اتا تاريحتا ۇلتىنىڭ ءورىسى كەڭەيىپ, ورەسى بيىكتەپ, قانات جايىپ وركەندەۋىنە ۇلەس قوسقان, ەل باعى, جەر قامى ءۇشىن تولارساقتان ساز, توباتايدان قان كەشىپ, ازاتتىق جولىندا ارپالىسقان الاش ارداقتىلارى از بولعان جوق.
بار عۇمىرىن ۇلت ىسىنە سارپ ەتكەن ءبىرتۋار قايراتكەرلەردىڭ ءبىرى – حايرەتدين بولعانباەۆتى بۇگىنگى ۇرپاق ەرەكشە قۇرمەتپەن, كەۋدەدەگى زور ماقتانىشپەن ايتۋى ءتيىس. ارينە, كەڭەستىك-توتاليتارلىق جۇيە جۇرگىزگەن سولاقاي ساياساتتىڭ كەسىرىنەن اتامىزدى بۇگىندە بىرەۋى بىلسە, بىرەۋى بىلە قويماس. دەسەك تە, ونىڭ ەڭبەگى مەن قۇندى مۇرالارى, ارتىنان قالعان ونەگەلى ۇرپاعى بۇعان دالەل. كورنەكتى الاش ارىسى حايرەتدين بولعانباەۆ 1894 جىلى اقمولا وبلىسىنىڭ قورعالجىن اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. جازىقسىز جالانىڭ قۇربانى بولعان ول 1937 جىلدىڭ 21 قاراشاسىندا تاشكەنت قالاسىندا اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. تەك جارتى عاسىرعا جۋىق ۋاقىت وتكەننەن كەيىن عانا, ياعني, 1988 جىلدىڭ 4 قاراشاسىندا قازاق كسر جوعارعى سوتىنىڭ ۇكىمىمەن تولىق اقتالدى. باسقا دا الاش زيالىلارى سياقتى جاستايىنان وقۋ-بىلىمگە زەرەك, ومىرگە قۇشتار بوپ وسكەن حايرەتدين اتامىز «ۇلت تاعدىرى» دەگەندە الدىنا جان سالمايتىن. اۋىلداعى مەكتەپتى تامامداعاننان كەيىن اكەسى ءابدىراحمان قاجى ونى ورىنبورداعى حۇساينيا مەدرەسەسىنە وقۋعا تۇسىرەدى, وسىندا وقي ءجۇرىپ, ءدىني ساۋاتىن اشادى. ۇزەڭگىلەس زامانداستارى سياقتى ول دا حالىق تاعدىرىنا بەي-جاي قاراي الماي, قولىنا نايزا الماسا دا, قازاقتىڭ ماڭداي الدى زيالىسى رەتىندە ساياساتتىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇرىپ-اق, كوپتەگەن يگىلىكتى ءىس اتقارعان جان. بارىنەن بۇرىن قايراتكەردى حالىقتىڭ تاعدىرى مەن بولاشاعى مازالايتىن ەدى. سودان بولار, سەرپىندى پاتريوتتىق سەزىمى ونى بوداندىققا قارسى كۇرەسۋگە قىلىشتاي قايراپ وتىردى. ول تۇركىستان اۆتونومياسىن قۇرۋعا اتسالىسىپ, بولشەۆيكتەرگە قارسى تۇردى.
وسىنداي اۋقىمدى ىستەرىمەن قاتار, حايرەتدين بولعانباەۆ ۇلتتىق پۋبليتسيستيكا مەن باسپاسوزگە زور ەڭبەك ءسىڭىردى. احمەت بايتۇرسىنوۆ, مىرجاقىپ دۋلاتوۆ سياقتى ينتەلليگەنتسيانىڭ تىكەلەي قاتىسۋىمەن شىعىپ وتىرعان «قازاق» گازەتىنە ماقالالارىن ءجيى جاريالاپ تۇرعان. زۇلماتى اۋىر بولعان توڭكەرىس كەزدەرى مۇستافا شوقاي, سۇلتانبەك قوجانوۆپەن بىرىگىپ, تاشكەنتتە «بىرلىك تۋى» گازەتىن شىعارىسقان ەكەن. كەيىنىرەك وسى گازەتتىڭ رەداكتورى بولىپ, ۇلتتىق پۋبليتسيستيكاعا سۇبەلى ۇلەس قوسقان. سوندىقتان, ءبىز حايرەتدين اتانى قازاق جۋرناليستيكاسىنا وزىندىك قول تاڭباسىن قالدىرىپ, كوسەمسوزدىڭ حاس شەبەرى بولعان رەداكتورلىق قىزمەتىن ەرەكشە اتاپ ءوتۋىمىز دە قاجەت. كوبىنە جازىلعان ەڭبەكتەرى سول كەزدەگى قازاق حالقىنىڭ قوعامدىق-ساياسي, الەۋمەتتىك-مادەني تۇرمىسىنا قاتىستى ماسەلەلەردى قاۋزايدى. ماسەلەن, «مەدرەسە حاسەنيەدە قازاق بالالارى», «تۇركىستان ولكەسى», «قوقان سەزى ءھام قازاق-قىرعىز» سىندى اۋەزە-ماقالالارى شىنشىلدىقتىڭ ناق ۇلگىسى بولسا كەرەك-ءتى.
ەسىمى حالىققا ەندى عانا ءسىڭىستى بولىپ كەلە جاتقان حايرەتدين بولعانباەۆتىڭ ەڭبەگى مەن كىر تاسىنداي سالماقتى مۇرالارى ءالى دە بولسا زەرتتەلۋ ۇستىندە. اتامىزدىڭ تۋعان – قىزى گۇلنار بولعانباەۆا دۇنيەدەن وتسە دە, ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن اكە اماناتىن ارقالاپ, شىعارمالارى مەن جازىلعان ەڭبەكتەرىن مۇراعاتتاردان ىزدەپ تاۋىپ, جيناپ ءجۇرىپ, تاعىلىمدى ومىرىنەن سىر شەرتەر تولىق ءبىر كىتاپتىڭ باسىلىپ شىعۋىنا اتسالىستى. سونداي-اق, كىتاپتىڭ جارىققا شىعۋىنا بەلگىلى الاشتانۋشى, بۇگىندە ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرورەكتورى ديحان قامزابەكۇلى اعامىز بەن «وتىرار» عىلىمي كىتاپحاناسىنىڭ ديرەكتورى, بەلگىلى زەرتتەۋشى تۇرسىن جۇرتباي اعامىزدىڭ سىڭىرگەن ەڭبەكتەرى وراسان ەدى. 2009 جىلى ديحان قامزابەكۇلىنىڭ قۇراستىرۋىمەن الاش قايراتكەرى جايىندا تولىققاندى كىتاپ «يمان كۇشى» دەگەن اتپەن باسىلىپ شىقتى. ارتىندا قالعان ۇرپاقتارى دا قاناتىمەن سۋ سەپكەن قارلىعاشتاي اتاسىنىڭ ونەگە مەن تالىمگە تولى ءومىرىن ۇنەمى ماقتانىشپەن ايتىپ جۇرەدى. ماسەلەن, گۇلنار بولعانباەۆا اپامىزدىڭ تۋعان ۇلى – جامبىل كامەلوۆ بۇگىندە اتاسىنىڭ قۇرمەتىنە «حايرەتدين بولعانباەۆ قايىرىمدىلىق قورىن» ۇيىمداستىرىپ, باسشىلىق ەتۋدە. «ەلدىك پەن ەرلىككە تولى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءومىرى مەن قايراتكەرلىك قىزمەتى ۇلىقتاۋعا ءتيىس. سوندا عانا ەلىمىزدىڭ جاستارى تامىرىن تەرەڭگە جايعان تاريحىن بىلە جۇرەدى, ازات ءۇشىن جانىن پيدا ەتكەن اتا-بابا رۋحىنا تاعزىم ەتىپ, ۇرپاقتار ساباقتاستىعىن جالعاستىراتىن بولادى. ءوزىم اتامىزدىڭ ۇلتجاندىلىققا تولى ءومىرى جايىندا وي-تولعامىمدى, انامنان ەستىگەن ەستەلىكتەرىمدى سارالاپ, ماقالالارىمدى بىرقاتار ءباسپاسوز بەتتەرىندە جاريالاپ تۇرامىن. اتامىزعا دەگەن ادالدىقپەن اتقارىلىپ جاتقان ىستەردىڭ قاراسى از ەمەس….» دەدى جامبىل كامەلوۆ.
ءامىر دوسحوجين,
ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ-ءنىڭ ستۋدەنتى
