Суицидтің қайтсек алдын аламыз?

Қоғамдағы өзекті мәселе – ересектер арасында ғана емес, балалар мен мектеп жасындағы оқушылар арасында суицид әрекетіне барушылардың көбейіп тұрғандығы. Жаманат хабардың әлеуметтік желіде тез таралып, жастардың санасын улайтыны тағы бар. Мектептердегі бір психолог мыңдаған оқушының бәріне жетпейтіні тағы рас. Психологтардың бұл жөнінен арнайы маман еместігі де алаңдатады. Сонда қайтпек керек? Астана қаласы бойынша  психолог-суицидолог жалғыз маман – Михаил Смецкойға осы тақырыптағы ең өзекті сұрақтарымызды қойған едік.

– Михаил Андреевич, елордадағы жалғыз маман суицидологсыз. Жұмыс өте көп шығар, қалай үлгересіз, неге ел бойынша суицидолог мамандар аз, оларды кім даяр­лайды, кадр тапшылығын шешудің қандай жолдары бар?

– Жасөспірімдер үшін жұмыс істейтін маман жалғыз мен ғана, ал ересектер үшін суицидология­лық кабинеттің суицидологы – Екатерина Миронова бар. Уақыт тығыз, жұмыс өте көп, келетін адамдар одан да көп. Соңғы уақытта халықтың тез өсуіне байланысты мен суицид әрекетінен соң келген барлық балаларды қабылдамаймын, өйткені олардың саны соңғы 2-3 жылда біздің қалада қатты көбейді. Ал бұл жүктеме жастар денсаулық орталықтары мамандарының иығына түсті, олар қазіргі уақытта суицидтік ойлауы, ниеті бар балаларды және маған немесе МЦӨЗ-ге (Қалалық психикалық денсаулық орталығы) түспейтін суицидтік әрекеттен кейін балалардың бір бөлігін қабылдайды. Өкініштісі сол – біздің елімізде суицидолог мамандар даярланбайды, өйткені дәрігердің немесе психологтың жалпы бейіндік білімі болуы керек, бұл педагог-психолог емес, психолог. Жоғарыда дағдарыстық терапияда жұмыс істеуге қосымша үйрету керек. Себебі суицидтің себептері өте көп, ал суицид қатар жүруі мүмкін, яғни басқа психикалық жағдайдан, аурудан басқа немесе одан кейін жиі жүреді. Мысалы, бұл дисморфофобия болуы мүмкін, ол жиі тамақтанудағы бұзылу процесімен бірге жүреді, науқас өз денесіне риза болмайды, өзін әдемі емес, семіз санайды, бетперде киіп, бетін жасырады… соның салдарынан ол өлгісі келеді, өйткені ол бұл проблемалардың шешімін таба алмай, азап шегеді, өзін-өзі жеңе алмайды және оны шеше алмайды. Сондықтан да бұл науқастар когнитивті процестерден проблема іздемейді, бірақ олар салмақ жоғалту/пластик жасау/маска кию керек деп санайды, бірақ бәрібір әрқашан өздеріне риза болмайды. Сонымен қатар, кез келген психикалық жағдай аурумен, депрессиямен қатар болуы да  мүмкін. Осыған байланысты суицидолог кез келген сұраныспен жұмыс істей алуы керек. Мұндай маманды даярлау өте қымбат, сондықтан оған тиісті жалақы төлеген дұрыс. Сондықтан да кадрлар тапшылығын шешудің бірден-бір жолы – осы профильдегі мамандарға оқуға және жалақыға қаражат бөлінгені дұрыс.

– Суицидтің алдын алуға бола ма, ол үшін қандай жұмыс­тар жасалуы тиіс? Суицидтің себептері қандай?    

– Суицидтің алдын алуға болады, бірақ бұл өте күрделі іс және кешенді тәсілді қажет етеді. Ең алдымен, суицидтің көптеген себептері болуы мүмкін екенін түсіну керек және олардың комбинациясы әр адам үшін әртүрлі болуы мүмкін. Суицидке себеп: бірінші орында – отбасындағы жанжал, екінші орында досымен жанжал жатады.

Суицидтің ең көп таралу себептері:

• Психикалық бұзылулар: Депрессия, биполярлық бұзылу (өзгеру), шизофрения, мазасыздық және басқалар.
• Жеке дағдарыстар: жұмысынан айырылу, ажырасу, жақын адамының қайтыс болуы және тағы басқалар.
• Созылмалы аурулар мен ауырсыну: кейбір адамдар созылмалы ауруларға немесе адам төзгісіз ауырсынуға байланысты өз-өзіне қол жұмсауы мүмкін.
• Отбасылық факторлар: отбасындағы зорлық-зомбылық, жыныстық зорлық-зомбылық немесе балалық шақтағы зорлық-зомбылық.
• Заттарға тәуелділік: Алкоголизм, нашақорлық.
• Әлеуметтік және мәдени орта: иеліктен шығару, оқшау­лану немесе стигматизация сезімі.
• Суицидке арналған құралдардың болуы: мысалы, атыс қаруына немесе белгілі бір дәрі-дәрмектерге қол жеткізу.
• Импульсивтілік: кейбір адамдар жоғары импульсив­тілікке байланысты суицидтік әрекеттерді алдын ала жоспарламай жасай алады.

Суицидтің алдын алу жолдары:

• Қоғамның хабардарлығын арттыру: білім беру бағдарламалары және проблеманы хабардар ету науқандары.
• Суицидке қол жеткізуді шектеу: мысалы, белгілі бір дәрі-дәрмектердің сатылуын бақылау, көпірлер мен биік жерлерге кіруді шектеу.
• Психикалық ауруларды ерте анықтау және емдеу: депрессияны және басқа психикалық бұзылуларды тиімді емдеу суицид қаупін азайтуы мүмкін.
• Дағдарыс орталықтарын құру: адамдар қолдау ала алатын дағдарыс жағдайында көмек.
• Медициналық персоналды оқыту: дәрігерлер, психологтар, психиатрлар және басқа мамандар суицидтік мінез-құлықты анықтап, қажетті көмек көрсете білуі керек.
• Әлеуметтік қолдау: қоғам, отбасы және достардың қолдауы маңызды рөл атқарады.
• Жастармен жұмыс: осы жас тобындағы суицидтік мінез-құлықтың жоғары қаупін ескере отырып, жасөспірімдерге бағытталған мектеп бағдарламалары мен араласулар әсіресе маңызды.

Ең бастысы, адамдар қажет болған кезде көмек сұрап, қолдау ала алатындай сезінетін жағдайлар жасау.

– Алдыңызға келген ата-ана мен балаға қандай кеңес бересіз, суицидтің алдын алған бір-екі оқиғаны айтып бере аласыз ба?

– Жоғарыда жазылғанындай, көптеген факторлар суицидке әкелуі мүмкін. Науқасты bar немесе жыныс немесе RP-мен емдегенде, оларда суицидтік ойлар жиі кездеседі, мысалы, жүйке анорексиясы психикалық бұзылулар арасында өлім-жітімнің ең жоғары деңгейінің біріне ие. Сондықтан егер терапевт мұндай науқасты емдей алса, ол оны суицидтен де құтқарғаны болып есептеледі.

Ата-аналарға арналған кеңестер:

• Ашықтық және қолжетім­ділік: балаларыңызбен ашық диалогты сақтаңыз. Оларға олардың мәселелерін, қорқыныштары мен сезімдерін үкімсіз тыңдауға дайын екеніңізді білдіріңіз.
• Белгілер туралы хабардар болу: мінез-құлықтың күрт өзгеруі, хоббиге деген қызы­ғушылықты жоғалту, дос­тарыңызбен немесе отбасыңыз­бен араласудан аулақ болу, дәрменсіздік немесе үмітсіздік туралы айту сияқты ескерту белгілеріне назар аударыңыз.
• Психобілім: суицидтік мінез-құлық мәселесін зерттеңіз. Неғұрлым көп білсеңіз, балаңызға соғұрлым тиімді қолдау көрсете аласыз.
• Қауіпсіздік: үйде атыс қаруы, дәрі-дәрмек немесе қауіпті химиялық заттар сияқты суицидтің ықтимал құралдарына оңай қолжетімді емес екеніне көз жеткізіңіз.
• Кәсіби көмек: егер сіздің балаңызда суицидтік ойлар немесе ниеттер бар деп күдіктенсеңіз, кәсіби көмекке жүгініңіз. Бұған терапевт, психиатр немесе дағдарыс орталығы кіруі мүмкін.

Жасөспірімдерге арналған кеңестер:

• Өз сезімдеріңізді талқылаңыз: егер сізде проблемалар бар деп ойласаңыз, олар туралы сенімді адаммен-ата-анамен, мұғаліммен, досыңызбен немесе маманмен сөйлесіңіз.
• Оқшауланудан аулақ болыңыз: егер сіз өзіңізді осал немесе қайғылы сезінсеңіз, жалғыз болмауға тырысыңыз. Достарыңызбен немесе отбасыңызбен уақыт өткізіңіз.
• Стресті басқару дағдыларын дамыту: Медитация, йога, хобби, спорт немесе өнер стрес­ті азайтуға және көңіл-күйді жақсартуға көмектеседі.
• Қолдау іздеу: Егер сіз мектепте, үйде немесе басқалармен қарым-қатынаста қиындықтарға тап болсаңыз, көмек іздеуден тартынбаңыз. Көптеген адамдар Сізге көмектесуге дайын екенін ұмытпаңыз.

– Білім мекемелерінде оқушылардың, жасөспірімдердің қатысуымен ата-аналар және педагогтармен алдын алу іс-шараларын, жиындар, кездесулер өткізу өте маңызды. Бірақ, бұл қағазбастылық, есеп үшін өткізетін жиындар емес пе, олардың тұйыққа тірелген балаға көмегі бола ма қалай ойлайсыз?

– Біздің қалада мектепте педагог-психологқа жүктеме өте үлкен, бізде орта есеппен мектепте 2500 оқушы бар, кейбіреулерінде 3000-нан астам, ал 90% оқу орындарында психологтар екеу ғана, үшеу болуы өте сирек кездеседі. Жасөспірімдерді толыққанды психологиялық сүйемелдеу үшін 250 оқушыға 1 психолог қажет. Маманға үлкен жүктеме мен басшылықтың талаптарына байланысты, Иә, шынымен де барлық жұмыс туралы қағаз жазуға айналады.

– Біздің елімізде балалардың құқықтары заңдық жағынан дұрыс қорғалған ба, қандай тұстарын өзгертіп, қайта қарау керек деп есептейсіз?

– Қазақстан халықаралық стандарттарды, атап айтқанда, БҰҰ-ның Бала құқықтары туралы Конвенциясын сақтай отырып, балалардың құқықтарын күшейту үшін шаралар қабылдады. Дегенмен, кез келген елде балалардың құқықтарын қорғауды жақсартуды мақсат тұтады. Міне, балалардың құқықтары туралы пікірталастарда жиі көтерілетін және көптеген елдер, соның ішінде Қазақстан үшін өзекті болуы мүмкін бірнеше жайттар бар:

• Білімге қол жеткізу: барлық балалардың, соның ішінде қыз­­дардың, мүгедек балалардың және осал топтағы балалардың сапалы білімге тең және үздіксіз қол жеткізуін қамтамасыз ету.
• Зорлық-зомбылықтан қорғау: балаларға қарсы физикалық, психологиялық және жыныстық зорлық-зомбылықтың алдын алу және онымен күресу шараларын күшейту.
• Балалар еңбегі: балалар еңбегімен күресуге бағытталған заңдарды қабылдау және жүзеге асыру, әсіресе оның ең қанаушы және қауіпті түрлерінде.
• Денсаулық сақтауға қол жеткізу: барлық балалардың сапалы медициналық қызметтерге, соның ішінде психологиялық көмекке қол жеткізуін қамтамасыз ету.
• Балалардың қатысуы: балалар мен жасөспірімдерді олардың өміріне қатысты шешімдер қабылдауға қосу және олардың жасына және жетілуіне сәйкес олардың пікірлерін құрметтеу.
• Қамқоршылық жүйесі: отбасылық тәрбиеге және ата-­анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды орналастырудың балама түрлеріне баса назар аудара отырып, балалар үйлері мен интернаттар жүйесін тексеру.
• Ювеналды әділет: жазадан гөрі оңалту мен әлеуметтенуге баса назар аудара отырып, қылмыстық жауапкершілікке тартылған Балалардың құқықтарын қамтамасыз ететін жүйені құру.

Алайда мен Қазақстандағы балалардың құқықтарын қорғаудың ағымдағы жай-күйі туралы нақты қорытынды жасауым үшін халықаралық және жергілікті құқық қорғау ұйымдарының есептеріне, сондай-ақ Қазақстан Үкіметінің деректеріне жүгінуім қажет.

– Жергілікті полиция қызметі басқармасының ювеналды полиция бөлімімен осы бағыттағы жұмыстарыңыз қалай айшықталып, үйлеседі?

– Біз жалпы мезгілімен бір­лескен дөңгелек үстелдер өткіземіз, жасөспірімдердің суицидтік мәселелерін және оларды шешу жолдарын талқылаймыз. МЦӨЗ ювеналды полициядан мен ай сайынғы талдау жасайтын жасөспірімдердің суицидтік белсенділігінің саны мен әдістері туралы деректерді алады.

– Буллинг арқылы баланы қорқыту әрқашан болды, әлі сонымен күресіп келеміз. Сонымен, бұл мәселе шешіле ме? Бокс секциясы сияқты қуғын-сүргінмен күресудің тиімді әдістері бар ма?

– Иә, мектептерде қорқыту мен қорқытумен күресуде тиімді деп саналатын әртүрлі әдістер мен тәсілдер бар. Олар мәдени, әлеуметтік және білім беру контексттеріне байланысты өзгеруі мүмкін. Бірақ тұтастай алғанда, олар ұқсас принциптерге негізделген:

• Хабардарлықты арттыру: оқушыларға, мұғалімдерге және ата-аналарға қорқытудың қауіптілігі және оның салдары туралы білім беру бағдарламалары.
• Қауіпсіз білім беру ортасын құру: бұл физикалық ортаны өзгертуді, мысалы, мектеп аумағындағы бақылауды жақсартуды және оқушылар арасындағы мейірімді және өзара сыйластық қарым-қатынасқа жағдай жасауды қамтуы мүмкін.
• Психологиялық қолдау: жәбірленушілермен және құқық бұзушылармен жұмыс істей алатын мектеп психологына немесе кеңесшісіне қолжетімділікті қамтамасыз ету.
• Проактивті бағдарламалар: қарым-қатынас дағдыларын қалыптастыруға, жанжалдарды шешуге және балалардың өзін-өзі бағалауын нығайтуға бағытталған бағдарламалар.
• Мектептегі мінез-құлық кодекстері: бұзушылықтарға тиісті әрекет ету шараларымен қорқытуға қарсы нақты және нақты ережелер.
• Ата-аналарды қолдау: ата-аналарды оқу және білім беру процесіне тарту, оларға мәселені түсінуге және шешудің жолдарын табуға көмектесу.
• Мұғалімдерді оқыту: мұғалімдерге қорлауды тиімді тану және оған қарсы тұру үшін ресурстар мен оқытуды қамтамасыз ету.
• Құқық бұзушылармен жұмыс: мінез-құлқының салдарын түсінуге және өзара әрекеттесудің балама тәсілдерін дамытуға көмектесу үшін қорлаумен айналысатын балалармен қарқынды жұмыс.
• Тұрақты сауалнамалар мен зерттеулер жүргізу: мектепте қорқыту туралы мәліметтер жинау оның ауқымы мен қолданылатын әдістердің тиімділігін түсінуге көмектеседі.
• Қоғамдастықпен ынтымақтастық: мамандандырылған ұйымдармен, полициямен және басқа мекемелермен жұмыс істеу буллингке қарсы күресті күшейтуі мүмкін.

Осы және басқа әдістерді қолданған кезде әр мектеп ортасының жеке ерекшеліктерін ескеру және әдістерді нақты қажеттіліктерге бейімдеу маңызды.

– Сұхбатыңызға рахмет!