Ǧasyrlar qoinauynan, uaqyt synynan süzılıp jetken folklor – ūlttyq mentalitetımızdıŋ qaimaǧy. Folklordan tamyr tartqan, äsırese, dramalyq şyǧarmalar, zamana qanşa özgerse de bastapqy äleumettık-filosofiialyq mänın joǧaltpai ärbır jaŋa ūrpaqtyŋ oi-sanasyn qozǧap, ömır turaly tüsınıgıne säule tüsırıp, ärqaşan qoǧammen bırge jasai bermek. Sondai tūǧyry berık mäŋgılık şyǧarmalardyŋ bırı, söz zergerı Ǧ.Müsırepov qalamynan tuǧan – «Qozy Körpeş-Baian sūlu».
Ärine, būl pesanyŋ sahnalanuy jaŋalyq emes. Bıraq, «Qalai qoiylar eken?» degen sūraq közı qaraqty körermendı beijai qaldyrmasy da haq. Onyŋ üstıne, teatrdyŋ Äsem Chapaiqyzy bastaǧan jarnamaşylarynyŋ arqasynda «qoiylym janry – miuzikl» dep belgılenıp, «Bäiterek» toby ūsynady eken» degen daqpyrt üidegı, tüzdegı jūrttyŋ qūlaǧyn köterıp, qyzyǧuşylyǧymyzdy odan saiyn arttyrdy. Miuzikl – qazaq körermenıne taŋsyq janr, «Bäiterektıŋ» talaidy süisındırgen özıne laiyq aty, abyroiy bar. Bız de eleŋdegen köŋılmen el auzynda «Piramida» atanyp ketken Beibıtşılık jäne kelısım saraiyna jaqyndai bergenımızde, qaptaǧan qaraqūrym halyq arasynan «biletterıŋız joq pa?» dep sūrap ta jatqandardy qūlaǧymyz şaldy. Jaqsy nyşan edı.
Kördık. Spektakl qūrylymdarynyŋ özara üilesım tapqan tūstary barşylyq. Aldymen, klassik jazuşynyŋ mätını köp özgerıs körmegen. Prozada aq öleŋ degen bar, inversiialyq yrǧaqtarǧa, ūiqasqa qūrylady, mätınnıŋ osy erekşelıgın kompozitor Arman Düisenov dūrys paidalana bılıptı. Halyq änderınıŋ äuenderın barynşa saraŋ qoldanyp, basty keiıpkerlerdıŋ obrazyn şyrailandyra tüsu maqsatynda bügıngı jas körermennıŋ janyna jaqyn, jaqsy qabyldaityn muzykany – özınıŋ töl düniesın ornymen alǧa şyǧarypty.
Spektakldıŋ ssenografiiasy da (B.Burbaev) sättı şeşım tapqan. Ras, «Astana Operada» qoiylǧan «Bırjan-Sara» operasynda qoldanylǧan dekorasiiaǧa ūqsaityn jerı joq emes. Mäselen, tau etegı, jartas. Alaida, ädettegıdei köşırme bolypty deuge auzymyz barmaidy. Dūrysy, ideiasyn alǧan, baiytqan degenımız läzım. Sonyŋ arqasynda sahnalyq şeşım spektakl mazmūnyn, keiıpkerlerdıŋ köŋıl-küiın aşuǧa kömektesıp qana qoimaidy, kei-keide tıptı, tılsız keiıpkerdıŋ tap özıne ainalyp ta ketedı.
Qatal uaqyttyŋ özındei osynau qara jartasty örkeş-örkeş tau etegınde Qarabai auyly otyr. Tau bauraiy kökorai şalǧyn, arasynda jaiqalyp ösken qyzǧaldaq-sarǧaldaqtar köz jauyn alǧandai. Qozy Körpeş, Qodar, ortasynda Baian – mahabbat üştıgınıŋ küresı bastala qoimaǧan kez. Qarabaidyŋ köŋılı äzırge tynyş… Keiın ol Qozy Körpeştı aldap, ızdese tappasyn dep üdere köşıp, şöl dalaǧa qonys audarady. Endı töbesınen qūs ūşpaityn Betbaqdalany köremız. Quarǧan qu medien dalada qaŋbaq qana auyq-auyq jel aidap, domalap, laǧyp bara jatady. Mahabbat, adaldyq, aramdyq, özımşıldık, dünieqoŋyzdyq dodaǧa tüsken sahnadaǧy oqiǧa da şiryǧyp, şart synar sätıne qarai jaqyndai tüsedı. Äne-mıne ruhani apat bolatynyn körermen sezınıp te, tüisınıp te otyr. Endı ne bolar eken? Qaşan da spektakldıŋ finaly rejisser üşın ülken syn. Köbı janr tabiǧatyna däl keletın körkemdık şeşım tappai, aqyl-moral aitumen tüiındeidı nemese plakattyq ügıt-nasihat toryna şyrmalyp qalyp jatady. Mūnda olai emes, körermen tüisıgı aldanbaidy. Barlyq qiyndyqtardy jeŋıp, aqyry qauyşyp, baqyttan bastary ainalyp tūrǧan qos ǧaşyqtyŋ üstınen Qodar biık jartas basynan ülken bır diırmen tasty qūlatyp jıberedı. Jartasty qoparu Qodardyŋ tabiǧatyna laiyq äreket bolsa, qos ǧaşyqtyŋ bırdei ölım qūşuy – janrdyŋ tragediialyq tabiǧatyna laiyq final. Söitıp, sūsty jartas ta tap osy sätte Qodarmen bırıgıp, tılsız de qatygez keiıpkerge ainala qalǧandai bolady. Körermen ä degende az-kem ışın tartyp ünsız qalsa, ıle-şala dür sılkınıp, Qozyny somdaǧan O.Jaqypbekov, Qodar rolındegı E.Malaev, Jantyq bolǧan N.Öteuılov oiyndarynan alǧan jaqsy äserlerınıŋ jiyntyq baǧasyndai etıp, jan-jaqtan şatyrlata qol soǧyp jıberedı. Ärine, būl qūrmettıŋ ışınde ärtıster G.Täjıbaeva (Baian), A.Bermūhambetova (Maqpal), A.Nögerbek (Künıkei), Ş.Ordabaev (Jantyq-2) qosqan ülesterı joq emes.
Miuzikl dep at qoiylǧan soŋ, horeografiialyq bilerınıŋ de alar orny men äserı öz biıgınde boluǧa tiıs. Bi bar. Köbıne köpşılık sahnalarynda paidalanylady. Bişıler, negızınen, öner universitetınıŋ studentterı – ärtürlı mamandyqqa daiyndalyp jatqan şäkırtter, şetınen bişı emesı anyq, onyŋ üstıne täjıribesız, sol sebeptı sinhrondyq tūrǧydan qimyl-qozǧalystary bırkelkı şyqpai, körermenge tigızer estetikalyq äserın solǧyndatyp alǧan tūstary az bolǧan joq. Sondyqtan bi dene qimylynyŋ şyn mänındegı aluan türlı plastikalyq suretıne ainaluy üşın baletmeister S.Jolymbaevanyŋ aldaǧy uaqytta älı de bıraz ter töguıne tura keledı-au dep oilaimyz.
Keiıpkerlerdıŋ kostiumderı (suretşısı A.Syrbaeva) miuzikl janryna beiımdelgen ärı jeŋıl, ärı tartymdy, sonymen bırge, halqymyzdyŋ ertedegı dalalyq ülgısınen köp alşaqtai qoimaǧan, tamyryn saqtaǧan.
Spektaklde mahabbat tragediiasy ǧana emes, «Malǧa dostyŋ mūŋy joq, maldan basqa» dep Abai aitqandai, Qarabai tragediiasy da, iaǧni oqiǧanyŋ äleumettık-filosofiialyq astary da jaqsy aşylǧan. Eger qyzyn Qozy Körpeş alsa, Qarabai malynan ǧana airylmaidy, tegınen de airylady, oşaǧynyŋ oty sönedı. Onyŋ qyzymdy eger Qodarǧa bersem, malymdy da, tegımdı de saqtap qalarmyn degen aldamşy ümıtke bailanyp jüretını sondyqtan. Öitkenı, Qodar elı joq, şyqqan tegı belgısız bıreu, oǧan kımge, qai ūltqa sıŋse de bärıbır. İä, ärtürlı jolmen jantalasyp jürıp jiǧan-tergen bailyqty öz kındıgıŋnen jaralǧan balaŋ bolmaǧandyqtan kımge qaldyraryŋdy bılmei jantalasu, tütınıŋ öşıp, mal-mülkıŋnıŋ räsua bop ūstaǧannyŋ qolynda, tıstegennıŋ auzynda ketetının oilau qai zamanda kımge bolmasyn eŋ auyr azap ekenı dausyz ǧoi.
«Bäiterek» tobyndaǧy N.Öteuılov, E.Malaev, S.Qamiev tanymal jaqsy änşıler bolumen bırge, Q.Quanyşbaev atyndaǧy akademiialyq teatrdyŋ beldı ärtısterı de. Öz qarym-qabıletterıne sengendıkten de, aituly pesany miuzikl janrynda sahnalauǧa täuekel etken. Täuekel – jelqaiyq, eŋbekterı jandy. Oiyndy ülken zalda bır mezgılde üş myŋnan astam adamnyŋ tamaşalauy –talapker jas rejisser Sailau Qamiev üşın öner jolyndaǧy zor jetıstıgı. Şyǧarma türın bügıngı kün talǧamy men sūranysyna sai jaŋaşalap özgertkende, onyŋ syrt jarqylyn qualap ketpei, tarihi özegıne selkeu tüsırmegenı, ūlttyq när-boiau naqyşyn būzbai saqtai bılgenı, onyŋ rejisser retınde keleşegınen ümıt kütuge bolatynyn aŋǧartqandai. Eskerte keteiık, S.Qamievtıŋ būǧan deiın qoiǧan «Qyz Jıbek» spektaklınen de bız onyŋ ūlttyq ruhani qūndylyqtarǧa qūrmetpen qaraitynyn baiqaǧanbyz, aitqanbyz.
Osy jerde miuzikl degenımız ne degenge taǧy bır oralyp, ensiklopediiaǧa üŋılsek, drama, horeografiia jäne operanyŋ äserlı bölıkterınıŋ budany, basqaşa aitsaq, muzykalyq komediia, muzykalyq pesa nemese muzykalyq qoiylym degen ūǧymdardy bıldıretının köremız. Demek, arnaiy jazylǧan librettosy bolu kerek, mūnda ol joq. Sosyn är keiıpkerdıŋ öz ariiasy bolady, basty tūlǧalardyŋ arasyndaǧy talas-tartys ta muzyka tılımen beinelenedı, ol jaǧy da jetımsız. Sondyqtan şyǧarmaşylyq ızdenısterınıŋ sättı bolǧanyn tüiındei otyryp, tolyq maǧynasyndaǧy miuzikl deŋgeiıne köterıle almaǧanyn da jasyrǧymyz kelmeidı. Sosyn köşıru degennen aulaq bolu kerek-au. Köşıru şynaiy öner jasauşyǧa eşqaşan opa bergen emes. Mäselen, Qodardy tal şarbaqtyŋ ışıne bailap qoiyp äkelu sätı tūtqyndalǧan bülıkşıl Pugachevtıŋ (kinoda) däl osyndai pūşaiman halın beineleitın körınıstı qaitalaityndai. Būlai etu ızdeseŋ emge bır būrau şybyq tabylmaityn qaŋbaq kezgen qu medien qūladüzdegı dalalyqtarǧa mülde jarasqan joq. Odan da jamany, qos tertelı arbaǧa ūqsaǧan sol şarbaqty basty keiıpkerımız Qozy Körpeştıŋ esekşe jegılıp sahnaǧa özı süirep keletını. Ym, tūspal, qimyl-äreket degennıŋ maǧynasy keide sözden de artyq bolatynyn eskermeu – qatelık. Al, negızınde ūjym bükıl qūrylymdary: librettosy, muzykasy, horeografiiasy ūlttyq tamyrlardan när alǧan tuyndy bolsa, sahnaǧa jarqyratyp alyp şyǧa alatyndai qabıletterı baryn körsete bıldı.
Öten AHMET,
önertanuşy
