Конгресс-холда Наурыз мерекесі мен Тәуелсіздіктің 25 жылдығына арналған «Қазақтың мың күйі» атты концерт өтті. Оған Астана қаласы мемлекеттік академиялық филармониясы бастаған өнер ұжымдары, атап айтсақ, Қазақ оркестрі, «Сарыарқа» ұлттық аспаптар ансамблі, жақында ғана құрылған «Қорқыт» дәстүрлі музыка тобы, сондай-ақ, «Ақ жауын» мемлекеттік камералық оркестрі, Қазақ ұлттық өнер университетінің «Шат» домбырашылар ансамблі қатысты.
«Жалпы музыка атаулы нәрсе елдің сезім байлығы мен ішкі жаратылыс қалпын білдіретін болса, солардың ішіндегі ең толғаулы, ең терең сырлысы – күй» деп айтып кеткен екен кезінде ұлтымыздың классик жазушысы Мұхтар Әуезов. Расымен, күйімізді тыңдап, қазақты тануға болады. Яғни, ұлт болмысы оның күй өнерінен көрінеді.
Күй өнерінің шығу тарихы баяғы-бағзы замандардан тамыр тартады. «Күй – өте көне өнер, оның шығарма ретінде қалыптасуы ұлт емес, ұлыстық дәуірден бастау алады. Ұлыстық дәуір мәдениеті сақ, ғұн, үйсін, қаңлы замандарынан сыр шертеді» дейтін дәулескер күйші Жанғали Жүзбай Алтын Орда дәуіріндегі музыкалық мұрамыз ретінде «Ақсақ құлан – Жошы хан» күйінің тарауларын мысалға келтіреді.
«Күйдің ұлттық дәуірі деп Қазақ хандығы заманын айта аламыз, бұл – жыраулық дәстүрдің салтанат құрған кезі, күйдің де ұлттық сипатқа лайық аспаптық шығармаға толық айналып болған кезеңі. Бұл кездегі күйлер-тарихи күйлер қатарына жатады, мұнда хандық мемлекеттің басынан өткерген салтанаты мен қайғысы баяндалады. Мәселен, Асан қайғының күйлері, қазақ пен ноғайдың айрылысқан трагедиясына шыққан толғау күйлер, көне жер-су аттарына бағышталған күйлер осы кезеңнің ескерткіштері» деп ойын әрі қарай тарқататын күйші қазақтың күй өнерінің айрықша дамыған кезеңі ретінде ХVІІІ-ХІХ ғасырларды көрсетеді. Оның айтуынша, бұл кезеңде қазақ күйлерінің аймақтық мектептері қалыптасып, әртүрлі күйшілік үрдістер шеру құрды. Осы күнгі ұлан-ғайыр күй өнерінің барлық інжу-маржаны сол кезде түбірленіп туындады.
Күйші Құрманғазы, Дәулеткерей, Тәттімбет, Қожеке, Қазанғап, Бейсембі сынды күй майталмандарының өмір сүрген кезеңді күйдің гүлденген уақытына балайды. Елордада өткен кеште өнер көрсеткендер де қазақтың күй өнерінде өшпес із қалдырған тұлғалардың шығармаларын тартып, көне дәуірлерді күмбірлетті.
Мәселен, Қазақ оркестрінің репертуарында Қорқыт, Абыл, Түркеш, Құрманғазы, Ықылас, Сүгір, Тәттімбет, Дәулеткерей, Дина сынды күйшілердің және А.Жұбанов, М.Төлебаев, Л.Хамиди, С.Мұхамеджанов, Н.Тілендиев, М.Қойшыбаев, К.Күмісбеков, М.Манғытаев секілді композиторлардың туындылары бар. Олардың бірсыпырасын тыңдаған көрерменнің құлақ құрышы қанып қалды.
«Сарыарқа» ансамблінің мүшелері қобыз, сыбызғы, шаңқобыз, сазсырнай, жетіген, домбыра, адырна, шертер, дабыл, дауылпаз, қоңырау, асатаяқ, тұяқтас сынды ұлтымыздың көнеден келе жатқан аспаптар үнін прима қобыз, домбыра-контрабас, баян, блок-флейта сияқты кейіннен шыққан аспаптармен тамаша үндестірді.
«Қорқыт» тобы ғасырлардың қойнауындағы музыканы жаңғыртты. Белгілі күйші-композитор Секен Тұрысбек жетекшілік ететін «Ақ жауын» камералық оркестрі кешегі және бүгінгі заманның музыкасын залға алып келгендей болды. «Шат» домбырашылар ансамблінің өнерінен жастық жалын есіп тұрды.
Осыдан бес-алты жыл бұрын «Қазақтың 1000 күйі» антологиясы жарық көргенін айта кетейік. Одан соң қазақтың мың күйінің оркестр мен ансамбльдерге арналып жасалған партитуралар жинағы жасалды. Қазіргі таңда өнер ұжымдары да осы партитураларға сүйеніп, күйлерді орындап жүр. Оған елорда төрінде өткен концертте тағы көз жеткіздік.
Аманғали Қалжанов
