كۇدىگىمىز – كوپ, ءۇمىتىمىز از ەدى…
– اكىم اعا, استانا كۇنى قۇتتى بولسىن!
– راحمەت, اينالايىن! بار قازاقتىڭ باس قالاسى وركەندەي بەرسىن!
– استانا كۇنى قارساڭىندا وزىڭىزبەن سۇحباتتاسۋىمىزدىڭ ءبىر سەبەبى, ءسىز ەلورداعا العاش قونىس اۋدارعان قالامگەرلەردىڭ ءبىرىسىز. باس شاھارعا ءبىرىنشى رەت اياق باسقان كەزىڭىز ەسىڭىزدە مە؟
– ءيا, ول كەز ءالى كۇنگە كوز الدىمدا. بۇل – ەلباسىنىڭ جارلىعىمەن اقمولا قالاسى رەسمي تۇردە قازاقستاننىڭ استاناسى مارتەبەسىن يەلەنگەن 1997 جىلدىڭ 10 جەلتوقسانى بولاتىن. ءدال وسى كۇنى مەملەكەتتىك رامىزدەردىڭ سارىارقا تورىنە كوشىرىلۋ قۇرمەتىنە سالتاناتتى جيىن بولدى. وسىعان قاتىسۋعا الماتىدان ءبىر توپ زيالى قاۋىم وكىلدەرى كەلدى. جازۋشىلاردان مارقۇم سايىن مۇراتبەكوۆ ەكەۋىمىز بارمىز. قىس كەزى. دالادا قار جاۋىپ, كۇن بەرەكەسىزدەۋ بولىپ تۇردى. اقمولانىڭ شىڭىلتىر ايازىنا شىداماعان بىزدەر: «ياپىراي, پرەزيدەنت نەگە اسىقتى ەكەن, بۇل قالا ەلدىڭ استاناسى قالاي بولادى؟» دەگەن كۇماندى ويمەن الماتىعا قايتتىق. ول كەزدە راسىمەن كۇدىگىمىز كوپ, ءۇمىتىمىز از ەدى.
كەلەسى جىلى استانانىڭ حالىقارالىق تۇساۋكەسەرىنە قاتىسۋعا كەلدىك. ول ەندى جاز ايى بولاتىن. ءبىز سول كەزدەگى «ماسكەۋ» قوناق ۇيىنە تۇستىك. وندا ءبىر قازاق بالاسىن كورە الماي, كوڭىلىمىز قۇلازىپ-اق قالدى. ءبىر كەزدە داياشى قىزداردىڭ ءبىرى قازاق ەكەنىن كوزىمىز شالدى. ءماز بولعان بىزدەر وعان قازاقشا ءۇن قاتىپ ەدىك, بەتىمىزگە باقىرايىپ قاراپ تۇردى دا: «نە پونيمايۋ» دەدى دە بۇرىلىپ كەتىپ قالدى. سوندا عانا ءبىز اقمولا ءوڭىرىن قازاقىلاندىرۋ ءۇشىن دە ونى ەلدىڭ ءتورى قىلۋ كەرەكتىگىن ۇعىنعانداي بولدىق. بەس وبلىستىڭ باسىن بىرىكتىرىپ, تىڭ ولكەسىنىڭ ورتالىعى ەتۋ كوزدەلگەن اقمولادا ول كەزدە وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ ۇلەس سالماعى باسىم ەدى. وسى ۇرىمتال تۇستى ۇتىمدى پايدالانىپ, ءوزىنىڭ مۇددەسىنە قاراي يكەمدەپ العىسى كەلگەن جات پيعىلدىلار دا جوق ەمەس ەدى. سوندىقتان مەن ەلباسىنىڭ بۇل يدەياسىن شىنىمەن دە ەرلىككە, ۇلتتىق مۇراتتى كوزدەگەن ءىرى جوبا رەتىندە باعالايمىن.
قاراپ تۇرساڭىز, الەمدە قالىپتاسقان ءتارتىپ بويىنشا, بەلگىلى ءبىر قالانىڭ استانا اتانۋى ءۇشىن ول 32 تالاپقا ساي بولۋى كەرەك ەكەن. ال اقمولا سول ولشەمدەردىڭ بارىنە ساي بولىپ شىقتى. كەزىندە مەن: «حاندارىمىز تۋ تىككەن مەكەنى قاسيەتتى ۇلىتاۋدى نەگە استانا قىلماسقا» دەپ ويلاۋشى ەدىم. بۇل تۋرالى گازەتتەرگە جازدىم دا. ماقالامدى ەلباسى وقىعان-وقىماعانىن بىلمەيمىن, بىراق ءبىر سوزىندە ول كىسى: «استانا بولۋعا قاي شاھار لايىق دەگەن ساۋالعا كوپ ويلاندىم. ويىمدا – ۇلىتاۋ دا بولدى. بىراق وندا تەمىر جول جوق. سوندىقتان بارلىق تالاپتارعا اقمولا لايىق دەگەن وي ءتۇيدىم» دەدى. راسىمەن دە ۇلىتاۋ وڭىرىندە ەكونوميكانىڭ كۇرە تامىرى – تەمىرجول تورابى جوقتىعىن ويلاماپپىن. ال, ەۋرازيا كىندىگىندەگى اقمولا توعىز جولدىڭ تورابىندا ورنالاسىپتى. بۇل سولتۇستىك پەن وڭتۇستىككە, باتىس پەن شىعىسقا ىقپال ەتۋ جاعىنان قولايلى. ونىڭ سىرتىندا ينفراقۇرىلىمداردى دامىتۋ جاعىنان, قورشاعان ورتا مەن سەيسميكالىق جاعدايى, ەڭبەك رەسۋرستارى ماسەلەسى ءبىر ەلدىڭ استاناسى بولۋعا سۇرانىپ-اق تۇر ەدى. كەيىن اقمولانىڭ استانا بولاتىنىنا كۇدىكپەن قاراعان جۇرتشىلىقتىڭ ءبارى دە شەشىمنىڭ دۇرىستىعىن مويىندادى عوي. ال, جىمىسقى نيەتتىلەردىڭ اۋزىنا قۇم قۇيىلدى. بۇكىل ءبىر ەلدىڭ استاناسىن يەمدەنىپ الۋعا كىمنىڭ باتىلى جەتسىن؟!
تالپىنىس تاڭداي قاعارلىق
– استانانىڭ دامۋ ديناميكاسىنا ءوزىمىز عانا ەمەس, شەتەلدىكتەر دە تامسانىپ جاتادى. كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن وركەندەگەن شاھاردىڭ بۇگىنگى بەت-بەينەسى جونىندە نە ايتار ەدىڭىز؟
– مەنىڭ استاناعا كوشىپ كەلىپ, تولىققاندى ونىڭ تۇرعىنى اتانعانىما 11 جىل بولىپتى. وسى ۋاقىتتىڭ ىشىندە قالا ادام تانىماستاي وزگەرگەنىن كۇللى جۇرت بىلەدى. شىنىمەن دە استانانىڭ دامۋ ديناميكاسى تاڭداي قاعارلىق. كۇنى كەشە قوڭىرتوبەل عانا شاعىن شاھار اسقاقتاعان استاناعا اينالادى دەپ كىم ويلاعان؟! نەسىن جاسىرايىق, بۇرىن قالانىڭ سۇرىقسىزداۋ كەلبەتىن كورىپ: «ءاي, اقمولانى استانا ەتۋدەن ەشتەڭە شىقپاس-اۋ» دەپ كەڭەسەتىنبىز. سويتسەك, جاڭساق ويلاپپىز. قازاق قىسقا مەرزىم ىشىندە ءوز استاناسىن سالىپ الدى. بۇل – تاريحتا بولماعان جاعداي. برازيليا دەگەن اتى دارداي ەل بار. ولار استاناسىن «برازيليا» دەپ اتاپ, جاڭادان سالاتىن بولعان. مىنە, ەلۋ جىلداي بولدى, استاناسىن ءالى سالۋمەن كەلەدى. قونىستانىپ تا ۇلگەرگەن جوق. ال, قازاق ەلى استانا بولىپ جاريالانىسىمەن وعان كوشىپ الدى. مۇنداي تاۋەكەلگە بارۋىمىزدىڭ ءوزى – ەرلىك. ءبىر رەسەيلىك ساۋلەتشى «ليتەراتۋرنايا گازەتا» باسىلىمىنا: «مەن الەمنىڭ تالاي ەلىندە بولدىم. بىراق استاناداي قارقىندى سالىنىپ جاتقان قالانى كورگەن جوقپىن. ماسكەۋ, پەتەربۋرگتىڭ ءوزى سونداي جىلدامدىقپەن سالىنعان ەمەس. مەنى تاڭقالدىرعان ادەمى جوبالاردىڭ ءبىرى بولدى بۇل» دەپ جازىپتى. وسى تاقىلەتتەس پىكىرلەردى تالاي كەزدەستىردىم. دەمەك, ءبىزدىڭ استانامىز جامان بولماعانى.
ەلوردامىزدىڭ ەڭسەسى تىكتەلدى. ىرگەتاسى تولىققاندى قالاندى. ەندى استانانى اسىقپاي سالۋىمىز كەرەك. ونى تۇرعىزۋعا ساپالى ماتەريالدار پايدالانىلعانى ءجون. ۇيلەردى, عيماراتتاردى تاستان قالاپ, كىرپىشتەن سالۋ قاجەت. مىسالى, ارمياندار ەرەۆانىن تەك تاستان قالادى. كورسەڭ, كوز تويادى. بۇل – بۇگىن بار دا, ەرتەڭ قيراپ قالاتىن ماتەريال ەمەس. ءبىز دە استانانى ماڭگىلىك سالۋعا, عاسىردان عاسىرعا, ۇرپاقتان ۇرپاققا ءبىر جەرى بۇلىنبەي جەتەتىندەي ساپالى ءارى بەرىك ەتىپ سالۋعا تىرىسۋىمىز كەرەك. قازاققا استانا ماڭگىلىككە قاجەت. وسى ماقساتتى العا قويساق, كەلەشەك الدىنداعى پارىزىمىزدى وتەگەنىمىز.
– استاناعا كوشىپ كەلگەندەردىڭ كوپشىلىگى الماتىنى اڭساپ, قيماي جاتادى. وسى جاعىنان ءسىزدىڭ كوڭىل-كۇيىڭىز قانداي؟
– مەن دە – كەزىندە الماتىمەن قيماي قوشتاسقانداردىڭ ءبىرىمىن. بىراق قازىر قايدا بارسام دا, استاناعا قايتۋعا اسىعىپ تۇرامىن. ەلورداعا ابدەن باۋىر باسىپ كەتتىك. ەشكىم رەنجىمەسىن, بىراق قازىرگى الماتىنىڭ كەسكىن-كەلبەتىنە كوڭىلىم تولمايدى. مەنىڭ كەزىمدەگىدەي سۇلۋ الماتى جوق قازىر. قىل اياعى, ءتۇزۋ كوشەلەرىنىڭ ءوزى قيسايىپ كەتكەن. بارعان سايىن كوڭىلىم قۇلازىپ قايتادى. ال استانا – ماعان ىستىق. وسىندا ۇلىم الپامىس مەكتەپ تابالدىرىعىن العاش اتتاپ ەدى, قازىر ءبىلىم وشاعىن ءبىتىرىپ وتىر. قىزىم ارۋزا 8-سىنىپقا كوشتى. ۋاقىت دەگەن قالاي عانا زىمىرادى دەسەڭىزشى. كۇنى كەشە الماتىلىق سياقتى ەدىك, ەندى مىنە, اياق استىنان استانالىق بولىپ كەتتىك.
ادامدىعى مەن ازاماتتىعى بيىك تۇلعا
– اكىم اعا, 6 شىلدە – استانا كۇنى عانا ەمەس, پرەزيدەنتىمىزدىڭ دە تۋعان كۇنى. ەلباسىنىڭ الدىن تالاي كورىپ, اڭگىمەلەسىپ, وي-پىكىر الماسىپ جۇرگەن زيالى قاۋىم وكىلى رەتىندە سول كىسى تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز؟
– تالاي رەت تار زامانعا تاپ كەلىپ, «مىڭ ءولىپ, مىڭ تىرىلگەن» قازاقتىڭ ءبىر ارمانى ازاتتىق ەدى. سان مىڭداعان عاسىرلار بويى ارمانداعان سول ارمانى جۇزەگە اسىپ, ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن الدى. بىراق ءوز الدىنا شاڭىراق كوتەرگەن سول كەز قيىن-قىستاۋ كەزەڭمەن تۇسپا-تۇس كەلگەنىن ەل جاقسى بىلەدى. اسىرەسە, نەشە ءتۇرلى ۇلتتىڭ مەكەنى بولعان قازاقستانعا اۋزى دۋالى, قولىندا قامشىسى بار كوشباسشى كەرەك بولدى. ەلباسى سول تالاپقا لايىق تۇلعا بولا ءبىلدى. ال ەندى مىنەز-قۇلقىنا كەلسەم, پرەزيدەنتىمىز – ادام رەتىندە اقكوڭىل جان. بالامەن – بالاشا, ۇلكەندەرمەن ۇلكەندەرشە سويلەسە بىلەتىن, قانداي ورتامەن دە ءتىل تابىسا بىلەتىن ادام. شەشەندىگى ءوز الدىنا, تاريحتى تەرەڭ مەڭگەرگەندىگى مەنى تاڭقالدىرادى. ەلدىكتى تانىتاتىن, تاريحي تۇلعالاردى ناسيحاتتايتىن جوبالارعا ۇنەمى ىقپال ەتىپ وتىرادى. مۇستافا شوقاي تۋرالى ءفيلمنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە دە ەلباسى سەبەپكەر بولدى. بىردە سالتاناتتى جيىنداردىڭ بىرىندە پرەزيدەنت ماعان: «قازىر نە جازىپ ءجۇرسىڭ؟ مۇمكىن, ابىلاي حاننىڭ وبرازىن سومدايتىن جاقسى دۇنيە جازارسىڭ؟!» دەدى. مەن بۇل تاقىرىپتى قاۋزاپ جۇرگەن جازۋشىلار جەتەرلىك ەكەندىگىن العا تارتتىم. «ەندەشە, مۇستافا شوقاي تۋرالى قوماقتى دۇنيە جاز. مۇمكىن, فيلم تۇسىرەرسىڭ» دەدى. قاسىمدا رەجيسسەر ساتىبالدى نارىمبەتوۆ تۇرعان. ول مۇنى ەستىپ, قۋانىپ كەتتى. وسىلايشا, مۇستافا شوقاي تۋرالى ەكى سەريالى كوركەم فيلم دۇنيەگە كەلدى.
– ءجون ەكەن. جالپى ەلباسىمەن تانىستىعىڭىز قاشان, قايدا باستالىپ ەدى؟
– پرەزيدەنتپەن تانىستىعىمىز ول كىسىنىڭ تەمىرتاۋدا جۇرگەن كەزىنەن باستالعان. ول كەزدە مەن جازۋشىلار وداعىنىڭ «ۇلتارالىق دوستىق» دەگەن ءبولىمىنىڭ حاتشىسى قىزمەتىن اتقاراتىنمىن. بىردە بىزگە گرۋزيادان ءبىر توپ اقىن-جازۋشى كەلىپ, ولارعا تىرشىلىك قازانى قايناپ جاتقان تەمىرتاۋدى كورسەتۋ ماعان بۇيىردى. تەمىرتاۋعا تۇسە قالعاندا, ءبىزدى جاپ-جاس ءبىر جىگىت قارسى الدى. ءوزىن تەمىرتاۋ قالالىق كومسومول كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى دەپ تانىستىرعان جىگىت جانىمىزدا ەكى كۇن بويى ەرىپ ءجۇردى. كورگەندى, شيراق ەكەنى كورىنىپ تۇردى. ەكەۋمىز تەز ءتىل تابىسىپ كەتتىك. ءتىپتى جەرلەس, تۋىسقاندىعىمىز دا بار بولىپ شىقتى. سودان بەرى كەزدەسكەن جەردە امانداسىپ, ەل, جەر, ۇلت ماسەلەسى تۋرالى ەمەن-جارقىن وتىرىپ اڭگىمەلەسۋدى ادەتكە اينالدىردىق. ول كىسى مەنىمەن اڭگىمەنى ىلعي قالجىڭمەن باستايدى. بىردە ەلباسىمىز ءوزىم قازىر جۇمىس ىستەپ جۇرگەن ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اشىلۋ سالتاناتىنا كەلدى. ونىڭ سوڭىندا كونتسەرت بولدى. باعدارلاما اياقتالعاندا تۇرا بەرگەن مەنى كورىپ, جانىما كەلدى دە: «وسى, اكىم, سەن «استانادا رۋحاني ورتا جوق, عيمارات جوق» دەپ مەنى ءجيى سىنايسىڭ. مىنە, ادەمى عيمارات سالىپ بەردىم. ەندى ريزاسىڭ با؟» دەدى ءازىل-قالجىڭ ارالاستىرا. «ءيا, ريزامىن» دەپ قويامىن مەن دە. كەيبىر ماسەلەلەردى ادەمى ازىلىمەن-اق جەتكىزەتىن, ءسوزدىڭ نارقى مەن سالماعىن بىلەتىن ەلباسىنىڭ قاراپايىمدىلىعى دا – ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە.
ەلورداعا جازۋشىلار ۇيى كەرەك
– اعا, ءوزىڭىز ەلىمىزگە بەلگىلى قالامگەر بولعاننان كەيىن ادەبيەتتى اينالىپ وتكەنىمىز جاراسپاس. جوعارىدا استانانىڭ دامۋ قارقىنىنا ريزا ەكەنىڭىزدى ايتتىڭىز. ال ەلوردانىڭ رۋحاني دەڭگەيىنە, ادەبي ورتاسىنا كوڭىلىڭىز تولا ما؟
– شىنىمدى ايتسام, استانانىڭ دامۋ قارقىنىنا كوڭىلىم تولسا دا, ادەبي ورتاسىنا كوڭىلىم تولا قويعان جوق. قالادا ءالى كۇنگە دەيىن جازۋشىلار وداعىنىڭ عيماراتى جوقتىعى مەنى قىنجىلتادى. قالامگەرلەر ءالى دە دالادا ءجۇر. قازىر استاناداعى جازۋشىلاردىڭ سانى 150-دەن استى. باراتىن, جازاتىن جەرىمىز جوق. باس قوسىپ, پىكىرلەسىپ تۇراتىن تۇراقتى مەكەنەمىز بولماعاننان كەيىن كىمنىڭ قايدا, نە ىستەپ جۇرگەنىنەن دە حابارسىزبىز. پىكىرلەسۋدىڭ ءوزى ءبىراز شىندىقتىڭ بەتىن اشىپ, ادەبيەتكە تىڭ دۇنيە اكەلۋگە جول سالاتىنى بەلگىلى. بۇرىن الماتىداعى جازۋشىلار ۇيىندە قىزىل كەڭىردەك بولىپ ايتىساتىنبىز. ءتىپتى, توبەلەسۋگە دەيىن باراتىن ەدىك. ال تۇستەن كەيىن تۇك بولماعانداي قۇشاقتاسىپ, رەستوراندارعا جول تارتاتىنبىز (كۇلدى). مۇنىڭ ءوزى جازۋشىلاردى ءبىر-بىرىنە جاقىنداستىرىپ, باۋىر ەتۋشى ەدى. جايماشۋاق سول كەزدەردى ءالى كۇنگە دەيىن ساعىنىشپەن ەسكە الامىن. قازىر استانادا اندا-ساندا ۇلتتىق كىتاپحانادا ءبىر كەزدەسىپ تۇراتىنىمىز بولماسا, باسقا بارار جەرىمىز جوقتىڭ قاسى.
– كەزىندە استانا تەاترىنداعى دراماتۋرگيانىڭ جۇتاڭدىعىن دا اۋىزعا الىپ ەدىڭىز...
– ءيا, قازىر استانا تەاترىندا ول جاعىنان جاعدايى ءتاۋىر. كورەرمەندەرى دە قالىپتاستى. بىراق ەلوردانىڭ جالعىز قازاق اكادەميالىق تەاترى تار عيماراتتى پانالاپ وتىرعانىنا جانىم اشيدى. ولارعا ءوز الدىنا جەكە ءزاۋلىم عيمارات كەرەك-اۋ.
جازۋشى مەن ءجۋرناليستىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي
– ءسىز ءبىر سوزىڭىزدە «كوركەم ادەبيەتتىڭ قاس جاۋى – جۋرناليزم» دەپ ەدىڭىز...
– ءبىز جۋرناليست پەن جازۋشىنىڭ ارا جىگىن اجىراتا الماي جۇرگەن ءتارىزدىمىز. قولىنا قالام ۇستاعاننىڭ ءبارى جازۋشى ەمەس. كەيبىرەۋلەر بەس بەتتىك ماقالامدى بەس ءجۇز بەتكە جەتكىزسەم, رومان بولىپ شىعادى دەپ ويلايدى. شىندىعىندا, كوركەم ادەبيەتتى جوسپارلاۋعا بولمايدى. كوركەم شىعارما ويلاماعان جەردەن تۋادى. ادامدا قۇدايدىڭ ءوزى بەرگەن تالانتى, جۇرەگىندە جارىق ەتكەن وتى بولادى. ادەبيەتتى جاسايتىن – وسىلار. ءجۋرناليستىڭ جازعان ماتەريالدارىنىڭ ءبارى كوركەم شىعارماعا ۇلاسا بەرمەيدى. گازەتشىلەر بۇگىنگى ۋاقىتقا قىزمەت ەتەدى. ال جازۋشىلار كەلەشەككە قىزمەت ەتۋى ءتيىس. باستى ايىرماشىلىق وسىندا.
ءبىز وقۋعا 40 جازۋشى بولىپ, قاتار كەلدىك. وقۋدى بىتىرە سالىسىمەن كوپشىلىگى گازەت-جۋرنالدارعا ورنالاسىپ, جۋرناليست بولدى. كەيىن ءبارى جازۋشىلىقپەن شۇعىلدانىپ كەتتى. ولاردىڭ كوبى ادەبيەتكە جۋرناليستىك ءتىلدى الىپ كەلدى. بۇل – دۇرىس ەمەس. جوعارىدا ايتقانىمداي, جۋرناليست جازۋشى بولا المايدى. ال, ءبىز, جازۋشىلار, جۋرناليست بولا المايمىز. مىسالى, مەن سىزدەر سياقتى بۇگىن بىرەۋدەن سۇحبات الىپ, ەرتەڭ قولما-قول جازىپ شىعارا الماس ەدىم. سەبەبى, ءجۋرناليستىڭ ءتىلى دە, ماقالانىڭ جانى دا بولەك. ال ادەبيەت مۇلدەم باسقا. ول كوركەم ءتىلدى, كەلەشەككە مۇرا بولىپ قالاتىنداي قۇندى شىعارما بولۋى شارت.
– جالپى ءوزىڭىز ءبىر شىعارمانى جازۋعا قانشا ۋاقىت ارنايسىز؟
– مەن نەگىزى تەز جازاتىنداردىڭ قاتارىنانمىن. مىسالى, روماندى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە جازامىن. ۇزاق ويلانىپ جۇرەمىن دە, ابدەن ءيى قاندى-اۋ دەگەن كەزدە جازۋعا وتىرامىن. ال, ستسەناري سياقتى تۋىندىلارعا ەكى اپتاداي ۋاقىت بولسا, جەتكىلىكتى.
– قازىر نە جازىپ ءجۇرسىز؟ استانا تۋرالى كوركەم شىعارما جازۋ ويىڭىزدا بار ما؟
– ونداي ويىم بار. بىراق قازىر ەكى تۋىندىمدى ورىس تىلىنە اۋدارۋمەن اينالىسىپ جاتىرمىن. بۇيىرتسا, قىركۇيەك ايىندا اياقتايمىن دەپ جوبالاپ وتىرمىن.
– قالامىڭىزعا قۋات تىلەيمىز!
اڭگىمەلەسكەن
قىمبات توقتامۇرات
