kısı ülken öner jarystarynyŋ jüldegerı eken. Aty – Esımhan. Seiıtbekten Mütälhan, Qysabek degen ekı bala tuǧan. Mütälhannan Tümen, Tümennen Qajymūqan. Qysabekten Esımhan. Negızı Qysabektıŋ alty balasy bar. Osy Esımhan Qysabekov eluınşı jyldary Qazaqtyŋ zaŋ institutyna kelıp oquǧa tüsedı. Sol oqudyŋ üşınşı kursynda jürgende önerpazdar jarysyna qatysyp, studenttık spektaklderde oinap, laureat atanady. Keiın qalalyq, respublikalyq körkemönerpazdar baiqaularyna qatysyp, közge tüse bastaidy. Tıptı, Almatydaǧy jaŋa aşylǧan teatrǧa da şaqyrylady. Sonda alǧaş ret ülken sahnada Esımhan bırınşı ret Bekejannyŋ rölın, Zeberşe Ospanova Qyz Jıbek rölın oinaidy. Mäskeude ötken Odaqtyq festivalda 1950-1956 jyldar aralyǧynda Qazaqstannyŋ alǧaşqy laureaty bolyp ekeuı bırge qaitady. İnternetten, mūrajaidan osy körınısterdı tabuǧa bolady eken.

Esımhan batyr tūlǧaly, asa körkem, öte sūlu jıgıt bolǧan. Joǧaryda aitylǧan zaŋ fakultetınde oqyp jürgende Tölegen rölın oinau da ūsynylǧan. Bıraq Bekejan rölınıŋ būiyrǧanyn aittyq. Zeberşe ekeuınıŋ arasynda tūtanǧan mahabbatqa «Qyz Jıbek» filmı kuäger siiaqty körınedı. Asanälı Äşımov, Qūman Tastanbekovtermen qatar kinobaiqauǧa qatysqan. Filmdı körgen kezde olardyŋ oinaǧanyna qarap otyryp, Esımhan oinaǧanda qalai bolar edı dep taŋdanyp, oilanyp qoiamyz. Bıraq ömır joly būralaŋ, taǧdyrdyŋ jazǧany bolady ǧoi. Aǧa-jeŋge mahabbatynyŋ myqty bolǧandyǧynyŋ kuäsı retınde Zeberşe Ospanovanyŋ «Süigenım menıŋ qalada» änın aitamyz. Sebebı, mahabbattyŋ ülken şyŋyna şyqqan baqytty häm saǧynyşqa toly qyz jüregınıŋ ǧaşyqtyq gimnı dese de bolǧandai än älı ūmytylmai jaŋa tolqyn ūrpaqtyŋ jüregın tolqytyp keledı. Qyz künınde jazylǧan ystyq sezımnen tuǧan än älı aitylyp keledı.

Jan jüregın jaralaǧan Esımhan beinesı – körkemdık deŋgeige jetken şyǧarmaǧa ainaldy. Halyq bıledı, ol kezde Esımhan otbasyn qūrǧan, üilengen, bır qyzy bolatyn. Sol otbasynan ajyrasyp, Zeberşe Ospanovaǧa üilenıp, mahabbatty qadırlep, teatrǧa auysyp, bıraz rölderdı bırge somdaǧan. Uaqyt – qūdıret qoi. Kımder keledı, kımder ketedı, kımder qalady, ony bır Alla bıledı. Taǧdyr tolqyny oinatqan, bälkım qaqpaqyl qylǧan ekı jürek qosylyp, Zeberşe Oŋtüs­tık Qazaqstan oblysy Asyqata audany Yntymaq auyly Alǧi otbasyna kelın bolyp tüsıp, önermen qoştasty. Esımhan ömırı qaita bastalǧandai bolyp, zaŋ fakultetın bıtırıp, äke eskertuın alyp, ömır joly özgerıp, teatrmen, önermen ol da qoştasyp, zaŋdylyqty qorǧau salasyna tüstı. Zeberşe Jetısai, Kirov audandaryndaǧy daŋqy dürkırep tūrǧan mädeniet oşaqtarynda jūmys ıstedı. Ol kezde filarmoniialar, halyqtyq teatrlar jūmysy jaqsy jolǧa qoiylǧan edı. El aralaǧan önerpazdardy, onyŋ ışınde ǧajaiyp änşı, aktrisa Zeberşenı de Oŋtüstık halqy jaqsy tanyp aldy. Bolsa da barǧan jerde «Süigenım menıŋ qalada» şyrqalmai qalmaidy. Ol än – Zeberşenıŋ tölqūjatyna ainaldy. Mahabbat änınen endı alys jastyqqa, Astanadaǧa ırı öner ordalarynda ötken ömırge, Qazaqstanǧa tanymal bolyp teatrlarda, kinoda oinap jürgen zamandastaryna, dostaryna degen saǧynyş änıne ainaldy.

Oblysqa mälım ataqty, abyroily azamatşanyŋ basqa än, öleŋderı de köp edı. Bıraq halyq arpa ışınde bır bidai asylyndai osy ändı «Süigenım menıŋ qaladany» esınde saqtap qaldy. Köp öleŋ – änderı talai tyŋdalǧanymen, baspasözde jariialanbai, ökınışke qarai, süiıp aituşylarymen bırge ūmytylyp ta kettı… «Qanşama änderın bız tyŋdaǧanbyz» degenderdıŋ öz auzynan, ızdese, halyq arasynan bälkım sol änderdı jazyp aluǧa da bolar ma edı?! Ärine, altyn şyqqan jerdı belden qaz degendei anandai äserlı än şyqqan jürekten soǧan jeteqabyl basqa änder tumauy mümkın emes qoi. Ändı de, sözın de özı jazatyn Zeberşenıŋ aǧamyzdy mahabbat sezımıne bölep, otbasy baqytyn syilap jäne mäŋgılık ömır änınıŋ keiıpkerıne ainaldyra alǧan talant ekenın moiyndauymyz kerek.

Esımhannyŋ qaitys bolarynan säl ǧana būryn «Zeberşe, men saǧan mäŋgılık yrzamyn» degenın aǧaiyndary estıgen. Zaŋ oquyn bıtırgen soŋ Şardara audandyq ışkı ıster bölımınde jūmys ıstedı. Zeberşeden Baǧlan, Aian, Güljan, Toǧjan, Bota degen ekı ūl, üş qyzy bar. Bärı de öner dese ışken asyn jerge qoiatyn azamattar.

Endı ännıŋ tuuyna säl toqta­laiyq. Temırlannan barǧan Zeber­şe Almatyda oqyp jürıp kinobai­qauǧa qatysqan Esımhan ekeuı de qazylar synynan ötıp, bırı Qyz Jıbek, bırı Bekejan rölıne bekıgen soŋ, elıne qaitqan. Boi­jet­ken oquda qalǧan, jüregıne şoq tüsır­gen Esımhanǧa «Süigenım menıŋ qalada» änın arnaǧan ǧoi jäne osy änımen Esımhan tügıl Qazaqstan hal­qynyŋ jüregın jaulaidy. Än şa­ryqtap, bükıl älemdı aralap, köger­şındei qalyqtady. Zeberşe 90-jyldardyŋ ortasynda qaitys boldy. Esımhan köŋılın jaulaǧan äsem än ūzaq ta baiandy şyn mahabbatqa alyp bardy. Temırlan dep qaldyq, Zeberşe Ospanova – äigılı Qajymūqan oŋ tızesıne otyrǧyzyp, tamaq jegızgen nemeresı.

Esımhan ädıletsızdıkke şydamaityn batyr edı. Taŋerteŋ qyryq şaqty milisionerdı sapqa tūrǧy­zyp, bas­tyqtar tapsyrma berıp jat­qanda, köşenıŋ ana basynan mas jür­gızuşı būltalaqtatyp aidap kele jat­qan alyp «K-700» traktory kö­rınedı. Köşenıŋ ekı betıne auyt­qyp, mas jürgızuşı äzer aidap kele jatqan ülken kölıktı körgen Esım­han özınen kışılerdıŋ bırın de jūm­sa­mai, atyla ūmtylyp kölıkke jetıp barady. Batyrlyǧy sol – jas-tardy bälege ūryndyrmaiyn dep özı ūmtylǧan.

«K-700»-dıŋ esıgı oŋ jaǧynda, ekı metrge juyq biık, soǧan qarǧyp şyǧyp, esıgın aşyp ruldegı adamdy jūlyp jerge tüsırıp jıberıp, rulge ie bola bergen kezde, ar jaǧynda otyrǧan älgı antūrǧannyŋ serıgı balǧamen basyna salyp qalǧan. İesız «K-700» auyr kölık baǧanaǧa qatty soǧysyp baryp toqtaǧanda, Esımhan qūlap tüsedı. Bır rota milisioner tūra jügırse, jerdegı tasqa basy soǧylyp, qansyrap jatyr eken. Kötere-mötere auruhanaǧa ala jöneledı. Tas qala beredı.

Auruhanada balǧa tiıp, jarylǧan jerdı aşyp, operasiia jasap, qandy tazalap, jauyp qoia salady. Milisiia da, därıger de sauatsyzdyq jasaǧan. Operasiiadan soŋ Esımhan üş kün sairap jatady. «Basymnan balǧamen ūrdy, tasqa da oŋbai qūladym» deptı. Audan milisiiasynyŋ tergeuşılerı basyna balǧamen ūrǧan jürgızuşınıŋ serıgın ūstamaidy. Olardan aqşa alyp, «özı qūlap, basyn tasqa ūryp aldy» dep jazady. Salǧyrttyq, nemqūrailylyq tanytudyŋ arqasynda hattamaǧa balǧamen ūrǧany jazylmai, «kördık, oqiǧa bylai bolǧan, qūlap qaldy» degen sözder jazyla beredı. Üş künnen soŋ Esımhan qaitys bolady. Öler adam ölıp kettı, artynda sūrauşysy joq degen oimen sot ekı jürgızuşınıŋ parasyn alyp, azǧantai jylǧa sottap jıberedı. Qysabekten Esımhannan bölek Kerımhan, Būrhan, Mahmethan, Uälhan, Smahan degen alty ūl tuǧan. Mütälhannan Aqşagül, Jäudır, Mäuegül tuǧan.

Ūldan jalǧyz Ömen bar. Bärı jylai-jylai jöneledı. Sot şeşımıne Mütälhan äkei ǧana qarsy şyǧady. Bärı aǧaiynǧa qarsylasyp jürıp, joǧarǧy sotqa aryz jazady. Esımhandy qaita qazdyryp alyp, bas süiegıne balǧa tigenın däleldeidı. Qūlaǧan jerınde baiaǧy tas älı jatqan bolyp şyǧady. Qaita ekspertiza ötkızılgende Almatydan barǧan komissiia müşelerı audannyŋ milisiia bölımındegı tergeuşıler qandai sauatsyz edı dep taŋdanypty. Balǧa tigen jer öte ülken de, tastan bolǧan jaraqat kölemı kışkentai. Söitıp Mütälhan äkei tastan emes, balǧamen ūrǧannan qūlaǧanyn däleldep berdı. Basty deneden bölek alyp, Almatyǧa ekspertizaǧa äkelıp, qaiǧydan qan jūtyp jürıp, qaita sot bolǧanda ekı jürgızuşıge atu jazasy berıldı.

Ädıletsızdık demekşı, Zeberşe Ospanovanyŋ änınıŋ taraluy, eldıŋ bıluı, ol kısınıŋ jazǧany, onyŋ jer-jerde aityluy aidai anyq bolsa da, «onykı emes» dep oryndau, ädeiı atyn aitpau beleŋ alyp kettı. Zeberşenı bükıl audan halqy keremet jaqsy köretın. Sebebı audanda toi-tomalaq, öner jarystarynda, otyrystarda tek Zeberşe Ospanovanyŋ änderı şyrqalatyn. Qarapaiym qazaq notaǧa tüsıru, avtorlyq qorǧau, mätının tapsyru degenmen ol kezde jūmysy bolmaityn. Qazır de özgerıp ketken eşteŋe joq. Qos-qos avtor mıngesken änder, talasty öleŋder älı de köp ūşyrasady. Tele-radiodan berılgende baiqap qalamyz.

Änın aityp, sairap jürgen halyq Zeberşenı älı eske alady. Muzykalyq aspaptyŋ talaiynda oinaityn, bälsınbei şyrqap ketetın qarapaiym Zeberşenı el öte-möte jaqsy köretın edı. Keide köŋıldenıp otyryp «Ei, senıŋ kökeŋdı bır körgende ǧaşyq boldym. Şydai almai auylǧa baryp osy ändı şyǧaryp edım» dep, «Süigenım menıŋ qaladany» bastap ketetın. Jüzı erekşe nūrlanyp, quanyp, kempır bolǧan kezınıŋ özınde, baiaǧyda qaitys bolyp ketken Esımhanyn saǧynyp, baianyn bappen, akkordionyn aialai tartyp şyrqap jöneletın. Beu, Zeberşe-ai! Altyndai asyl, jönı bölek qazaq äielderı-ai, jıbektei jeŋeşeler-ai. «Ändı şyǧarǧannan keiın tyŋdaǧannan soŋ, kökeŋ de ǧaşyq boldy ǧoi» dep jyly jymiiatyn.

Jol serıgım Qajymūqannyŋ atyn da Qajymūqandai bolsyn dep atalaryna aityp, Paluan atasy tızesıne otyrǧyzyp, oinatyp ösır­gen soŋ qoiǧan eken. Kışkentai Qajymūqan­nyŋ anasy Zyliha da quana kelısken. Bar jaqsy adamnan bata alyp, aǧaiyn­dy da, naǧaşylardy da riza qy­lyp, Zeber­şe ändetıp, Esımhan ändetıp, män­dı etıp şıldehana ötken eken.

Jol serıgım Qajymūqan äŋgımesın ärı qarai sabaqtap:
– Zeberşenıŋ balalary önegelı, önerlı,- dedı.Qaldybek Qūrmanälı degen kompozitor telejäşıkten bır än keşınde: «Zeberşe Ospanova menıŋ äpkem» dep aityp salǧaly, sol azamatpen kezdesuge qūmar boldym. Qaldybektıŋ tübı qypşaqqa (Zeberşe ruyna) qatysty boldy-au dep, jeŋgemnıŋ önerlı balalaryna demeuşı-kömekşı bolaiyq dep aitqym kelgen.Ümıt oianyp, aityp em, «būl azamattar ülken öner şeberlıgın körsetse ǧana, men järdemdesuge daiynmyn» dep Qaldybek maǧan pälsapa aitty. «Ai, tuysqandyǧyŋ qaida? Äpkeŋnıŋ aruaǧy üşın, bır būlaqtyŋ közın aşaiyq ta! Jön sılteitın azamattyǧyŋ qaida?» dep em qolyn bır-aq sıltedı. Degenmen oǧan ökpe joq, būl ömır ǧoi. Az ataqpen köp bedel jinauǧa kırısken pysyqtar zamanynda bıreuge artyla bergen de dūrys emes-au dep päpıgımdı bastym.

«Äke-köke!» dep ömır süretın, zamanyŋ tülkı bolǧanda tazy boluǧa qam ja­saityn uaqytta ülken basyn kı­şı­rei­tıp, taza önerge basyn iıp El Prezidentı aidai älemge, 8-nauryz künı, «Süigenım menıŋ qalada» dep än şyrqatyp qoia berdı. Zeber­şe jeŋgem baianyn arqalap kep qalǧan­­dai, Esımhan kökem Bekejan bolyp kı­rıp kel­gendei, közıme jas üiırılıp qos ǧa­şyq­tyŋ suretıne qarai berıp­pın…

…«Taǧdyr tälkegı» («İroniia sudby») degen filmdegı siiaqty ömırdıŋ ärı tarihi, ärı taǧlymdy häm külkılı tūstary da bar. Film-ge senbeiık desem, öz ömırımde bır jaǧdai qaitalanyp, men qatty taŋ qaldym. Men 1980 jyly oquǧa tüsken em, 1983 jyly üşınşı kursta oqyp jürgen kezımde «Qazaqfilm» kino baiqauǧa tüsuge şaqyrdy. Sportşymyn, symbattymyn. Tars etıp Esımhan kökem esıme tüstı. «Äi, sender nege menı 1-2 kursta şaqyr­dyŋdar, nege 4 kursta şaqyr­mai­syŋdar» dep sūrap em, olar tüsın­beidı. «Kursta tūrǧan ne bar?» dep men Esımhan kökemnıŋ 3 kursta şaqy­ryl­ǧany, Zeberşemen kezdeskenı, asqaq mahabbaty, qiyn taǧdyry, öner­men qoştasuy men aianyşty ölımı esıme tüsıp ketkenın aitqanda baryp «e…» destı de qoidy. Zaŋ fakul­te­tın tastap, önerge ketken kökem­nıŋ taǧ­dyryna menı şaqyrǧan qyr­ǧyzdyŋ akterı Beişenälievtıŋ özı taŋǧaldy. «Qazaqfilmde» kinoǧa tüsıp jürgenımde dostasyp ketıp ek. Jasy­ratyny joq, denemdı, kör­kımdı körıp ärı karatemen ainalysatynymdy estıp, oilanyp jürgen eken. Izdegenge sūraǧan bop, sol maŋaidaǧy syrahanada janjal şyǧyp, arty töbeleske ūlasyp, bıraz «öner» körsetken edım. Sondai şalt qozǧalystaǧy, erekşe jyldam qi­myl­daǧy akterdı soŋǧy filmıne ızdep jür­gen qyrǧyz akterı syrahanada de­malyp otyr­ǧan bolyp şyqty.

…Men Esımhan kökem siiaqty «taǧdyr tälkegımen» önerge būry­lyp ketkende ömırım qysqa bolyp qalar ma edı dep kädımgıdei zändem oiǧa kelıp zärem ūşty. Nege üşınşı kursta ūsynys qaitalandy? Bır Allaǧa mälım jūmbaq!

…Taldyqorǧanda qalalyq prokuraturada tergeuşı bolyp ıstep jür­gende, asyl jeŋgem Zeberşenıŋ qai­tys bolǧanyn estıdım. Äne, ömır solai! Än bolsa, tırlıgıŋde män bolady eken-au.

Osyndai zaman öttı. Osyndai adam öttı. Adamnyŋ ömırı, ölımı kei jūm­baq­tarymen tuysqandyq, qan­dastyq ömırde qaitalanady degen ras eken.

…Sondyqtan da men ädıletsızdıkke qarsy şyqqan äkemnıŋ uaiymyn körıp öskendıkten, ärı Esımhan aǧam­nyŋ prokuror bolamyn degen maqsat jolyn quyp QazMŪU-nıŋ zaŋ fakul­tetın bıtırıp, şamamşa, zaŋsyz­dyqqa qarsy küresıp kelemın. Bıraq qys­taǧy qardai ädıletsızdıktıŋ arǧy betı körıner emes.

Zeberşe, än taǧdyry turaly äŋgımemızdı nemen qorytsam eken dep jürgenımde, arada ailar ötıp, jolserık bolǧan jıgıtpen syrlas dosqa ainalyp kete jazdap jäne Zeberşe balalarymen tanysyp, onyŋ basqa da änderın ızdeimız dep niettenıp jürgenımde taǧy da bır jaqsy adamnan mynandai habar estıdım. Epilogymyzǧa «än üstınde üzılgen ömır» dep at qoisaq ta bolady. Därıger Aǧman Sabyrhanūly mynadai estelık aitady:

– Maqtaral audany Asyqata eldı mekenınıŋ «Aq altyn» maqta zauyty jaǧynda Seiılbek aǧamyz ben Naǧima jeŋgemız kelın tüsırıp, toi jasady. Sol toiǧa menı asaba etıp taǧaiyndap ötınış jasaǧan soŋ, toidy ötkızıp jatqanmyn. Sol toiǧa Zeberşe Ospanova qatysyp otyrǧanyn toi iesı maǧan habarlady. Bır kezde än aituǧa ötınış jasap jatyr degen soŋ än kezegın Zeberşege berdım. Ol toiǧa än aituǧa daiyndalyp kelgen eken, qolynda garmony bar. Ändı asqaqtata, aiqailap endı bastaǧany sol edı, bırden üzılıp qaldy. Adamdar apyr-topyr üimelep, basyn süiep, aiaǧyn uqalap jatyr eken. Men ne bolǧanyn tüsınbei qaldym da, därıger bolǧannan soŋ, dereu kömek körsete bastadym. Jedel järdem şaqyryldy. Jüregıne syrttai massaj jasap, jasandy dem berdım, bıraq Zeberşenıŋ jüregı sol mezette toq­tap qalǧanyn anyqtadym. Jedel järdem därı­ger­lerınıŋ eşqandai paidasy bolmady.

Osylaişa «Süigenım menıŋ qala­da» änınıŋ avtory, osy jalǧyz änımen ataǧy bükıl Qazaqstanǧa taraǧan asyl jannyŋ ömırı Än üstınde üzılıp, mäŋgılık saparǧa attanyp kete bardy.

Būl oqiǧa 1989 jyly 2-nşı jeltoq­san künı bolǧan edı.

Myltyqbai Erımbetov,
Qazaqstan Jazuşylar Odaǧynyŋ müşesı