تامىرىن تەرەڭنەن تارتاتىن, قازاق رۋحانياتىنا نەبىر دانالاردى بەرگەن سەمەي دالاسى شەجىرەگە تۇنىپ تۇر. الايدا, ونى كورۋ ءۇشىن وسى كۇندەرى ات سابىلتۋدىڭ قاجەتى جوق. استانادا وتىرىپ-اق, ەلىمىزدىڭ شىعىسىندا ورنالاسقان تاريحي ولكەگە قيالمەن بارىپ قايتۋعا بولادى. 10 شىلدە كۇنى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى مۋزەيىندە اشىلعان سەمەي وبلىستىق ولكەتانۋ مۇراجايىنىڭ «سەمەي – زامانا اعىمىندا» اتتى فوتوكورمەسى سوعان مۇمكىندىك بەرىپ وتىر. استانالىقتاردىڭ نازارىندا جيىرما كۇندەي بولاتىن كورمەنى باستاپ كەلگەن مۇراجاي ديرەكتورى بەكەن تەمىروۆپەن سۇحباتتاسۋدىڭ ورايى كەلگەن ەدى.
– بەكەن نۇعمانۇلى, ەلورداعا قانداي ماقساتپەن كەلىپ قالدىڭىزدار؟
– بيىل – سەمەي وبلىستىق ولكەتانۋ مۇراجايىنىڭ 130 جىلدىعى. كۇزدە, اماندىق بولسا, سونى اتاپ ءوتپەكپىز. مەرەيتويعا وراي وزىمىزدە «سەمەي – زامانا اعىمىندا» فوتوكورمەسىن ۇيىمداستىرعان بولاتىنبىز. ول جاقسى شىعىپ, ەل قىزىعۋشىلىق تانىتقاننان كەيىن رەسپۋبليكامىزدىڭ باسقا قالالارىندا دا كورسەتسەك دەگەن وي كەلدى. سودان قىستان باستاپ وسكەمەنگە, پاۆلودارعا, الماتىعا اپاردىق. سونان سوڭ تۇڭعىش پرەزيدەنت مۋزەيىنە حابارلاستىق. مۇنداعى ارىپتەستەرىمىز قۇپ الىپ, كەلىپ وتىرعان جاعدايىمىز بار.
– ەندى ناقتى فوتوكورمە ءجونىندە اڭگىمەلەپ بەرسەڭىز.
– فوتوكورمە ەكى بولىمنەن تۇرادى. ءبىرىنشىسى – ون توعىزىنشى عاسىردىڭ ورتاسىنان جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىنا دەيىنگى قارا-اق ءتۇستى سۋرەتتەر. العاشقى اۋەسقوي فوتوسۋرەتشىلەردىڭ تۋىندىلارى. ولاردا سەمەيدىڭ ەرتەدەگى قالپى, وندىرىستەردىڭ تۋىنداۋى, ەلدىڭ تۇرمىستىق جاعدايى, ساۋدا ورىندارى, مەشىتتەر, مەدرەسەلەر مەن مەكتەپتەر بەينەلەنگەن. اۆتورلارى – موگيلەۆسكي, تەتكرەيەر, ديۋكوۆ دەگەن فوتوسۋرەتشىلەر. سودان كەيىن مۇراجايىمىزدىڭ ولكەتانۋ شارۋاسىنا كوپ ارالاسقان اعايىندى بەلوسليۋدوۆتار دەگەندەر بولعان. ولار سەمەيدە دۇنيەگە كەلىپ, ميحاەليس, دولگوپولوۆپەن قاتار جۇرگەن. اعايىندىلاردىڭ ءبىرى – كەزىندە سانكت-پەتەربۋرگتىڭ ارحيتەكتۋرالىق ينستيتۋتىندا ءبىلىم الىپ, بىراق دەنساۋلىعىنا بايلانىستى وقۋىن اياقتاي الماعان نيكولاي. مىنە, وسىنداي اۆتورلاردىڭ سۋرەتتەرى كورسەتىلۋدە.
ەكىنشى ءبولىمى جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىنان وسى كۇندەرگە دەيىن تۇسىرىلگەن سۋرەتتەردەن تۇرادى. سوۆەت وكىمەتى ورناعان كەزدەگى قالانىڭ كەيپى, مادەني ورىندارىنىڭ كوبەيۋى, ءوندىرىستىڭ وركەندەۋى, مىسالى, تۇركسىبتىڭ سالىنۋى, جاڭا وندىرىستەر ىرگەسىنىڭ قالانۋى, ماسەلەن, بۇرىن اتاقتى بولعان ەت-كونسەرۆى كومبيناتى بەينەلەنگەن. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى, جاڭارىپ قۇلپىرعان سەمەيدى بەينەلەيتىن سۋرەتتەر دە بار. بىزدە پولۋنين دەگەن ازامات ءومىر سۇرگەن. مارقۇم وتە تالانتتى فوتوگراف ەدى. وسى كىسىنىڭ جانە اۋەسقوي, كاسىپقوي فوتوسۋرەتشىلەردىڭ ءار كەزدە تۇسىرگەن سۋرەتتەرىن جيناقتادىق. سولاردىڭ ىشىنەن سۇرىپتاپ 100 داناسىن وسىندا اكەلدىك.
بۇرىندارى سەمەي قازاقتىڭ رۋحاني-مادەني ورتالىعى سانالعان عوي. بۇل – اباي, شاكارىم, مۇحتار تۋعان ولكە. قازاقستاننىڭ تۇڭعىش مۇعالىمدەر سەمينارياسى سەمەيدە بولدى دا, وندا قانىش ساتباەۆ, الكەي مارعۇلان, مۇحتار اۋەزوۆ, باسقا دا كوپتەگەن زيالىلارىمىز وقىعاندىعى بەلگىلى.
الاش قايراتكەرلەرىنىڭ كوبى سەمەيدە بولدى. اسىرەسە, 1916-1924 جىلداردىڭ ارالىعىندا سەمەي قالاي قالىپتاسىپ, قالاي وركەندەدى, نەلىكتەن رۋحاني-مادەني ورتالىق بولىپ ەسەپتەلەدى, ونى فوتو تىلىندە جەتكىزۋگە تىرىستىق.
– جالپى, مۇراجايلارىڭىزدىڭ قورىندا قانشا جادىگەر بار؟
– مۇراجايىمىزدىڭ قورىندا 107 مىڭ جادىگەر جيناقتالعان. 35 مىڭ دانا كىتاپ قورى بار عىلىمي كىتاپحانامىز بار. ولار – وتە باعالى, قۇندى, سيرەك كەزدەسەتىن كىتاپتار. كۇزدە, مۇراجايدىڭ مەرەيتويىندا وسىلاردىڭ ءبارىن كەلگەن جۇرتقا كورسەتۋگە تىرىسامىز. مەرەيتويعا دەرەكتى فيلم, فوتوالبوم دايىنداپ وتىرمىز. سوعان وراي سەمينار دا وتكىزبەكپىز.
– مۇراجاي تاريحى 130 جىلدى قۇرايدى دەپ ايتىپ وتىرسىز. ونىڭ باستاۋىندا كىمدەر تۇر سوندا؟
– مۇراجايدىڭ باستاۋىندا سوناۋ زامانداردا رەۆوليۋتسيالىق كوزقاراستارى ءۇشىن سەمەيگە جەر اۋدارىلعان جاس وقىمىستىلار تۇر. سولاردىڭ ىشىندە ميحاەليس پەن دولگوپولوۆتى ايتۋعا بولادى.
ءبىزدىڭ جەرىمىز قۇمداۋىت قوي. قۇم كوشىپ, توپىراق قاباتى اشىلعاندا ساداقتىڭ جەبەلەرىن, قۇمىرانىڭ سىنىقتارىن, تۇتىنۋ بۇيىمدارىن, باسقا دا تۇرمىستىق زاتتاردى سەمەيدىڭ ماڭىندا قىدىرىستاپ ءجۇرگەن جاستار كورىپ, ولارعا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ, اقىرىنداپ جيناعان.
بىرتە-بىرتە قولدارىنا زەرگەرلىك بۇيىمدار, كيىم-كەشەك تۇسەدى. وسىلاردىڭ بارلىعى كوبەيىپ, قوياتىن جەرلەرى بولماي قالعان سوڭ ولار مۇراجاي, جيناقتالعان كىتاپتاردان كىتاپحانا اشۋدى ويلايدى. سول ماقساتپەن پروتسەنكو دەگەن گۋبەرناتورعا حات جولدايدى. ول قولداپ, سول كەزدە قۇرىلىپ جاتقان ستاتيستيكالىق كوميتەتتىڭ ەكى بولمەسىن مۇراجايعا بەردى. مۇراجايدىڭ قۇرىلۋ تاريحى وسىلاي دەيدى.
وعان جەر اۋدارىلىپ كەلگەن كونشين ۇلكەن ەڭبەك سىڭىرەدى. گەراسيموۆ دەگەن ءدىن قىزمەتكەرى ءسىبىر گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ 1902 جىلى سەمەيدە اشىلعان ءبولىمشەسىنىڭ باسىندا ۇزاق جىل تۇرعان. ول وتە ۇلاعاتتى ىستەر اتقارعان. مۇراجاي وسى بولىمشەنىڭ قاراماعىنا كوشكەن.
بولىمشەنىڭ اشىلعانى وتە دۇرىس بولدى. سەبەبى, وقىمىستى, كوزى اشىق ادامدار سونىڭ ماڭىنا توپتاسقان. ۇنەمى كەزدەسىپ, پىكىرلەسىپ وتىردى. گەوگرافيالىق قوعامنىڭ اتىنان ەكسپەديتسيالار ۇيىمداستىرىلدى. بولىمشە جىل سايىن كىتاپشا شىعارىپ تۇرعان. ولكەتانۋ ماسەلەسىندە, جالپى مادەني سالادا نە ىستەلىندى, نە قويىلدى, ءبارى سول كىتاپشادا جازىلىپ تۇردى. مىنە, وسى قۇجاتتار سەمەيدىڭ سول كەزدەگى ومىرىنەن حابار بەرەدى.
قازان رەۆوليۋتسياسى, ازاماتتىق تىكەتىرەس كەزىندە مۇراجايدىڭ جۇمىسى قيىنداپ كەتەدى. بىراق, كەڭەس وكىمەتى ورناعاننان كەيىن بۇل شارۋاعا كوڭىل ءبولىنىپ, جۇمىسى جاندانادى. ول جۇمىستاردىڭ بارلىعىن ۇيىمداستىرىپ, باسى-قاسىندا جۇرگەن – مۇحتار اۋەزوۆ. كينوتەاترلار, تەاترلار, سپورت ۇيىرمەلەرى كوپتەپ اشىلدى. بيىل قازاقستان فۋتبولىنىڭ 100 جىلدىعى, ونىڭ وتانى سەمەي دەپ جاتىرمىز عوي. بىزدە فۋتبول 1912 جىلى وينالا باستالعانى جونىندە قۇجاتتار بار. الايدا, العاشقى تۋرنيرلەردىڭ وتكىزىلۋى, فۋتبول كلۋبتارىنىڭ قۇرىلۋى, كوماندالاردىڭ رەسمي كەزدەسۋلەرى 1913 جىلدان باستالاتىنى كورسەتىلگەن.
– ءوزىڭىز ايتقان ابايدىڭ, ءشاكارىم مەن مۇحتاردىڭ تىڭ, ەل كورمەگەن سۋرەتتەرى بار ما سىزدەردە؟
– بىزدەگى بارى – اينالىمدا جۇرگەن سۋرەتتەر. ەرەكشە اتاپ وتەرلىگى – لەونتەۆتىڭ قولدان سالعان ۇلى ابايدىڭ سۋرەتى. نەگىزىنەن, اباي دا مۇراجايىمىزدىڭ اياققا تۇرۋىنا ۇلەس قوسقان. قىردا قىمىز ءىشىپ, دەمالىپ قايتقان دولگوپولوۆتان ۇلكەن جيىنتىق جىبەرگەن. سوسىن ءوز قولىمەن اكەلىپ, زاتتار تاپسىرعان. ولاردىڭ بارلىعى قۇجاتتاردا تىركەلگەن, كورسەتىلگەن. مىسالى, ول تۋرالى كەزىندە «وبلاستنىە ۆەدوموستي» گازەتىندە جازىلعان. اتاپ ايتساق, تەرىدەن, جۇننەن جاسالعان بۇيىمدارىن, كيىز ءۇيدىڭ ماكەتىن, پىشاق سەكىلدى تۇتىنۋ زاتتارىن, جالپى سانى الپىسقا تارتا جادىگەردى اكەلىپ تاپسىرعان اباي اتامىز. بىراق, وتكەن عاسىردىڭ قىرقىنشى جىلدارى ابايدىڭ ءوزىنىڭ مۇراجايى اشىلاتىن بولعان سوڭ مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ بۇيرىعىمەن وسى زاتتار سول مۇراجايعا كوشىرىلگەن.
امانعالي قالجانوۆ
