TARİHTYŊ JOǦALǦAN ŞEGESIN IZDEP JÜRGEN QAZAQTYŊ BIR PERZENTIMIN

Qoişyǧara SALǦARAŪLY, ǧalym-jazuşy, QR Memlekettık syilyǧynyŋ iegerı:

 

Bızde tarihi syn joq

– Bırer ai būryn Memlekettık hatşynyŋ jetekşılıgımen ötken ülken jiynnan keiın elımızdegı aqparat qūraldarynda tarihty nasihattau ürdıs alyp ketkenın baiqamau mümkın emes. Kışkentai balalarymyzǧa arnalǧan «Balapan» telearnasynyŋ özı tarihtan maǧlūmat beretın habarlar daiyndap körsetuge köştı. Bır jaǧynan quanasyŋ. El bolyp es jiia bastaǧan sekıldımız. Ekınşı jaǧynan joǧary jaqtan būiryq kelmese ūlt müddesın esıne de almaityn keibır BAQ basşylarynyŋ nauqanşyldyǧy köŋılge selkeu tüsıredı…
Jalpy tarihi şyndyqqa degen aŋsary oianǧan bızdıŋ qoǧamda «tarihpen äuesqoilar ainalysyp kettı» dep baibalam saluşylardyŋ tabylyp jatqany taǧy bar. Sızdıŋ osy jönınde pıkırıŋız qandai?
– Bızdıŋ halqymyzdyŋ ötken-ketkenı – bai tarih. Bıraq älı tolyq zerttelmegen. Bır jüiege tüspegen. Elımızdıŋ şynaiy aqiqatty arqau etken tarihy älı jazylmaǧan. Sonau este joq eskı zamannan bügıngı künge üdere tartqan ömır keruenınen tüsıp qalǧan tarihymyzdy tügendeuge ūmtylǧan ızdeuşıler köp. Oǧan qazaqtyŋ sanaly azamattarynyŋ üles qosuǧa müddelı bolyp otyrǧany da ras. Olardyŋ qatarynda, ärine, tarihşylar da, tarihşy emester de bar. Osynyŋ tarihşylaryn – «käsıbi tarihşylar», al tarihşy emesın – «äuesqoi tarihşylar» dep jürmız. Käsıbi tarihşylar belgılı bır halyqtyŋ tarihyn jan-jaqty zerttep, jetık meŋgergen, sonymen bırge älem tarihynan da mol habary bar bılıktı, bılımdı de maman. Şyn mänınde solai boluy kerek.

– Al bızde qalai?
– Bızdegı käsıbi tarihşylar – keşegı keŋestık zamanda sol KSRO qūramyna kırgen būratana halyqtardyŋ bırde- bıreuınıŋ tarihyn özderınen şyqqan töl perzentıne zertteuge rūqsat etılmegen kezde amalsyzdan kompartiianyŋ, komsomol ūiymynyŋ, käsıpodaqtyŋ, odan qaldy besjyldyqtar men ekpındı qūrylystardyŋ tarihyn zerttep, sodan kandidattyq, doktorlyq dissertasiia qorǧaǧan azamattar. Būlar özderı qorǧaǧan taqyrypty jetık meŋgergenımen, halyqtyŋ tarihyn tübegeilı zerttemegen, soǧan ömırın arnap, onymen ünemı ainalyspaǧan adamdar. Osyndai jaǧdaida olardy qalai tolyqqandy «ǧalym, tarihşy» deuge bolady?.. Al «äuesqoi tarihşylar» dep jürgenımız negızınen tarihi taqyrypqa qalam tartyp jürgen jazuşylar men jurnalşylar jäne solar sekıldı joǧary bılımdı tarih janaşyrlary, qazaq tarihynyŋ joǧyn ızdep tarih aqtaŋdaqtaryn toltyrsaq degen igı niettegı azamattar. Ärine, ökınışke qarai, olardyŋ bärınıŋ deŋgeiı bırdei emes. Aralarynda oi-örısınıŋ tömendıgınen özı şyqqan ru-taipany, öz atalaryn därıpteuge basymdyq berıp, pendeşılık jasap jatatyndary da bar. Bıraq negızınde basym köpşılıgı halyqtyŋ auyzşa tarihynyŋ derekterın paidalana otyryp, tarih köşıne özındık üles qosuǧa talpynuşylar.
Qazırgı bır jaman ädet: būl ekı toptaǧylar arasynda müddelı ündestık joq. Bırın-bırı tolyqtyryp, qoldai bermeidı. Käsıbi tarihşylar «tarihpen äuesqoilar ainalysyp kettı, büldırıp jatyr» dep olardy kınälaidy. Bıraq olar äuesqoi tarihşylardyŋ eŋbegıne ǧylymi tūrǧydan taldau jasap, qai jerden mült ketıp, qandai qate jıbergenın naqty däleldep körsetken emes, eşkımnıŋ atyn atap, türın tüstemeidı. Al äuesqoilar bolsa öz tarapynan «käsıbi tarihşylar eskı sürleudan şyǧa almaidy, täuelsızdık talabyna sai tarihty jaŋaşa paiymdai almai keledı» dep, olardyŋ özderın synaidy. Osynyŋ bärın jüielep otyratyn bızde tarihi syn joq.

– Şyn mänınde käsıpqoi tarihşylardyŋ artyqşylyǧy olardyŋ osy sala mamany ekenın rastaityn qūjattyq qaǧazdarymen ǧana ölşenıp otyr ǧoi. Solai ma?
– Bızdıŋ jaǧdaiymyzda solai deu­ge bolady. Keşegı keŋestık kezeŋde öz tarihyn zertteuge mümkındık berılmegendıkten, tek bileuşı eldıŋ saiasatyna sai, sonyŋ ideologiiasymen ündesetın taqyryptardy ǧana zerttep, sodan kandidattyq, doktorlyq dissertasiia qorǧauǧa mäjbür bolǧannan keiın olardyŋ töl tarihymyzdy tanyp-bıludegı bılımı men bılıgı sol alǧan ǧylymi ataqtarymen ǧana ölşenbegende qaitedı. Osydan bırneşe jyl būryn belgılı ädebiet synşysy, jurnalist Ämırhan Meŋdekenıŋ «Şymkenttıŋ sement zauytynyŋ tarihyn jazyp, ǧalym ataǧyn alǧanyn» jazǧany bar. Şopandar brigadasynyŋ tarihynan qorǧap, ǧalym atanǧandar bar. Būl – şyndyq. Bıraq osylardyŋ arasynda öz betterımen ızdenıp, ǧylymi tūrǧyda joǧary därejege jetken azamattarymyz da barşylyq. Olardyŋ esımderı qazır elge tanylyp ta qaldy. Būlar negızınen el täuelsızdık alǧannan keiın keŋestık däuırde kommunisterdıŋ halqymyzǧa qarsy jürgızılgen zūlmat saiasatynyŋ zardabyn arhiv derekterı arqyly aiǧaqtap, tarihi şyndyqty jariia etkender. Ärkım öz jūmysy men ıs-äreketıne qarai abyroi tabady. Bıraq özderın «käsıbi tarihşymyz» deitınderdıŋ tarih janaşyrlarynyŋ bärın bır qatarǧa tūrǧyzyp, toǧyşar özımşıldıkpen «äuesqoilar tarihty büldırıp barady» dep «tise terekke, timese būtaqqa» ädıressız baibalamyn bılımdılıkke jatqyza almaimyn.Qalai bolǧanda da, joqty jekelep ızdegennen görı köp bolyp ızdegen tiımdı ǧoi.
– Sız özıŋızdı osynyŋ qaisysyna jatqyzasyz?
– Özımdı käsıpqoi tarihşyǧa da, äuesqoi tarihşyǧa da jatqyza almaimyn. Men – tarihtyŋ janaşyrymyn. Tarihtyŋ nasihatşysymyn. Özımdı tarihtyŋ joǧalǧan syŋar şegesın de qaldyrmai tügendeuge üles qosudy mūrat tūtqan qazaqtyŋ bır perzentımın dep esepteimın.

Moŋǧol – myŋǧūl, ol – türık halqynyŋ bır būtaǧy

– Özıŋız de habardar bolarsyz, jaqynda «Qazaq handary jäne olardyŋ ūrpaqtary» atty kıtaptyŋ tūsaukeserı bolǧan. Būl eŋbektı de äuesqoi tarihşylar qūrastyrǧan eken.
– İä, ol kıtap qolymda bar. Būl kıtaptyŋ jalpy mazmūny şejırege negızdelgen. Bıraq avtorlarynyŋ bırı – Anatolii Olovinsovtyŋ soŋǧy jazǧan «Tiurki ili mongoli? Epoha Chingishana» degen eŋbegınde oqyrmanǧa oi salatyndai jaŋalyqty tūjyrymdar bar.

– Jalpy qazaq memleketınıŋ bilıgınıŋ basynda Şyŋǧyshannyŋ ūrpaqtary tūrǧany belgılı. Kenesary han turaly şyndyqty aitamyn dep qudalauǧa tüsken ǧalym Ermūhan Bekmahanov ta sol äuletten. Bügıngı ziialy qauym arasynda da tıkelei Şyŋǧyshannan taraǧan ūrpaqtar bar. Al bız aityp otyrǧan «Qazaq handary jäne olardyŋ ūrpaqtary» atty şejıre sol Şyŋǧyshan ūrpaqtarynyŋ qazaq ekenınıŋ naqty dälelı, deregı. Būl bıraz jyldar boiy baspasöz ainalyp ötuge tyrysqan, bız sūhbat alsaq ta «būl taqyrypqa barmaŋdar» dep, basşylarymyz şek qoiyp kelgen Şyŋǧyshan taqyrybyn, osy töŋırektegı aitys-tartys, pıkır talastardy bır jaqty qyluǧa, Şyŋǧyshandy qalai da qazaqqa jaqyndatuǧa tiıs edı… Bıraq, olai bolǧan joq. Kıtaptyŋ tanystyrylymy üstınde de Olovinsov Şyŋǧyshannyŋ qazaqqa jat emestıgın, moŋǧol degen «ūlt joǧyn», olardyŋ oqşaulanyp qalyp, bölek dın qabyldap, bölınıp ketkenı bolmasa äu bastan türıktıŋ bır taipasy ekenın aitqan bolatyn. Bıraq bızdıŋ bırqatar akademikter oǧan qarsy şyǧyp, auyz aştyrmai tastady… Sız būl oraida qandai pıkırdesız?
– Men Olovinsovtyŋ pıkırın qol­daimyn, bıraq däl mūndai közqarasqa odan būryn kelgenmın. Däl sol pıkırdı bıldıretın maqalalarym da, kıtaptarym da onykınen erterek jaryq körgen. Mysaly, bız qazaq, tatar, başqūrt, taǧy basqa elderdı türık halqynyŋ bır-bır būtaǧy desek, moŋǧol degen de solardai türık halqynyŋ bır būtaǧy. Ol – tegı bölek basqa halyq emes. Kerek deseŋız, bügıngı qazaq halqyn qūraǧan taipalardyŋ köbı būrynnan sol myŋǧūl qūramynda bolǧan. Men būl halyqtyŋ atyn qazırgı aitylyp jürgendei «moŋǧol» emes, «myŋǧūl» dep tanimyn. Būl myŋǧūldar taza türık tılınde söilegen. Täŋır dının tūtynǧan. Al bügıngı halha moŋǧoldardyŋ tılı – türık, kidan, manjür tılderınıŋ qosyndysy. Būl jaǧdaiǧa olar kidandar men mänjürler jaulap alyp, bırneşe ǧasyr bodandyqta boludyŋ saldarynan keiın ūşyraǧan. Täŋır dının emes, budda dının ūstanady. Jalpy myŋǧūl halqy şyqqan tegı jaǧynan ejelden türık halqynyŋ ülken bır būtaǧy. Mūnyŋ bärı juyrda «Üş qiian» baspasynan jaryqqa şyqqan menıŋ «Myŋǧūl men moŋǧol jäne üş Şyŋǧys» atty zertteu eŋbegımde jan-jaqty aitylǧan. Qazır orys tılındegı nūsqasy daiyndalyp jatyr. Sonda da osy pıkırdı naqty derekterge süienıp däleldegen boldym. Būǧan deiıngı myŋǧūldar jönındegı zertteulerdıŋ bärı «Moŋǧoldyŋ qūpiia şejıresınıŋ» deregındegı Şyŋǧyshannyŋ ata tegınıŋ tarihynan, naqtyraq aitqanda, Ergene-qonnan Börte Chino men Gao Maral bastap şyqqan jūrttyŋ tırlıgınen bastap, HIII ǧasyrdan bergı oqiǧalar töŋıregınde oi qozǧaityn. Al men öz zertteuımde myŋǧūldardyŋ Ergene-qonǧa kelgenge deiıngısın baiandaimyn jäne tarihta üş Şyŋǧystyŋ bolǧanyn, sonyŋ soŋǧysy Temujin ekenın däleldeimın.

– Osy Şyŋǧyshannyŋ nemese moŋǧoldardyŋ türık ekenınıŋ basty dälelı retınde nenı aitar edıŋız?
– Dälel köp. Solardyŋ bırı – olar türık tılınde söilegen. Mūnyŋ da dälelı jetedı. Basqany bylai qoiǧanda, mynaǧan nazar salyŋyz. Orystardyŋ özderı 300 jyl boiy tatar-moŋǧol ezgısınde boldyq degendı moiyndaidy. Būl üş kün, ne üş ai emes, üş ǧasyr degen söz! Eger Şyŋǧyshan moŋǧoldary qazırgı moŋǧol tılınde söilegen bolsa, onda olardyŋ bır sözı ne bolmasa adamynyŋ aty orystyŋ sözdık qoryna kırmes pe edı? Joq, olai bolǧan joq. Kerısınşe, orys tılıne tek türık sözderı ǧana kırdı. Demek, olardy jaulap alyp, bilıgın jürgızgender tek türık tılınde ǧana söilegen. Ekınşı, kez kelgen eldıŋ qūjaty sol eldıŋ memlekettık tılınde jazylady. Şyŋǧyshan bilegen eldıŋ de öz qūjattary bolǧan. Sol kezden bügınge jetken hattar, mörler, kuälıkter men būiryqtar, taǧy basqa qūjattar türık tılınde daiyndalǧan.
– İä, köne ūiǧyr jazuymen türık tılınde jazylǧan deidı.
– Jalpy moŋǧol halqynyŋ qalai qalyptasqany, olardyŋ şyqqan tegı jönındegı menıŋ paiymdaularym kıtabymda tolyq jazylǧan. Myŋǧūldardyŋ türık halyqtarynyŋ bır būtaǧy ekenıne öz basym tolyq senımdımın…
Jalpy köşkınşılerdıŋ, onyŋ ışınde türık halyqtarynyŋ bastau tarihy dūrys zerttelmegen. Sonyŋ saldarynan bızdıŋ tarihymyz qaidan kelgenı belgısız halyqtardyŋ tarihynan tūrady. Qazırgı resmi tarihqa qarap otyrsaŋyz, eşqandai tarihi sabaqtastyqty taba almaisyz. Kıleŋ tarih tegerışınıŋ bır kezeŋınde ǧaiyptan paida bolyp, özındık memleketın qūryp, ekı-üş ǧasyr däuren sürıp, sodan keiın ǧaiyp bolady. Olardyŋ ornyn basqa bır halyq basady. Mysaly, şyǧysta qytaişa siuŋnu, bızşe ǧūn dep atalatyn bır halyq paida bolyp, üş ǧasyr däuırleidı. Sodan olardyŋ qaida ketkenı belgısız, onyŋ ornyn sänbiler basady. Ol ūzamai ǧaiyp bolyp, tarih sahnasyna jujandar şyǧady. Keiın olardy türıkter almastyrady. Sodan keiın HIII ǧasyrda ataqty moŋǧol imperiiasy ornaidy. Bylai qarasaŋ, basqa qūrylyqtan basqa bır halyqtar kelıp, bıraz uaqyt öz bilıgın ornatyp, ǧaiyp bolyp otyrǧan siiaqty. Bıraq, şyn mänıne kelgende, osy memleketterdı qūraǧan taipalar tarihyn öz aldyna jeke-jeke zerttep, zerdeleseŋız, mūndaǧy jerdıŋ de, qūrylǧan jaŋa memleketterdıŋ qūramyna engen taipalardyŋ da sol baiaǧy halyqtar ekenın bırden aŋǧarasyz. Eşqandai syrttan auyp kelgen halyq joq, bärı sol halyq, sol jer. Özgergenı tek bilık basyna kelgen äuletter ǧana. Bilık özgergende memleket sol bilık basyna kelgen äulettıŋ atymen atalǧan. Bylaişa aitqanda özgerıske tüsken tek el esımderı. Ärine, ondaǧy tıl, tūrmys-salt, uaqyt aǧymyna qarai sauda-sattyq, mädeni bailanys, köşı-qon, taǧy basqa oqiǧalardyŋ yqpalyna ūşyrap otyrǧan. Bıraq būl halyqtardyŋ tüpkı tegı bır.

Eŋ bastysy, azamattarymyzda ūlttyq müddege qyzmet etemın degen mınez boluy şart

– Antropolog ǧalym Orazaq Smaǧūldyŋ «antropologiialyq zertteuler boiynşa bügıngı bızdıŋ halqymyzdyŋ osydan tört myŋ jyl būryn jerımızdı mekendegen adamdardyŋ ūrpaǧy ekendıgı anyqtalǧan» degen sözı esımızge tüsıp otyr…
– Ärine, bızdıŋ jerımızde türık halyqtarynyŋ ejelden bolǧany, mūnda basqa europa tektes halyqtardyŋ bolmaǧany – basy aşyq närse. Bıraq kım kımnen şyqty, qaidan tarady degen mäselenı anyqtaityn zaman endı tuyp otyr. Ol – genealogiialyq DNK. DNK zertteulerınıŋ qorytyndysyn qazır ǧylym da moiyndaityn boldy. Būryn halyqtardyŋ tegın lingvistikalyq, tarihtyq aiǧaqtar arqyly anyqtaǧan ǧalymdar tarapynan türlı deŋgeidegı pıkır talasynyŋ bolyp kelgenı belgılı. Būl oraida künı keşege deiın europalyq tanym-tüsınık öz üstemdıgın jürgızıp keldı. Bızdıŋ tarihi sanamyz osy dästürlı tarihtyŋ taǧylymy yqpalynda qalyptasty.
Mysalǧa qaraŋyz, bızdıŋ dalamyzdan qazırge deiın bes altyn adam tabyldy. Jaqynda Batys Qazaqstan jerınen taǧy bıreuı tabyldy. Osy «Altyn adamdar» kımder, qai halyqtyŋ mūragerı ekenın DNK zertteulerı arqyly älemge tanyta almai otyrmyz. Beine bır altyn ızdep tabuşylar siiaqtymyz. «Altyn adam tabyldy, pälen kelı altyn şyqty» dep qana şulatamyz. Berelden tabylǧan mūrany qaraŋyz, bızdıŋ zamanymyzdan būrynǧy V ǧasyrǧa tän dep jürmız. Sol jerde jerlengen mäiıtpen bırge on üş attyŋ denesı tabyldy. Bıreuı de būzylmaǧan. Olardyŋ ärqaisysynyŋ altyndaǧan äşekeiı bırıne-bırı ūqsamaidy. Sän-saltanaty özgeşe. Endeşe osyndai saltanat qūrǧan, osyndai aristokratiialyq tırlık keşken kım ekenın aityp, älemge moiyndatu kerek qoi. Būl zamanda Europa elderınıŋ köbı älı memleket te bola almai jeke-jeke taipa bolyp jürgen. Al bızdıŋ ata-babalarymyz sonau este joq eskı zamannyŋ özınde-aq özgede joq biık mädenietke jetken. Adamzat örkenietı oşaǧyna özgelerden būryn ot tūtatqan eldıŋ, halyqtyŋ ūrpaǧy ekenımızdı qaşan barşaǧa tanytyp, qaşan moiyndatamyz? Altyn adamdardyŋ qai halyqtyŋ perzentı ekenın ǧylymi jolmen däleldep, jalpaq älemge jariialaityn kez kelgen joq pa?. Oǧan mümkındık te mol ǧoi. Bıraq, ökınışke qarai, bız öite almai jatyrmyz.
– Nege?
– Öitkenı, būǧan män berıp otyrǧan eşkım joq tärızdı. Arheologtarymyz tauyp berıp jatyr, sony endı zerttep, «söiletetın» kısı joq. Jaqynda bır arheologtyŋ maqalasyn oqydym, aty esımde joq, sol kısınıŋ aituynşa respublikanyŋ ekı-üş ırı qalasynda osyny anyqtaityn jaŋa qūraldar da bar körınedı. Bıraq sony ıske qosyp, naqty ǧylymi nätije şyǧaratyn maman joq eken.
Jalpy bızde älemdı moiyndatatyn aiǧaqtar tabylyp jatyr. Älı aşylmaǧany qanşama! Bıraq solardy ǧylymi tūrǧyda zerttep, älemge paş etu, jar salyp, jariialau jetıspei jatyr. Būl arada bır ǧana ǧalymnyŋ zerttep, tūjyrym jasaǧany az. Älemge tanytu üşın älem ǧalymdarynyŋ zerttep, däleldegenıne qol jetkızuımız kerek. Mäselen, tabylǧan «Altyn adamnyŋ» süiegın älemnıŋ genetik-ǧalymdarynyŋ talqylauyna jıberu qajet. Banderolmen jıberılgen aiǧaqty älem ǧalymdary öz zerthanalarynda zerttep, onyŋ tegın anyqtap, qai halyqtyŋ ökılı ekenın körsetken qorytyndysy ortaq bır körsetkıştı körsetse, iaǧni solardyŋ bärı älgı altyn adamnyŋ tegı türık ekenın däleldese, sony jariialasaq, älemdı moiyndatu degen sol emes pe?!. Mysaly, Amerika ündısterınıŋ tegı türık taipalarynan ekenın baiaǧyda sondaǧy azamat soǧysyna hirurg bolyp qatysyp, keiın därıgerlık mamandyǧyn tastap, siu taipasynyŋ arasyna baryp tūryp, olardyŋ tılın, salt-dästürın zerttegen Otto Rerih degen kısı lingvistikalyq tūrǧydan däleldep berdı. Ony keiın braziliianyŋ Freriko degen ǧalymy da, orystyŋ Iýrii Knorozovy da, tatardyŋ Qaramulinı de qoldady. Bıraq eşkım qūlaq aspady, ǧylym moiyndamady. Al keiın DNK şyǧyp, Koliforniia universitetınıŋ Alan Uilson bastaǧan genetikterımen Reseidıŋ Vavilov atyndaǧy genetika institutynyŋ İlia Zaharov bastaǧan ǧalymdary bır-bırıne eş qatyssyz zertteu jürgızıp, Amerika ündısterınıŋ tegı türıkter ekenın anyqtaǧan zertteulerı bır nätije körsetıp edı, ǧylym bırden moiyndady. Qazır Amerika ündısterınıŋ bır zamanda Altai men Saian taularynyŋ töŋıregınen ketken türık tektes halyq ekenın bükıl älem bıledı.

Tarihi serial tüsırılse dep edım…

– Tarihty jaŋǧyrtudyŋ ekonomikalyq jaǧynan paidasy bar. Mäselen, tarihty nasihattau arqyly turizmdı damytuǧa bolady.
– Ärine.

– Sol sekıldı tarihty zerdeleudıŋ, uaqyt talabyna sai jaŋaşa paiymdaudyŋ ideologiialyq maŋyzy da zor.
– İä. Tarih – ideologiianyŋ negızı. Tarihty tanu degen ol – halyqty tanu. Tarih – bızdıŋ ata-babamyzdyŋ ömırbaiany; basynan ötkergen oqiǧalarynyŋ, atqarǧan ıs-äreketterınıŋ şejıresı. Būl şejırenı bılmesek, bız kez kelgen jerde keşegı atalarymyz jıbergen qatelıkterdı qaitalap, solardyŋ qūlaǧan jerıne kelıp, sürıngen jerınde sürınuımız mümkın. Ol köşten qaldyrady.
– Elbasymyz aitqandai, «qazaqtyŋ tarihynda ūialatyndai eşteŋe joq». Al eŋsenı köterıp, biıktetetın, maqtanyşymyzdy oiatyp, ruhtandyratyn altyn kezeŋder barşylyq. Osy tarihty, sızdıŋşe, qalai jetkızuge bolady? «Altyn adamdar» ömır sürgen altyn ǧasyrlardy bastan keşkenımızdı, özge bır halyqtyŋ otaryna ainalyp, qūl boluǧa jaralmaǧanymyzdy jastardyŋ sanasyna sıŋıru üşın ne ısteuge bolady?
– Nasihat kerek. Bardy baǧamdap, der kezınde ädıl törelıgın aityp, saralap otyratyn tarih syny kerek. Ūlttyq müddenı ūlyqtaityn sana kerek.
– Tarihty nasihattaudyŋ eŋ tiımdı joly kino tüsıru ekenı däleldenıp jür ǧoi. Al sız osydan ekı jyldai uaqyt būryn bır äŋgımeŋızde «Qazaqfilmmen» kelısıp, bırneşe serialy tarihi filmge ssenarii jazudy bastap jatqanyŋyzdy aitqan edıŋız…
– Ä… şyraǧym, ol bylai. Men özım qolymnan kelgenınşe qazaqtyŋ bır jyrtyǧyna jamau bolsam eken dep jüretın adam edım. Bırde qolymnan kelıp jatady, endı bırde kelmei jatady. Bıraq nietım tüzu. Menıŋ jurnalistık mamandyǧymdy tastap, tarihqa şyǧyp ketuım de sodan. Būl maqsatqa täuelsızdık almai tūryp, jerdıŋ tozyp, ūrpaqtyŋ azyp, mäŋgürttenıp bara jatqanda, bır aǧalarymnyŋ kömegımen Alaş arystarynyŋ eŋbekterın oqyp, közım aşylǧan soŋ kırıskenmın. Keşegı HH ǧasyrdyŋ basynda monarhiia qūlap, el täuelsızdık aluyna mümkındık paida bolǧan kezde, alaş arystarynyŋ bärı mamandyǧyna, qandai qyzmet atqaryp jürgenıne qaramastan aǧartuşylyq jūmysymen ainalysypty. Men de aǧartuşylyq jūmys arqyly ǧana halqyma qyzmet etu arqyly kömegımdı tigıze alatynymdy sezdım. Sol sebeptı de, baǧytymdy kürt özgertıp, alty jyl boiy özımşe ızdenıp, bar uaqytymdy kıtaphanada ötkızdım. Är saǧat, är minutymdy osy salaǧa arnap, tanymymdy keŋeituge tyrystym.
Äuelde, ras, bız kımbız, qaidan paida boldyq, qalai keldık degen saualdardyŋ jauabyn ızdedım. Ony akademiialyq eŋbekterdı oqysam, tauyp alatyn şyǧarmyn dep ümıttendım de. Söitsem, bızdıŋ qolymyz jetetındei kıtaptarda ondai mälımet joq eken. Bıraq sonda da oqyǧan kıtaptarym menı būryn özım bılmeitın ǧalymdarmen tanystyryp, osy bügıngı ǧylym jolyna şyǧaryp saldy. Ǧalymdardyŋ bırde auyzşa, bırde jazbaşa derekterımen tanysyp jürıp, bıraz närsenı özım sezetındei därejege jettım. Sodan keiın ǧana jazuǧa kırıstım. Sonyŋ alǧaşqysy «Altyn tamyr» bolatyn. Odan keiın «Kömbe» şyqty, sodan soŋ – «Qazaqtyŋ qily tarihy», sosyn «Qazaqtar» degen kıtap.
– İä, «Qazaqtar» üşın 1996 jyly Memlekettık syilyq aldyŋyz ǧoi.
– Täuelsızdık alǧannan keiın jūrt­tyŋ bärı tarihqa qarai lap qoiǧan kezde, keŋestık zamannyŋ bızdıŋ halqymyzǧa şektırgen qasıretterın zertteuge ainalǧan kezde, men zerttep jürgen taqyrybymdy tastai salyp, köne tarihqa qarai bet qoidym. Öitkenı, būl kezde menıŋ būl salany zertteuge özgelerdei emes, azdy-köptı daiyndyǧym bar edı.
Bıraq bır halyqtyŋ tarihyn neşe jerden ǧūlama bılımdı bolsa da, bır adam jasai almaidy. Būl – osy baǧyttaǧy bırneşe zertteu instituttarynyŋ, ǧylymi zertteu ortalyqtarynyŋ ǧalymdary bırlesıp igerer şarua. Olar bırıne-bırı oi qosyp, bırın-bırı tolyqtyrady.
– Al kino ssenariı…
– Kino ssenariın jazuǧa bet būrǧanym da osy maqsattan tuyndady. Şynyn aitqanda, oǧan kärıstıŋ serialdary türtkı boldy. Bükıl bır äulettıŋ el bileu tarihyn serial arqyly jalpyǧa nasihattai bılgen kärıs halqynyŋ ūtymdy jol tapqanyna süisındım. Qyzyqtym. Ondai tarih, sän-saltanat, el bileu dästürı, qyzyqty tarihi oqiǧalar bızdıŋ halyqta da jetkılıktı. Nege sony körsetpeimız, nege kino arqyly tarihymyzdy nasihattamaimyz dep oilap, aqyry jazyp jatqan düniemdı tastai salyp, Möde han turaly köp seriialy filmnıŋ ssenariiın jazuǧa kırıstım. Būl tūlǧa qytai derekterınde Maudun (Maodun), orys deregınde Mode, türık derekterınde Mete dep atalady. Bızdıŋ qazaqtar ony «Möde» deidı. Bıraq men ony būzauǧa arnaǧandai, «Möde» degennen görı onyŋ özınıŋ alǧan betınen qaitpaityn, közdegen müddesı üşın nege bolsyn bara alatyn müddegerlıgıne sai «Müde» dep atadym. Aldyna qoiǧan maqsatyna jetpei qaitpaityn tūlǧaǧa öz müddesı, el müddesı üşın kürese bıletın adam retınde «Müde» degen at laiyqty dep tüidım. Öitkenı, onyŋ naqty öz atynyŋ qalai atalǧany älı künge belgısız.
Sonymen jan-jaqty ızdenıp, ärtürlı täjıribelerge süienıp otyryp, daiyndaldym. Söitıp aqyry «Müde han» kinossenariın jazyp şyqtym. Bıraq ol tüsırılgen joq.

– Nege?
– «Qazaqfilm» ssenaridı quana-quana, zor yqylaspen alǧan. Obaly neşık, prezidentı Ermek Amanşaev ınımız jan-jaqty qoldau körsettı de. Bıraq «jiyrma jyldyqqa jiyrma film» degen baǧdarlama boiynşa jūmys ıstep, qarajatynyŋ bärın soǧan jūmsaǧannan keiın menıŋ ssenariımdı kinoǧa ainaldyruǧa aqşa tabylmai qaldy. Sodan berı qozǧausyz jatyr. Al oqyǧan jūrttyŋ ssenarii turaly pıkırı öte joǧary.

– Film tüsırılse neşe seriiadan tūrar edı?
– Qazırgı ölşemderge salsa, on segız seriia bolyp qalatyn şyǧar. Ony Qytaidaǧy bır azamattar sūrap edı, bıraq, Qytaida qazaq tüsırse de, ol qytai önımı bolyp ketedı ǧoi dep kelısım bermedım. Menıŋ maqsatym ssenarist bolyp, at şyǧaru emes, osynau el müddesın, ūrpaq qamyn oilai bıletın otanşyl ūly tūlǧanyŋ ǧajaiyp ısterın jūrtqa tanytu arqyly, kino tılın jetık meŋgergen, menen de görı bılımdı jastarǧa bai tarihymyzdyŋ barlyǧyn ıs jüzınde körsetıp, soǧan betbūrys jasauǧa kömektesu ǧoi. Sonyŋ üşın de qalai bolǧanda da, kino özımızde tüsırılse dep otyrmyn. Ümıt joq emes.

Äŋgımelesken
Näzira BAIYRBEK