Bır närse aiqyn. Köşken seldei, esken jeldei ömır ötıp jatyr. Iаǧni, uaqyt şırkın bır sät toqtar emes. Öz aǧynymen barlyq tırşılıktı alǧa qarai jeteleidı. Mıne, ädettegıdei Elbasy Nūrsūltan Nazarbaev Qazaqstan halqyna arnaǧan dästürlı Joldauyn jariialady. Şynymdy aitsam, maǧan būl jolǧy Joldau erekşe körındı. Bırınşıden, osy uaqytqa şeiın Joldaular būlaişa erte jariialanǧan emes.
Ekınşıden, atalmyş qūjat qyzmetı bükılhalyqtyq sipatqa ainalǧan «Nūr Otan» partiiasynyŋ saiasi keŋesı otyrysynda arnaiy tanystyryldy. Būl Ündeudıŋ Ūlttyq valiuta künı qarsaŋynda joldanuy da özgeşe bır äser qaldyrdy. Menıŋşe, mūnyŋ bärı äste kezdeisoq emes. Bügınde bükıl älem jaŋa synaqtarmen jäne qaterlermen betpe-bet kelıp otyr. Būl tūrǧysynda biylǧy Joldauda bylai delıngen: «Älemdık ekonomika älı de jahandyq qarjylyq-ekonomikalyq daǧdarys saldarynan aiyǧa qoiǧan joq. Qazaqstan älemdık ekonomikanyŋ bır bölşegı retınde ärı geosaiasi qysymnyŋ episentrıne tıkelei jaqyn ornalasqan el bolǧandyqtan osynau üderısterdıŋ terıs äserlerın sezınbei qoimaidy».
Halyqaralyq valiuta qory men Düniejüzılık bank tarapynan 2014 jäne odan keiıngı ekı jyl boiynda älemdık ekonomikanyŋ damuynda boljam tömendeu jaǧyna qarai qaita qaralǧany belgılı. Sondyqtan, Joldauda aitylǧandai, bızde yrǧalyp-jyrǧaluǧa uaqyt joq. Bız terıs ürdısterdıŋ aldyn alu üşın barlyq yqtimal şaralardy jedel qabyldauǧa tiıspız. Osy rette Prezident Qazaqstannyŋ «Nūrly jol» jaŋa ekonomikalyq saiasaty turaly resmi jariialaǧanyn jäne mūny ıske asyruda elımızdıŋ qarjylyq jüiesınıŋ yqpaly mol bolatynyn erekşe atap ötken jön.
Retı kelgende aita ketu kerek, kezınde türlı saiasi oiynşylardyŋ syni pıkırlerıne qaramastan, bız syrtqy naryqtardaǧy jaǧdai oŋtailylyǧymen erekşelenıp, mūnai men bızdıŋ eksporttyq önımderımızge baǧa aitarlyqtai joǧary deŋgeide bolǧan jyldary şikızat eksportynan tüsken tabystardy Ūlttyq qorǧa baǧyttap keldık. Būl jönınde biylǧy Joldauda da aitylady: «Osy jyldardyŋ bärınde şikızat öndıru men odan tüsken tabystardy bız osy Qorǧa salyp keldık. 10 milliard dollardy bız 2007-2009 jyldardaǧy daǧdarysqa qarsy küreske baǧyttadyq. Qalǧan aqşany ışıp-jep jäne jūmsap qoiǧan joqpyz, saqtadyq jäne köbeittık. Qazır bız osy rezervterdı paidalanuǧa tiıs bolatyn kezeŋ tuyndap keledı. Būl qarjy qiyn uaqyttardy eŋserıp, ekonomikamyzdyŋ ösımın yntalandyruǧa kömektesetın bolady». İä, qarap otyrsaq, özımızdıŋ qarjymyzdyŋ bolǧany bızdı neǧūrlym senımdı de batyl sezınuge mümkındık berıp otyr. Bylaişa aitqanda,Ūlttyq teŋgemızdı engızudıŋ arqasynda naryqtyq sipattaǧy ekonomikamyzdy ornyqtyryp kelemız.
Ärine, mūnyŋ bärı bızge oŋaiǧa soqqan joq. Osy rette ötken ǧasyrdyŋ 90-ynşy jyldarynyŋ basyndaǧy memlekettıŋ ömırındegı eŋ auyr syndarly kezeŋge bır sät köz jügırtıp körsek. Ol kez quatty Keŋes Odaǧy qūlap, bız şyn maǧynasynda ūly imperiianyŋ üiındısınıŋ astynda qalǧan jaǧdaida edık. Käsıporyndar toqtap, myŋdaǧan adamdardyŋ köşede qaluy, bos söreler, şetı men şegı joq kezek, aqşanyŋ qūnsyzdana tüsuı, infliasiianyŋ jylyna myŋdaǧan paiyzdarǧa jetuı sol bır kezderdıŋ üirenşıktı qūbylysy bolatyn. Jappai jetıspeuşılık. Tıptı, kır sabynnyŋ özı halyqqa talonmen berılgenı älı este. Jūrttyŋ köbı dükender sörelerınde baǧasy ūşyp tūrsa da, tauar bolsa eken dep armandaǧanyn da ūmyta qoiǧan joqpyz. Menıŋ bır tanysymnyŋ köptegen käsıporyndar toqtap tūrǧan sol kezde: «Köşege şyqqanda şırkın zauyt mūrjasynan tütın şyqsa eken dep tıleimın. Adamdar eŋbekaqysyn, qarttar zeinetaqysyn alar edı, halyqtyŋ tūrmysy tüzeler edı» degenı bar.
Reseidıŋ Qazaqstanmen jäne özge ärıptesterımen aldyn ala kelıspesten aqşanyŋ qūnyn yryqtandyryp jıberuı hal-ahualdyŋ odan ärı şielenısuıne äkelıp soqty. Sol tūsta ǧoi, köptegen belgılı saiasatkerlerdıŋ Qazaqstannyŋ jeke memleket retınde qalyptasatynyna zor kümänmen qaraityndary. Mäselen, Keŋes Odaǧynyŋ tūŋǧyş jäne soŋǧy prezidentı Mihail Gorbachev özınıŋ memuarynda Qazaqstan oǧan eş basqaruǧa könbeitın aimaq tärızdı körıngenın aşyq moiyndaidy. Osy tärızdes pıkırdıŋ ataqty AQŞ saiasatkerı Zbignev Bjezinskiidıŋ tarapynan da aitylǧany belgılı.
Mıne, osyndai kürdelı jaǧdaida töl memleketımızge barlyǧyn jaŋadan bastau kerek boldy. Sol jaŋalyqtardyŋ bıregeiı täuelsız memleketımızdıŋ derbes ūlttyq valiutasyn ainalymǧa engızgenımız der edım. Mūnyŋ özı saiyp kelgende jeke dara saiasat jürgızuge, tiımdı ekonomika jüiesın ornyqtyruǧa baǧyttalǧan qūrylymdyq özgerısterdı tezdetuge mümkındık berdı.
Endı, mıne, biyl şynaiy ekonomikalyq täuelsızdık pen tabysty qarjy reformasynyŋ simvoly retındegı töl teŋgemızge 21 jyl tolyp otyr. Osy jyldardyŋ bederınde respublikanyŋ qarjy-nesie jäne ekonomikalyq saiasatynyŋ jeke dara damuynyŋ şeşuşı faktory bola bılgen qazaqstandyq aqşa bırlıgı halyqaralyq deŋgeide de tolyq moiyndalyp ülgerdı. Şeteldık sarapşylar teŋgenı TMD jäne Ortalyq Aziia keŋıstıgınde eŋ senımdı jäne eŋ tūraqty valiuta retınde baǧalaidy. Jalpy, teŋge bügıngı künı erkın älemdık valiuta retınde ainalymda bolmasa da, ol ūlttyq valiuta esebınde tolyqtai qalyptasty. Eŋ bastysy, teŋgenıŋ qazaqtardyŋ ūlttyq sana-sezımıne oŋ äserı bolǧanyn, jürekterıne quanyş ūialatqanyn erekşe atap ötken jön.
Qazır ötken jyldar belesınen köz jügırtsek, özımızdıŋ töl teŋgemızdı ainalymǧa şyǧaru turaly şeşımnıŋ ekonomikamyzdyŋ damuynyŋ jaŋa bır satysyna köterıluıne yqpal etken bıregei tarihi şeşım bolǧanyn ärı onyŋ der kezınde qabyldanǧanyn anyq aŋǧaramyz. Al, äuel basta jaǧdai öte auyr bolatyn. Älgıde aitqandai, rubl aimaǧynan şyǧuǧa mäjbür bolǧandyqtan jaŋa valiutany daiyndaudy ärı ony tezdetıp ainalymǧa engızudı Nūrsūltan Nazarbaev bastaǧan arnaiy komissiia qolǧa aldy. Keiın memleket basşysy öz estelıkterınde jazǧandai: «Memlekettı özınıŋ valiutasyz qūru mümkın emes edı. Sondyqtan, erte me, keş pe ony engızu qajet bolatyn. Valiuta – barlyq ekonomikanyŋ küretamyry ıspettı».
Osylardy eskere otyryp Qazaqstan Respublikasy Prezidentı özınıŋ eŋ alǧaşqy şeşımı retınde ūlttyq valiutany engızuge daiyndalu turaly öte qūpiia türdegı jarlyq şyǧarudy jön dep tapty. Osyǧan orai, suretşılerge ūlttyq valiutanyŋ körnektı dizainyn daiyndau jönınde naqty tapsyrmalar berıldı. Mūnyŋ syrtynda ūlttyq valiutaǧa laiyqty atau tabu kerek boldy. Nūrsūltan Nazarbaev «teŋge» degen ataudy laiyq kördı. Ol negızsız emes edı. Orta ǧasyrda qazaqtyŋ saiyn dalasynda «tamǧa» atauymen aqşa bırlıkterı qoldanylǧan bolatyn. Mysaly, köne Qazaq jerınde VII jäne VIII ǧasyrlarda Syrdariia men Otyrar alqabynda türkıler, al Jetısuda türgeşter özderınıŋ aqşalaryn ainalymǧa şyǧaryp otyrdy. Otyrarda arnaiy moneta saraiy jūmys jasap tūrdy. XIV ǧasyrdyŋ soŋynan bastap Ämır Temırdıŋ aqşalary ainalymǧa engızıldı.
Sonymen, komissiia türlı jaǧdaiattardy zerttei otyryp jaŋa valiutany kenet ärı jedel türde engızudı ūiǧardy. Saiyp kelgende būl ūiymdyq, saiasi jäne ekonomikalyq tūrǧydan alǧanda asa keŋ kölemdı operasiia boldy. Tek osydan keiın ǧana baryp saiasi mälımdeme jasaudyŋ sätı tüstı. 1993 jylǧy 12 qaraşadaǧy QR Prezidentı Jarlyǧyna orai Qazaqstan Respublikasynyŋ tügel aumaǧynda 1993 jylǧy 15 qaraşadan jergılıktı uaqyt boiynşa 8.00 saǧattan bastap Qazaqstan Respublikasynyŋ ūlttyq valiutasy – teŋge tolyq ainalymǧa endı. Būl kün, söitıp, ūlttyq valiutanyŋ tuǧan künı retınde resmi qabyldandy jäne töl teŋgemız Eltaŋba, Tu, Änūran siiaqty memleketımızdıŋ basty belgılerınıŋ bırıne ainaldy.
Osylaişa, 1993 jyly ainalymǧa 1 teŋgeden bastap 100 teŋgege deiın aqşalar şyǧaryla bastady. Olardyŋ betterıne tiısınşe ǧūlama ǧalym Äbu Nasyr äl-Farabi, halyq aqyny Süiınbai, küişı Qūrmanǧazy, etnograf Şoqan Uälihanov, aǧartuşy Abai Qūnanbaev, qazaqtyŋ körnektı handary Äbılqaiyr men Abylai ornalastyryldy.
1994 jyly ainalymǧa 200 jäne 500 teŋgelık aqşalar engızıldı. 1995 jylǧy 14 aqpannan bastap myŋ teŋgelık aqşalar ainalymǧa tüse bastady. Soŋyn ala teŋgenıŋ jaŋa ekonomikalyq mazmūnymen qatar bırneşe ret onyŋ syrt bet-beinesı de özgerısterge ūşyrady. Osy jyly Qazaqstanda banknot fabrikasy da ıske qosyldy. 1996 jyly ekı myŋ teŋgelık aqşa şyǧarylsa, 1998 jyly bes myŋ teŋge, al 2003 jyly qazırgı eŋ joǧary soma – 10 myŋ teŋge ainalymǧa engızıldı.
Alǧaşqy ailarda jaŋa valiuta tūraqsyzdyqqa ūşyraǧanymen, tarihi tūrǧydan alǧanda teŋgenı engızu qoǧamǧa saiasi-ekonomikalyq qalyptylyqty ornyqtyrǧan maŋyzdy jetıstık boldy. Strategiialyq jaǧynan Qazaqstannyŋ derbestıgı men täuelsızdıgın nyǧaituda būl naǧyz batyl qadam edı. Bır sözben aitqanda, qazır teŋge tolyqqandy jäne daǧdarysqa tötep beruşı aqşa bırlıgı retınde barynşa qalyptasyp otyr. Sondyqtan, nebır qiyndyqtardy eŋsere otyryp ūlttyq ekonomikamyzdy qaryştap damytuǧa, söitıp, «Nūrly jol» jaŋa ekonomikalyq saiasatynyŋ basty maqsaty – älemnıŋ aldyŋǧy qatarly 30 elınıŋ qūramyna enuge töl teŋgemızdıŋ yqpaly mol bolady desek, qatelese qoimaimyz.
Sonymen bırge, myna bır jaidy da este ūstaǧan jön. Bız tūraqtylyqty baǧalai bılgenımızdıŋ arqasynda bügıngı tabystarǧa jettık. Bızdıŋ eŋ basty bailyǧymyz – El bırlıgı boluy kerek. Öitkenı, El bırlıgı – bızdıŋ barşa tabystarymyzdyŋ kıltı.
Kenjebolat JOLDYBAI,
saiasattanuşy
