قازاق ءسوز ونەرىنىڭ جاۋھارلارىن شەت تىلدەرگە اۋدارۋ نەگە باياۋ؟
ءوز ورتامىزدا ءتول ادەبيەتىمىز جونىندە ءسوز قوزعاساق, كوككە كوتەرە ماقتاي جونەلەمىز. ونىمەن قاناعاتتانباي, «اقىن-جازۋشىلارىمىزعا نوبەل سىيلىعىن نەگە بەرمەيدى؟!» دەپ, جاتىپ كەپ بۇكىل الەمگە اشۋلانامىز. ال, شىن مانىندە كىمدەرگە رەنجيمىز؟ ءوز شىعارمالارىن ءبۇتىن دۇنيەگە تانىتا الماي جاتقان قالامگەرلەرىمىزگە مە, الدە ولاردى وقي المايتىن جەر شارىنداعى تۇتاس ادامزات قاۋىمىنا ما؟ مۇمكىن, شەت ەل تۇگىلى ءوز ەلىمىزدە ادەبي دۇنيەلەردىڭ ناسيحاتىنا كوڭىل بولمەيتىن وكىمەتكە وكپەلەۋىمىز كەرەك شىعار؟ بيلىكتىڭ ويلايتىنى ونسىز دا باستان اسادى دەسەك, ۆيللا, مەنشىكتى ۇشاقتارعا شىعىندالىپ, ولەڭنەن قورعان سوعاتىن, قارا سوزدەن قايماق الاتىنداردىڭ كىتابىن شىعارىپ بەرۋگە اقشاسىن ايايتىن قالتالى ازاماتتارىمىزعا سالماق سالۋ كەرەك شىعار وندا؟ ۇلتتىق ادەبيەتكە جانى اشيتىن ارقايسىمىزدىڭ ىشىمىزدە وسىنداي سۇراقتار جاتقانى انىق. دەگەنمەن, بۇل سۇراقتاردىڭ ءتۇيىنى تارقايتىن كەزى دە كەلگەن سياقتى. وعان ءوزىمىز كۋا بولعان تومەندەگى جاعداي سەبەپ.
جاقىندا ۇلتتىق اكادە-ميالىق كىتاپحانادا ادەبيەتتەگى اقساقال-دارىمىزدىڭ ءبىرى, قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆتىڭ «قان مەن تەر» جانە «سوڭعى پارىز» روماندارىنىڭ اعىلشىن تىلىندەگى اۋدارمالارىنىڭ تۇساۋكەسەرى ءوتتى. مامانداردىڭ ايتۋىنشا, شەبەر اۋدارماشى كەترين فيتتسپاتريك تارجىمالاعان بۇل كىتاپتار سوناۋ مۇحيتتىڭ ارعى جاعىندا نيۋ-يوركتىڭ «Liberty» باسپاسىنان شىقتى. شاراعا جينالعان بەلدى, بەلگىلى قالامگەرلەر ونى قازاق ادەبيەتىنىڭ ۇلكەن جەڭىسى, جەمىسى رەتىندە باعالادى. راسىمەن, الەمدەگى ءبىر ميللياردقا جۋىق حالىق اعىلشىن تىلىندە سويلەپ, وقي السا, مۇنى ادەبيەتىمىزدىڭ جەڭىسى دەمەي كورىڭىز. دەمەك, ەندى وسىمەن توقتاماي, اۋدارما ماسەلەسىن مىقتاپ قولعا الۋىمىز كەرەك. سونىڭ ىشىندە, ۇلتارالىق قارىم-قاتىناس ءتىلى سانالاتىن اعىلشىن تىلىنە ادەبي جاۋھارلارىمىزدى اۋدارۋىمىز شارت. ەڭ باستىسى – باستاۋىن العان ءىستى ءارى قاراي جالعاستىرۋ. سوندا جالپاق الەم قازاق ادەبيەتىن مويىندايتىن كۇن دە كەلەر, ءتىپتى نوبەل سىيلىعى دا اقىن-جازۋشىلارىمىزدىڭ ۋىسىنا تۇسەر.
ادەبيەتىمىزدىڭ الدىڭعى بۋىنى قازىردە ارامىزدا جۇرگەن وسى ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆتەر. ەڭ الدىمەن مۇحتار اۋەزوۆ, عابيت مۇسىرەپوۆ, ءسابيت مۇقانوۆ, عابيدەن مۇستافين سەكىلدى الىپتار توبىنىڭ كوزىن كورىپ, اقىلىن تىڭداعان ولاردىڭ شىعارمالارىن اعىلشىن تىلىندە اۋدارۋ زاڭدى دا سياقتى. بىراق, تەك قانا بۇل بۋىنمەن شەكتەلۋگە بولمايدى. ولاردىڭ وكشەسىن باسىپ, وتكەن عاسىردىڭ ەلۋىنشى-الپىسىنشى جىلدارى قازاق ادەبيەتىنە ۇلى مۇحاڭعا «جىل كەلگەندەي جاڭالىقتى سەزىندىرگەن» ۇلكەن لەك قوسىلدى. دۇنيەدەن وتكەندەرى بار, 60-70 جاستىڭ جوتاسىنان اسىپ, سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە بەتتەپ بارا جاتقاندارى بار, ولاردىڭ اتىن اتاپ, ءتۇسىن تۇستەيتىن بولساق, اكىم تارازي, قابدەش ءجۇمادىلوۆ, مۇحتار ماعاۋين, تولەن ابدىك بولىپ جالعاسىپ كەتە بەرەدى.
بۇل تىزىمدە كەيىنگى كەزدە بىرىڭعاي دراما جانرىنا كوشكەن دۋلات يسابەكوۆتىڭ ەسىمىن ادەيى اتامادىق. ونىڭ «ەسكەرتكىش وپەراتسياسى» كومەدياسى بيىل جىل سوڭىنا قاراي لوندوندا قويىلاتىن بولعاندىقتان. بۇل دا قازاق ادەبيەتىنىڭ الەمگە ءبىر تانىلۋىنا سەپتىگىن تيگىزەر ۇلكەن ۋاقيعا بولماق. دەگەنمەن, وقىرمان قاۋىم ءسۇيسىنىپ وقيتىن «قارعىن» رومانىن دا اعىلشىن تىلىنە اۋدارتقانى ارتىقتىق ەتپەس ەدى.
الدىندا ايتىلعانداردان كەيىن ادەبيەتكە مارحابات بايعۇت, سماعۇل ەلۋباي, قۋاندىق تۇمەنباي, نەسىپبەك ءداۋىتايۇلى, روزا مۇقانوۆا, نۇرعالي ورازداردىڭ بۋىنى كەلدى. بۇلار دا وسالداردىڭ سويىنان ەمەس. مىسالى, وسى بۋىنداعى الىبەك اسقاروۆتىڭ «قارا ايۋ» اڭگىمەسىن وقىپ, جىلاپ-كۇلگەنىمىز بار. ومىردەن ەرتەرەك وتكەن مارات قابانباي مەن تالاپتان احمەتجاندى دا شەتەلدىك وقىرمانعا تانىتا الساق, عاجاپ ەمەس پە؟! اياق استىنان جازۋشى اتانعان بريتانيالىق دجوۋان روۋلينگتىڭ الەم بالالارىن جاۋلاپ العان «گارري پوتتەرىنەن» ءبىزدىڭ ماراتتىڭ «جيھانكەز ءتيتيى» ارتىق بولماسا, كەم ەمەس.
ادەبيەتشىلەر ورتاسىندا «ءححى عاسىردا مىقتى پروزاشىلاردان ماقۇرىم قالدىق» دەگەن پىكىر ايتىلادى. اۋىزدى قۋ شوپپەن سۇرتە بەرمەي, ايگۇل كەمەلباەۆا, دۋمان رامازان ەسىمدەرىن اتاساق تا, قازىر پروزامىز شارىقتاۋ ۇستىندە بولماسا دا, داعدارىستا ەمەس ەكەنىن دالەلدەي الامىز. تاعى وسى بۋىندا شەت تىلدەرىنە شىعارمالارىن اۋدارتقان جازۋشى دا بار. ول – «قارقارالى باسىندا» كىتابى الەمنىڭ بىرنەشە تىلىنە اۋدارىلعان (ولاردىڭ ىشىندە اعىلشىن تىلىنە دە) ديدار امانتاي.
بىزدەر تەك قانا پروزامىزدى اۋدارۋ جايىندا وي وربىتتىك. ال بۇعان پوەزيا, دراماتۋرگيانى قوسار بولساق, ءسوزىمىز ودان ءارى سوزىلىپ كەتەر ەدى. جانە ادەبيەتتىڭ وسى جانرلارىندا دا اۋدارۋعا تۇرارلىق دۇنيەلەر جەتەرلىك ەكەنىن وقىرمان قاۋىم جاقسى بىلەدى.
تۇساۋكەسەردە ءا. نۇرپەيىسوۆ ۇلى مۇحاڭدى ەسكە الىپ, جاقسى مىسال كەلتىردى. كەزىندە «ليتەراتۋرنايا گازەتادا» مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ماقالاسى شىققان ەكەن. سوندا سولتۇستىكتەگى رەسەيمەن شەكتەسەتىن وبلىستاردا جانە رەسەيدىڭ وزىندە وتىرعان قازاقتار انا تىلىمىزگە جارىماي وتىرعانى ايتىلعان. ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆكە سول جازىلعانى ۇناپ, مۇحاڭا ايتقانىندا «بۇل ءبىر زىڭ ەتە قالعان وق قانا سەكىلدى» دەگەن جاۋاپتى ەستىگەن. جالعىز ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ روماندارىنىڭ اعىلشىن تىلىنە اۋدارىلۋى دا سول سياقتى جاعداي. ونى ابەڭ ءوزى دە مويىندادى.
باعانادان بەرى جازىپ جات-قانىمىزدى قارت جازۋشى ايتقان وسى مىسالمەن دە تۇيىندەپ تاستاۋعا بولار ەدى, بىراق قوزعاماسقا بولمايتىن تاعى مىنا ءبىر جايت بار. جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ وسى كۇندەرگە دەيىن جارىق كورگەن ادەبي مۇرامىزدى اۋدارۋدى مەملەكەت قولدايدى ما, الدە ول ءىستى جەكەلەگەن قالتالى ازاماتتارىمىزعا ارتىپ قويامىز با دەگەن. بىزدىڭشە, بۇعان ەكى جاق تا اتسالىسۋى ءتيىس. سەبەبى, جۇك ءبىر جاعىنا قاراي اۋاتىن بولسا, كوتەرە الماي قالۋى مۇمكىن.
ارينە, مەملەكەتتىڭ دە, كاسىپكەرلەردىڭ دە بۇل تاراپتا اتقارىپ جاتقان ىستەرى بار. الايدا, مەملەكەت شەتەل جازۋشىلارىن قازاققا تانىتۋ جاعىن عانا ۇستانىپ وتىرعان سەكىلدى. ال ادەبيەتتى دەمەپ كەلە جاتقان كاسىپكەرلەردىڭ اراسىندا بىزدەر تەك «التىن قىران» كومپانيالار توبىنىڭ قۇرىلتايشىسى, ءارى باس ديرەكتورى يسلامبەك سالجانوۆتىڭ ەسىمىن اتاي الامىز.
«قان مەن تەر» مەن «سوڭعى پارىزدىڭ» اعىلشىن تىلىنە اۋدارىلۋىنا دا مۇرىندىق بولعان يسلامبەك ەكەن. ۇسىنىستى وسى كىسى جاساپ, ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆتى كوندىرگەن. اۋدارمانى جاساتىپ قانا ەمەس, ابەڭنىڭ قاسىنا رەسەيدىڭ بەلگىلى ادەبيەتتانۋشىسى نيكولاي اناستاسەۆتى ەرتىپ جىبەرىپ, ۆاشينگتون مەن نيۋ-يورك قالالارىندا كىتاپتاردىڭ تۇساۋكەسەرى وتۋىنە جاعداي تۋدىردى. جالپى, باسىنان اياعىنا دەيىن كىتاپتىڭ قارجىلىق شىعىنىن ءبىر ءوزى كوتەردى. بىراق… «بۇل ماسەلەنى ءبىر ازاماتتىڭ عانا موينىنا ارتىپ قويۋعا بولمايدى. بيزنەس قاۋىمداستىعى بۇل بويىنشا ىستەردى ءبولىپ الىپ, جۇيەلى جۇمىس ىستەۋى كەرەك, ويتكەنى ول بەل قايىستىرار وتە اۋىر جۇمىس». تۇساكەسەردە ءسوز سويلەگەن فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, «ەگەمەن قازاقستان» اق پرەزيدەنتى ساۋىتبەك ابدراحمانوۆتىڭ وسى پىكىرىنە بارلىعى قوسىلار.
شىنىمەن دە, يسلامبەك قازاق ادەبيەتىنە ۇنەمى قولداۋ ءبىلدىرىپ كەلەدى. ماسەلەن, ايتىسسۇيەر قاۋىمعا ونىڭ ەسىمى جاقسى تانىس. ونىڭ سەبەبى, ەشكىمدە جوق قازاقتىڭ ونەرىن بىرنەشە جىلدار كولەمىندە دەمەپ كەلە جاتقانىندا. ودان باسقا ۇلتىمىزدىڭ بىرنەشە اقىن-جازۋشىلارىنىڭ كىتاپتارىنىڭ شىعۋىنا دا قارجى ءبولدى. سونىڭ ىشىندە 2,5 جىلداي بۇرىن ەكى پروزالىق (قۇلتولەۋ مۇقاش, سەرىك ساعىنتاي), ءتورت پوەزيالىق (تاناكوز تولقىنقىزى, اسىلزات ارىستانبەك, ەرلان ءجۇنىس, ميراس اسان) كىتاپتى قارجىلاندىرىپ, ولاردىڭ «مەلومان» ساۋدا نۇكتەلەرى ارقىلى ساتىلۋىنا جاعداي جاسادى. مۇحتار شاحانوۆ, يسرايل ساپارباي, سەرىك اقسۇڭقارۇلى, ۇمبەتباي ۋايدين سىندى بەلگىلى قالامگەرلەردىڭ كىتاپتارىنا دەمەۋشى بولدى. بالا اقىن جامبىل دۇيسەنوۆتى ءوز قولداۋىنا الدى. «سارا ساڭلاق» كىتابىن, تۇركى مەملەكەتتەرى جۋرنالدارى باس رەداكتورلارىنىڭ استانادا باس قوسۋىن قارجىلاندىردى. وسىلاي تىزە بەرسەك, ادەبيەت ءۇشىن اتقارعان ىستەرى جەتكىلىكتى. الايدا – جالعىز. كەزىندە ايتىسقا دەمەۋشى بولعان امانگەلدى ەرمەگياەۆ پەن ومىرزاق سارسەنوۆتەي بۇعان جاعدايى كەلمەي قالسا, قايتەمىز؟! سوندىقتان, قازىردەن باستاپ باسقا كاسىپكەرلەردى دە وسى ىسكە جۇمىلدىرۋ قاجەت.
حالىقتى تانىتاتىن, ەڭ الدىمەن, ادەبيەت. عابەڭ ايتىپ كەتكەن: «ادەبيەت پەن ونەر ۇلى بولمايىنشا, ۇلتتىڭ ۇلى بولمايتىنىن ۇمىتپايىق» دەپ. سونى وسى وقيعا تاعى ەسكە سالىپ وتىر…». بۇل تاعى ساۋىتبەك ابدراحمانوۆتىڭ ءسوزى. وعان ەندى الىپ-قوسارىمىز جوق.
امانعالي قالجانوۆ
