اسىل ادام اينىماس

ارىندى اقىن, دارىندى عالىم بۇركىت ىسقاقوۆتىڭ تۋعانىنا – 90 جىل

ەركىندىككە ۇمتىلۋ ەرلىگى

بار مەن جوقتىڭ تۇتاستىعىنداي ادامزات بالاسىنىڭ جاراتىلىسىنا ءاۋ باستان بوستان تىرلىك, ەركىن تۇرمىس اڭسارىن بۇيىرتۋلى. ءبىر تامشى سۋ, كەسەك قاننان جارا­لىپ, انا جاتىرىندا توعىز اي جە­تىل­گەن شارانانىڭ دا كەسىمدى ءساتى كەلگەندە بۇلقىنىپ, جارىق دۇنيە, شەكسىز كەڭىستىككە شىعۋعا اسىعۋىنىڭ ءوزى-اق پەندە اتاۋلى ازات­تىق مۇراتىنا بەيسانا شاقتان بەيىلدى ەكەنىن اڭعارتسا كەرەك. سودان… تال بەسىككە بولەگەن كەزدە تى­پىرلاپ, اياق-قولىن تاڭعىشتان بوساتۋعا تالپىنعان بوبەكتىڭ قىلىعىندا دا ەركىن شەكتەپ, قۇل­قىن قۇرىقتاعان ۇستەمدىك كو­رى­نىسىنە نارازىلىق جاتقانىن, سول قارسىلىق اقتىق دەمىن الىپ, جەر بەسىككە جامباسى تيگەنشە ءومىرىنىڭ مانىنە اينالۋى ىقتيمال مىنەز ىسپاتى ەكەنىن كوزگە ءتۇرتىپ, كوڭىلگە ۇيالاتادى.

 جالپى, تىلىمىزدە «دەربەستىك», «يە­­مەن­دىك», «تاۋەلسىزدىك», «بوس­­­تان­دىق», «ازاتتىق» اتاۋ­لا­رىنىڭ بالاماسىنداي ەركىندىك فە­نومەنى جەكە ادام, دارا تۇلعا ءومىرىنىڭ الۋان قىرىن قامتي وتىرىپ, ءارتۇرلى ادىپتە: ايتالىق, بيلىكپەن اراقاتىناسىنا قاراي – ساياسي, ىشكى جان-دۇنيەسى مەن ەكزي­ستەنتسياليستىك مۇعدارىنا وراي پالساپالىق قىرىنان كورى­نەدى; سونداي-اق, «ەركىندىك – ءمان­دەردىڭ ءمانى, سەبەبى, ول – ادامنىڭ سۋبەكتيۆتى كۇيى عانا ەمەس, دۇنيەدەگى ەرەكشە بولمىسى» ەكەنىن العا تارتقان مامان-عالىمدار (پروف. ق.ابىشەۆ) ونىڭ وي-ساناداعى ءتۇرلى تىيىمدار مەن كۇمان-قورقىنىشتارعا بايلانىستى – پسيحولوگيالىق, تابيعي جانە ازاماتتىق ارەكەتتەرىنە بايلانىستى – قۇقىقتىق, مەنشىككە قاتىسىنا قاراي – ەكونوميكالىق, ال, ءتىپتى, مەملەكەتتىك بيلەۋ نى­سانىنا وراي ۇلت ازاتتىعى ما­عىناسىندا قولدانىلاتىنىن سا­را­لايدى. مىنە, بىرنەشە عاسىر بويى وتارشىلدىق ەزگى مەن تو­تاليتارلىق قىسىمنان جاپا شە­گىپ, تىڭ ءداۋىر تابالدىرىعىندا عانا مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىنە قاۋىشقان الاش جۇرتىنىڭ سوناۋ ساق, عۇنداردان باستاۋ الار بايتاق تاريحىنا ادامي ەركىندىك پەن ۇلت ازاتتىعى اڭسارى التىن ارقاۋ, كۇمىس وزەك تارتقانى ماعلۇم. ءتىپتى, الەمدىك يمپەريا – التىن وردا دارگەيىنە كونبەي, «ەنشىگە» اششىباس-شاتتى الىپ, ءۇستىرت ۇستىنە «ەسەن تۇلەيىن» قۇرعان قازاقى (ەركىن) تايپالار وداعى مەن شەيباني اۋلەتىنىڭ ىر­قىنان شىعىپ, قوزىباسقا دەربەس تۋ تىككەن قازاق حاندىعى تۇزگەن كۇرەس شەجىرەسىنىڭ كۇر­مەۋىن تار­قاتىپ جاتپاي-اق, اق پاتشا­لار مەن قىزىل كوسەمدەر تۇسىندا دا ءتىنى ۇزىلمەگەن  ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەرىنىڭ, حح عاسىر باسىنداعى الاششىل قا­زاق زيالىلارىنىڭ ساياسي ارپا­لىستارىنىڭ كەشەگى 1986 جىلعى  جەلتوقسان قوزعالىسىنا ۇلاسار حرونولوگيالىق تىزبەگىنەن حالقى­مىزدىڭ ازاتتىق رۋحىنىڭ ەۆوليۋتسياسىنا كۋا بولا الامىز. ازات­تىق اڭسارىن ارداق تۇتقان ۇلتتىق سانانىڭ تەمىر قۇرساۋ, قايىس نوقتاداي كەڭەستىك-ستا­ليندىك كەزەڭدە دە سەرپىنى كەرى قايتپاي, تاريحي جاد كونتسەپتى رەتىندە قازاقستاننىڭ ءار جەرىندە جاڭعىرىپ, كەز كەلگەن كەزەڭدە بوي كورسەتىپ وتىرعانىن ەستەن شىعارماي, ەلەپ-ەسكەرە جۇرسەك, قانە. ماسەلەن, 1941 جىلى باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ جالپاقتال اۋىلىندا استىرتىن ساياسي ۇيىم – «قازاق حالقىن قورعاۋشىلار وداعىن» قۇرىپ (جەتەكشىسى –                    1 كۋرس ستۋدەنتى عۇبايدوللا كوشە­كوۆ), قازاقستاندى كەڭەس ودا­عىنىڭ قۇرامىنان شىعارۋ, ساياسي تۇرعىدان تاۋەلسىز, ەكونوميكالىق جاعىنان دەربەس ۇلتتىق-الەۋ­مەتتىك رەسپۋبليكا قۇرۋ ءۇشىن ارەكەت ەتكەنىن دە, سول ۇيىمنىڭ ون ءتورت مۇشەسى تۇتقىندالىپ, جەرگىلىكتى نكۆد-نىڭ ايرىقشا كەڭەسىنىڭ («ۇشتىكتىڭ») شەشىمى­مەن اياۋسىز جازالانىپ, اتىلىپ, اسىلعانىن دا قازىر ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەيدى. تاپ سول سياقتى…

وسى جىلدارى قاراعاندى مۇعا­لىمدەر ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى, بولاشاق اقىن ءارى عالىم بۇركىت ىسقاقوۆتىڭ قازاق حالقىن ەركىندىككە جەتكىزىپ, باسىن ازات, تۇرمىسىن بوستان ەتۋگە نيەتتى جاستاردان «ەسەپ» («ەلىن سۇيگەن ەرلەر پارتياسى») ۇيىمىن قۇرىپ, فۋتۋرولوگيالىق باعدارلامالار جاساقتاۋى دا, اراكىدىك ءسوز ءلامىن­دە, ەستەلىكتەر اعىمىندا ايتىلىپ قالاتىنى بولماسا, بارشانىڭ نازارىنان تاسالانىپ, قاتپارى قالىڭ تاريحتىڭ جابۋلى قالعان پاراقتارىنىڭ ءبىرى. سول جىلدارى ونىڭ قاسىندا جۇرگەن نيەتتەس دوسى, ساياسي سەرىگى, ارداگەر ۇستاز, بەلگىلى قالامگەر ماحمەت تەمىرۇلى كەيىن «ازاتتىق اڭساپ ازاپ شەككەندەر» كىتابىندا (الماتى, «ارىس», 2013 ج., 13-14 بەتتەر) وتكەندى ەسكە الىپ: «ەلىمىزدى كوممۋنيست پارتياسى ەمەس, الاش پارتياسى بيلەسە, قازاق حالقى ەشقانداي كۇيزەلىسكە ۇشىراماعان بولار ەدى. قازاقتار اشتىقتان جاپپاي قىرىلىپ جاتقاندا كومپارتيا ەشقانداي نازار اۋدارماي, «ءبىزدىڭ ەلدە ءبارى دە بار, ءبارى دە تاماشا» دەپ جۇرە بەردى. قازاقتار ءبىرجولا قۇرىپ كەتسە دە قينالىپ, قايعىراتىن ءتۇرى بولمادى.

كەلەشەكتە ەلىن شەكسىز سۇيەتىن, تەك قانا حالىقتىڭ قامىن ويلايتىن, حالىق ءۇشىن جان اياماي قىزمەت ەتەتىن پارتيا كەرەك. ەندەشە, ونداي پارتيانى ءوزىمىز قۇرىپ الۋىمىز كەرەك دەستىك. ونداي پارتيانى قالاي اتاۋىمىز كەرەك دەگەن وي كوپ تولعاندىردى. اۋەلى «جاس الاش» دەپ اتاماق بولدىق. مۇنى قويىپ, «جاس قازاق» دەمەك بولدىق. اقىرى, «ەلىن سۇيگەن ەرلەر پارتياسى» /ەسەپ/ دەپ اتادىق.

– ءوزىنىڭ اتى كورسەتىپ تۇر­عانداي-اق, ءبىزدىڭ پارتيا, ءبىزدىڭ ۇيىم ناعىز حالىققا قىزمەت ەتە­تىن پارتيا بولماي ما؟ – دەدى بۇركىت ماعان كۇلىمدەپ قاراپ» دەپ جازادى.

بۇعاۋعا باسى سىيماعان بۇركىت

 ارينە, سەبەپسىز سالدار جوق.

حال-قادىرى جەتكەنشە حالقىنا قىزمەت ەتىپ, سونىڭ عانا جوعىن جوقتاپ, مۇڭىن مۇڭدايتىن پارتيا قۇرۋ مۇراتى بۇركىتتىڭ كوكەيىندە جالاڭ اياق, سيدام سيراق بالا شاعىندا بۇرشىك جارعانى انىق. 1924 جىلدىڭ 4 قاراشاسىندا قا­زىرگى قاراعاندى وبلىسى نۇرا اۋدانىنداعى كوكمولدىر وزەنى­نىڭ جاعاسىندا دۇنيەگە كەلگەن ول ءوزىنىڭ كىندىك قانى تامعان اتاجۇرتىن, ساميان سامال جەلپىگەن ساباتتى سارىارقا ءتوسىن, ۇشقان قۇستىڭ قاناتى تالارداي داڭعايىر قازاق دالاسىن جانىنداي جاقسى كورىپ, بالاۋسا ولەڭ-جىرلارىن ارنادى:

جاعاسىندا نۇرانىڭ

جەر بار,

اتى – كوكمولدىر.

بولعانمەن ءبىرى جىرانىڭ,

سۋى قانداي ءموپ-ءمولدىر!..

 …اتام سونى قونىس قىپ,

مەن دە سوندا تۋىپپىن.

سونان ماعان ول ىستىق,

سوندىقتان, ول – سۇيىكتىم!

اتاسى اتىن سۋارىپ, اجەسى ءجۇزىن شايعان سول سۇيىكتى كوكمولدىر-نۇراسىنىڭ تەكەمەتتەي تۇرلەنگەن توسكەيى, قۇنارلى جاعالاۋى ءتارىزدى سۋلى-نۋلى وڭىرلەردى اۋىزى – اس, جامباسى جەر تالعامايتىن وتار­شىل ەلدىڭ وكىلدەرى توپىرلاي جايلاپ, وبىرداي جالماپ الىپ, جەرگىلىكتى جۇرتتى وزەكتەن تەپكەندەي قيان شەت, قۋاڭ دالاعا ىعىستىرىپ شىعارعانىن, جال­پى, ءوز ۇياسىندا قاناتى كۇي­گەن قارلىعاش سىندى قازاق ۇلتى­نىڭ اتاجۇرتتا الەۋمەتتىك-سايا­سي ادىلەتسىزدىككە ۇشىراپ, اشار­شىلىق پەن جوق-جىتىكتەن شى­بىنداي قىرىلعان ايانىشتى ءحالىن  كىشكەنتايىنان كورىپ وسكەن بالا بۇركىت قاۋمالاعان كوپ سۇراق تۇيىعىنا قامالاتىن. سودان دا شىعار, نۇرا اۋدانىنىڭ ورتالىعى – كازگورودوكتاعى مەك­تەپتە وقىپ جۇرگەن بوزبالا شاعىندا-اق «جاس قالام» ادەبي ۇيىرمەسىن ۇيىمداستىرعان ول الدىڭعى بۋىن  اتاپ-تۇستەمەك تۇگىل ەسىمدەرىن ەسكە الۋعا تايساقتايتىن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ لاتىن قارپىمەن باسىلعان شىعارمالارىن ۇيىرمە مۇشەلەرىنە تانىستىرىپ, كوكەيدە تۇنعان مىڭ سان ساۋالدىڭ تىڭعىلىقتى جاۋابىن تىنتە, تالاي ءتۇن جامىلا ءوزارا تالقىعا سالاتىن, تارتىسقا تۇسەتىن. اقىرى, حالىق قامى, ۇلت ازاتتىعى جولىندا جاندارىن پيدا ەتكەن الاش ارىستارىنىڭ ەركىندىككە قۇشتار ەرلىگى مەن مەملەكەتشىل رۋح ورلىگى بويلارىنا دارىعان ءبىر توپ جاس كەشەگى ۇلتجاندى ازاماتتاردىڭ ءبارىن «حالىق جاۋى» دەگەن جا­داعاي جالامەن شالامداي قىرقىپ, باۋداي تۇسىرگەن قىزىل تەرروردىڭ زوبالاڭ-زاردابى ءالى سەيىلىپ ۇلگەرمەگەن شاقتا, قىرقىنشى جىلداردىڭ باسىندا «ەلىن سۇيگەن ەرلەر پارتياسىن» قۇرۋعا بەل بۋادى.

العاشقى قۇرىلتاي جينالىسىندا وعان بۇركىت ىسقاقوۆ (كوسەمى), ماحمەت تەمىروۆ (ورىنباسارى), ەلەش بيماعانبەتوۆ, داكەن شالابەكوۆ, امانجول دۇيسەنباەۆ, ءاشىم سۇلەيمەنوۆ, جانايدار اۋباكىروۆ مۇشە بولادى. بۇلار – ەكى جىلدىق قاراعاندى مۇعالىمدەر ينستيتۋتىندا وقىپ جۇرگەن ستۋدەنتتەر ەدى. سونداي-اق, اۋىلدا تۇراتىن پىكىرلەس دوستارى: راقىش بۇيرابەكوۆ, كامالي راحمەتوۆ, قاجىكەن تىنتاەۆ, اققوشقار مۇ­قانوۆ, بايدالى بوقاەۆ, اقاش مۇ­قانوۆ, بالاپان ساكىباەۆ, ورىن­باي ساۋقانوۆ, سايدالي كەن­جەباەۆ (كەيىننەن ماقۋوۆ), داۋلەتبەك اكىمبەكوۆ, قىزداربەك اكىمبەكوۆ تە قاتارعا قوسىلادى. ستۋدەنتتەر مەن وقۋشىلار اراسىندا اسا ساقتىقپەن جۇرگىزىلگەن ۇگىت-ناسي­حات جۇمىستارىنىڭ ارقاسىندا حالىقشىل پارتيانىڭ قۇپيا مۇشەلەرىنىڭ سانى بىرتىندەپ ارتا تۇسەدى. بۇركىتتىڭ ءوزى ينستيتۋتتىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى, تاريح فاكۋلتەتتەرى ستۋدەنتتەرىنىڭ عانا ەمەس, سونداي-اق بۇكىل قاراعاندى قالاسىنىڭ ماڭدايىنا باسقان جالعىز قازاقى وقۋ ورنى – جامبىل اتىنداعى ورتا مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ اراسىنا بارىپ, ۇلتتىق نامىستارىن ۇرلەپ وياتۋعا جالىقپايتىن, ءتىپتى, ءتىل كەسىلىپ, باس كەتەردەي باتىل پىكىرلەرىن ايتا سالۋدان ىركىلمەيتىن ونىڭ مىنەزى قۇربى-قۇرداستارىن ءتانتى ەتەتىن. سول جىلدارى ونىڭ سىيلاس, پىكىرلەس  بولعان بەلگىلى اقىن جاپپار ومىربەكوۆ «قايسار, تىنىمسىز عالىم» اتتى باس بۇعاۋعا سىيماي وتكەن دوسىنىڭ 70 جىلدىعىنا ارنالعان ماقالاسىندا(«ورتالىق قازاقستان», 10 جەلتوقسان, 1994 جىل): «ول جاسىنان وزىنشە ويلاپ, كوزقاراسىن اشىق ايتىپ جۇرەتىن. سوعىس ۋاقىتىندا ستالين تۋرالى ءبىر اۋىز ولەڭ شىعارعانى ەسىمدە:

جاستاردى ايداپ ۇرىسقا,

قارتتاردى ايداپ جۇمىسقا,

قان قاقساتتى حالىقتى,

وسىنىسى دۇرىس پا؟!

ول كەزدە مۇنداي ولەڭ ءۇشىن جازالاۋ ورىندارىنا تۇسسە, سوتتاپ جىبەرەتىن» دەپ جازادى.

مىنە, بۇركىت يبراگيمۇلى وسى­لايشا ۇيقىداعى ۇلت ساناسىن سەرپىلتىپ, ازاتتىق اڭسارىن اس­قاقتاتۋعا قۇمبىل «ەلىن سۇيگەن ەرلەردىڭ» رۋحاني جارشىسىنا, ساياسي دەم سالۋشىسىنا اينالادى. كوزدەگەن ماقساتتارىنا جەتىپ, دىتتەگەن مىندەتتەرىن ورىنداۋ ءۇشىن ءوز باعدارلامالارى مەن ىشكى ەرەجەلەرىن تۇزەدى.

1942 جىلى اسكەر قاتارىنا الىنىپ, فاشيستىك گەرمانيا مەن يمپەراليستىك جاپونياعا قارسى قان مايدانعا باستان-اياق قاتىسقاندا دا, ودان امان-ساۋ ورالىپ,  قازمۋ-ءدىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىن وقىپ بىتىرگەندە دە بالا كۇننەن باعدار تۇتقان ازاتتىق اڭسارىنا ادالدىقتان اينىمايدى. ستۋدەنت كەزىنەن كىرىككەن «لەنينشىل جاس» گازەتىنىڭ رەداكتسياسىندا جاۋاپتى حاتشى قىز­مەتىن اتقارا ءجۇرىپ, 1948 جىلى قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ اسپيرانتۋراسىنا تۇسكەن ول كورنەكتى ادەبيەتتانۋشى عالىم ە.ىس­مايىلوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن «قازاق بالالار ادەبيەتىنىڭ دامۋ جولدارى» تاقىرىبىن تاڭ­دايدى. 1949 جىلدىڭ جازىندا كانديداتتىق مينيمۋمدارىن تاپ­سىرىپ, 1951 جىلدىڭ كۇزىندە عى­لى­مي جۇمىسىن قورعاپ شىعۋدى دىتتەپ جۇرگەن شاعىندا ارقادا باستاعان ىستەرىن الماتىدا دا استىرتىن جالعاستىرىپ جۇرگەن «ەسەپ» پارتياسىنىڭ  مۇشەلەرى دە, بۇركىت يبراگيمۇلىنىڭ جەكە باسى دا كۇتپەگەن وقيعاعا كيلىگەدى. اق دەنى – العىس, قارا دەگەنى  –قارعىسقا اينالاتىن بۇكىل وداق­تىق «پراۆدا» گازەتىنىڭ 1950 جىل­عى 26 جەلتوقسانىنداعى ءنو­مى­رىندە ت.شويىنباەۆ, ح.اي­دا­روۆا, ا.ياكۋنين دەگەن اۆتور­لاردىڭ «قازاقستان تاري­حى ماسەلەلەرىن ماركسيستىك-لەنيندىك تۇرعىدان باياندايىق» دەگەن اتى شۋلى ماقالاسى جاريالا­نىپ, ول كسرو  عا تاريح ينس­تيتۋتىنىڭ عىلىمي كەڭەسىندە تالقىلانىپ, تاريحشى-عالىم ەر­مۇحان بەكماحانوۆتىڭ كەنەسارى حان باستاعان ۇلت ازاتتىعى كوتە­رىلىسى تۋرالى مونوگرافياسىنا «ساياسي-تەوريالىق تۇرعىدان, اتاپ ايتقاندا, بۋرجۋازيالىق-ۇلت­شىلدىق تۇرعىدان جازىلعان زياندى, تەرىس ەڭبەك» دەگەن ۇردا-جىق باعا بەرىلەدى. سول, سول-اق ەكەن, قازاقستان اۋماعىندا تىرناق استىنان – كىر, جار باسىنان جاۋ ىزدەيتىن  كەزەكتى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن ناۋقانى باستالادى دا كەتەدى. مىناداي كوپە-كورىنەۋ قياناتقا, ۇلت نامىسىن تاپتايتىن بۇراتارتۋشىلىققا كوكىرەگىندە وتى بار بۇركىت سياقتى ەلجاندى ازاماتتار شىداي المايدى: ول «ەسەپ» پارتياسىنىڭ ءمۇ­شەلەرىمەن اقىلداسا كەلە, بەك­ماحانوۆتىڭ كوزعاراسىن قولداپ, كەنەسارى قاسىمۇلى قوزعالىسى – قازاقتىڭ حاندىق ءداۋىرىن اڭ­ساعان فەودالدىق-مونارحيالىق ۇلتشىلدىقتىڭ كورىنىسى ەمەس, وتارشىلدىققا قارسى باعىت­تال­عان بۇقارالىق كۇرەس, ۇلت ازاتتىعى جولىنداعى كوتەرىلىس  ەكەنىن دالەلدەپ, «پراۆدا» گازەتىنىڭ وزىنە حات جازۋعا كەلىسەدى. بىراق, سول كەزدە ءار ءۇش ادامنىڭ ءبىرى – مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ «سالپاڭقۇلاعى» ەدى. ءسويتىپ, 1951 جىلدىڭ 18 قاڭتارىندا بۇركىتتى قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ادامدارى جۇمىس ورنىندا تۇتقىنعا الادى; التى اي تەرگەۋدەن سوڭ ساياسي سەرىكتەستەرى – ماحمەت تەمىروۆ جانە ايتباي نارەشەۆپەن بىرگە ونى قازاق كسر جوعارعى سوتى رسفسر  قىلمىستىق ىستەر كودەكسىنىڭ 58-10, 58-11-باپتارىنىڭ 2-تار­ما­عى بويىنشا ايىپتاپ, 25 جىل مەرزىمگە سوتتايدى, وعان قو­سىمشا 5 جىلعا ازاماتتىق قۇ­قىنان ايىرادى. جەزقازعان ءوڭى­رىنىڭ كەڭگىر ەلدى مەكەنىندەگى «ستەپلاگ» لاگە­رىندە ازاپ پەن مازاققا تولى بەس جىلىن وتەيدى. ورتا ازيا رەسپۋبليكالارى مەن قازاقستاندى كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىنان بولەك شىعارىپ, بۋرجۋازيالىق ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋدى ماقسات ەتكەن, كەڭەس قوعامىنا قارسى ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزگەن, تىيىم سالۋلى ادەبي كىتاپتاردى تاراتىپ وتىرعان دەگەن ءتارىزدى ايىپتى ارقالاپ استىرتىن ۇيىمنىڭ وزگە مۇشەلەرى دە – رامازان نارەشەۆ, مۇستاحىم ازانباەۆ, جەكەن قاليەۆ – 10 جىلعا, ادىربەك امانقۇلوۆ 8 جىلعا باس بوستاندىقتارىنان ايىرىلادى..

«بۇل ايىپتاۋ بىزدەر ءۇشىن جابىلعان جالا ەمەس, ناعىز شىندىق. قولىمىزدان كەلمەسە دە سولاي بولسا-اۋ دەپ ارمان­داعانىمىز راس ەدى» دەيدى بۇگىندە «ەسەپ» مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى, بۇركىتتىڭ جاقىن سەرىگى ماحمەت تەمىرۇلى ءوز ەستەلىگىندە.

ءيا, قارىن تويدىرىپ, قاراقان باس قامىن كۇيتتەۋدى مانسۇقتاپ, تۋعان ەل بىرلىگى, وسكەن جەر تۇتاس­تىعى ءۇشىن عانا قاناتىمەن سۋ سەپكەن قارلىعاشتاي شىرىلداعان قىرشىنداي قازاق جاستارى بۇگىندە «ناعىز شىندىعىنا» جەتتى, اڭ­سار تۇتقان ارماندارى ورىندالىپ, ەلىمىز تاۋەلسىز, وزگەلەرمەن تەرەزەسى تەڭ مەملەكەت قۇردى…

 قارلىعاشتىڭ قۇيرىعى نەگە ايىر؟

«تاڭ اتپاسىنا كۇن قويمايدى» دەمەكشى, اسپان استى, جەر ءۇستىن جاۋىلعى بۇلتتاي تۇيلىككەن تۇنەك كۇش – زورلىق پەن زومبىلىقتىڭ ماڭگىلىك جايلاۋى  مۇمكىن ەمەس, ايتەۋىر, تۇبىندە الدى-ارتىنا التىن شۋاق ءۇيىرىپ, ادىلەتتىڭ دە سالتانات قۇرارى انىق ءىس ەكەن.

ءۇش جىل بولدى, جىگىتتەر,

وتىرعالى تۇتقىندا.

ۇشتى تالاي ۇمىتتەر

جولداس بولعان تۇتقىنعا…

 …الدا ءالى – جيىرما ەكى,

كوز جەتپەيدى شەتىنە.

بولار بىراق ءبىر رەتى,

بەكىنە ءتۇس, بەكىنە! –

دەپ, تار قاپاس – تۇرمە قابىر­عاسىندا دا قالامىن قولىنان تاستاماي «ءبىر رەتى بولارىنا بەكىنگەن», ۇمىتسىزدىكپەن تورىق­پاي, كەرىسىنشە, كۇرەسكەر رۋحى «كەتىلگەن سايىن جەتىلگەن» ءبۇر­كىت يبراگيمۇلى دا كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە ازاتتىقتىڭ  اق تاڭى ارايلاپ اتارىنا العاۋسىز سەنگەنى انىق.

ءيا, كەڭەس وداعىنىڭ ىشكى-يدەو­لوگيالىق احۋالىنا ازدى-كوپتى «جىلىمىق» جۇگىرتىپ, توتا­ليتاريزمنىڭ توڭ مۇزىن جىبىتكەن 1956 جىلعى  سوكپ-نىڭ اتاقتى  حح سەزىنىڭ شەشىمدەرى بەت قاراتپاي كەلگەن كەسىر – جەكە باسقا تابىنۋشىلىقتى باتىل اشكەرەلەپ, كوممۋنيستىك پار­تيا­نىڭ ساياساتىنا ءىشىنارا وزگەرىستەر ەنگىزۋى ارقىلى جازىقسىز جاپا شەككەن قازاق  ۇلتى زيالىلارىنىڭ تاعدىرىنا دا  اق ساۋلەسىن ءتۇسىر­گەن ەدى. كسرو جوعارعى سوتى قىلمىستىق ىستەر جونىندەگى كوللە­گياسىنىڭ 1956 جىلعى 17 قاراشاداعى قاۋلىسى بويىنشا ءبىر توپ جولداستارىمەن بىرگە بۇركىت ىسقاقوۆ تا تولىق اقتالىپ, بوستاندىققا شىققاننان كەيىن م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنا اعا عىلىمي قىزمەتكەر رەتىندە جۇمىسقا قابىلدانادى. 1970 جىلى 12 ماۋسىمدا, قازاق  كسر عىلىم اكادە­مياسىنىڭ فيلولوگيا عى­لىم­دارى جونىندەگى بىرىككەن عى­لىمي كەڭەسىنىڭ ماجىلىسىندە «قازاق-تاتار ادەبيەتتەرىنىڭ بايلانىسى (دامۋ كەزەڭدەرى)» دەگەن تاقىرىپتا ديسسەرتاتسيا­سىن قورعايدى. سودان قازاق جانە ەدىل بويى حالىقتارىنىڭ ادەبيەتىندەگى يدەيالىق-جاسام­پاز­دىق بايلانىستاردىڭ گەنەزيسى مەن تاسىلدىك قىرلارىن زەرتتەپ, ىزەرلەۋگە بارشا ۋاقىتى مەن مۇمكىندىگىن سارپ ەتە ءجۇرىپ, بالا كۇننەن  سەرىگى – ادەبي شى­عار­ماشىلىق ماشىعىنا ادال­دىقتان استە ءبىر اينىعان ەمەس. بوس­­تاندىققا شىققان بويدا «سەنىڭ وتانىڭ», «ونەرپاز بولساڭ…» سياقتى «بەيكۇنا» كىتاپتار جازىپ, كەيىنگى جىلدارى «جىلدار جىرلايدى», «شابىت شۋاعى», «جەتكىنشەك», «ءالىمنىڭ الەگى», «ولەڭدى جىلدار», «شىندىق داۋسى» اتتى تو­لىمدى جىر جيناقتارىن باس­­پادان شىعارعان ول بالعىن وقىرماندارعا ارنالعان «كىشكەنە تەاتر», «كىشكەنە كومەكشى» دەگەن شىعارمالارىن دا جاريا­لايدى. اسىرەسە, قازاق بالالار ادەبيەتىندە قايتالانباس ورنى بار شوقتىعى بيىك شىعارمالارىنىڭ بىرەگەيى – «قارلىعاشتىڭ قۇي­رىعى نەگە ايىر؟» اتتى ولەڭ­مەن جازىلعان ەرتەگىسى ەدى. 1966 جىلى «قازاقفيلم» كينوستۋدياسى رەجيسسەر امەن حاي­داروۆتىڭ  جەتەكشىلىگىمەن وسى شى­­عارمانىڭ نەگىزىندە قازاق كينو­ونەرى تاريحىنداعى تۇڭعىش مۋلت­فيلمدى تۇسىرگەن ەدى. وندا ستسەناري اۆتورى الميساقتان اراسى بىتىسپەگەن ىزگىلىك پەن جاۋىزدىقتىڭ ايقاسىن ارقاۋ ەتىپ, قانشا قاۋقارلى بولسا دا قاراۋ پيعىل وزبىر كۇشتەردىڭ وپا تاپپاسىن, ال, قانشا نازىك بولسا دا  جاقسىلىق جولىندا جانىن دا, ءتانىن دە اياماعان قارلىعاشتاي اق كوڭىل, ادال نيەتتى جانداردىڭ عانا ۇشپاققا شىعارىن يشارالايدى. ءوزى دە قامشى سابىنداي قىسقا عۇمىرىندا قايمانا حالقىنىڭ قامىن جەپ, تۋعان ەلى, وسكەن جەرى ءۇشىن جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي ءجۇرىپ, قيانات پەن قىساستىقتى از كورمەپتى. باسقاسىن ايتپاعاندا, بىردەن كورەرمەن قاۋى­منىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە ءبو­لە­نىپ, بۇكىلوداقتىق ەكرانعا شىق­قان, حالىقارالىق دەڭگەيدەگى باي­قاۋلاردا بىرنەشە مارتە جۇلدە العان, ءتىپتى, 1975 جىلى نيۋ-يورك قالاسىندا (اقش) وتكەن حا­­­لىقارالىق مۋلتفيلمدەر فەس­­تيۆالىندە «قولا پراكسينوس­كوپ» سىيلىعىن يەمدەنگەن وسى جاۋھار تۋىندىنىڭ قازىرگى تيت­رىنەن ستسەناري اۆتورىنىڭ, ياكي, ب.ىسقاقوۆتىڭ ەسىمى نەگە الىنىپ تاستالعانى تۇسىنىكسىز. ال, 1990 جىلى ديسسەرتاتسيالىق كەڭەس قور­عاۋعا رۇقسات بەرىپ تۇرعان شاعىندا  «قازاق جانە ەدىل بويى حالىقتارى ادەبيەتتەرىنىڭ يدەيالىق-تۆور­چەست­­ۆو­لىق بايلا­نىس­تارى» اتتى دوك­­تورلىق ديس­­سەر­تاتسياسى قولدى بو­­لىپ, ۇش­تى-كۇيلى جوعالىپ كەتۋى قا­­لاي؟ شۇكىرناسى, كەيىن مونو­گرافيانىڭ قولجازباسىن ارتىن­دا قالعان ۇرپاقتارى تاۋىپ, «ارىس» باسپاسىنان 2007 جىلى جارىققا شىعارۋلى. وكىنىشتىسى, تالاي جىلدار كوز مايىن تاۋىسىپ, كۇش-جىگەرىن جۇمساعان عىلىمي ەڭبەگىن قورعاي الماي (بالكي, سونىڭ قۇساسىنان), بالا شاعىنان اڭسارىنا اينالعان ازاتتىقتىڭ اق تاڭىنىڭ ارايلى شۋاعىن بايىر­قاپ تا ۇلگەرمەستەن, 1991 جىلدىڭ باسىندا باقيعا وزادى…

«تاريح – ۇزىلگەن ۇمىتتەر مەن ورىندالماعان ارمانداردىڭ مولاسى» دەيدى ءباز بىرەۋلەر. قايدام؟!.  ءبىز ءۇشىن تاريح – ەل بولۋعا ۇمتىلعان ەرلىكتىڭ, ەرلەرىن دارىپتەگەن ەل­دىكتىڭ ورەسى, جاسامپاز ىستەردى جالعاستىرىپ, ۇرپاعىنا ۇلگى ەتەر اسىل ءتىندى ساباقتاستىقتىڭ  بە­لەسى, ۇلتتىق سانانى قالعىتپاس الەۋمەتتىك جادتىڭ ءورىسى ءتارىزدى. ەندەشە…

ماقسوت ىزىمۇلى,

قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى