كونە يران ادەبەيەتى مەن مادەنيەتىنىڭ اسىل جاۋھارلارىنىڭ ءبىرى اتتار نيشاپۋري مۇراسى. اقىننىڭ «مانتيك ءات-تاير» شىعارماسى تۇركى حالقىنا XV عاسىردا ءومىر سۇرگەن الىشەر ناۋاي ارقىلى جەتتى دەۋگە بولادى. قۇپياعا تولى عاجاپ شىعارما مەن ونىڭ اۆتورى شىعىس شايىرى ايگىلى يراندىق اقىن اتتار ءنيشاپۋريدىڭ ءومىربايانىنا قىسقاشا شولۋدى نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.
اتتار ءنيشاپۋريدى ۇلىقتاۋ كۇنى يران كۇنتىزبەسى بويىنشا فارۆاردين ايىنىڭ 25-ءى كۇنى, ياعني ءساۋىردىڭ 14-ىنە سايكەس كەلەدى.
فاريد-اد-دين موحاممەد بەن يبراحيم اتتا́ر التىنشى عاسىر مەن جەتىنشى عاسىردىڭ باسىندا ءومىر سۇرگەن اقىن. ول نيشاپۋردا دۇنيەگە كەلگەن جانە سۇننيتتىك مۇسىلمان بولعان. ول حيجرانىڭ 618 جىلى موڭعول شاپقىنشىلىعى كەزىندە قازا تاپتى. ونىڭ بىزگە جەتكەن قۇندى ءارى ادەمى تۋىندىلارىنىڭ قاتارىنا «يلاھي-نامە», «جۇمباق-نامە», «قاسىرەت-نامە», «تازكەرە ءال-ءاۋليا», «ناسيحات-نامە», «اشتار-نامە», «نوجا ءال-حيدجاب», «بايان ءال-ارشاد», «وتىز مەزگىل», «بۇلبۇل-نامە», حيلياج-نامە جانە بايلانىس-نامە جانە ت.ب. جاتادى.
بۇل ۇلى اقىننىڭ ءستيلى – ماسناۆي, عازەل, رۋباي. ونىڭ قابىرى نيشاپۋردا ورنالاسقان. اتتاردىڭ بارلىق قۇندى كىتاپتارىن ءتۇسىندىرۋ, قايتا جازۋ ءبىر-ەكى كىتاپقا سىيمايدى. بىراق ءبىز ماسناۆيدە جانە پارسى تىلىندە جازىلعان «مانتيك ءات-تاير» دەپ اتالاتىن جانە اللەگوريالىق جولمەن ءتامسىل رەتىندە رۋحاني مىنەز-قۇلىق, ونىڭ قيىندىقتارى مەن جاعدايلارىن قۇس (مىناۋ نە؟ ) اڭگىمەسى تۇرىندە باياندايمىز.
«مانتيك ءات-تاير» – 4600-دەن استام بەيتتەن تۇراتىن ونىڭ ماڭىزدى تۋىندىلارىنىڭ ءبىرى. تاقىرىبى قۇستاردىڭ وزدەرى ءۇشىن پاتشانى تاڭداۋى جانە ولاردى سامۇرىققا باعىتتاۋ جانە سامۇرىق پەن وتىز تاۋىق اراسىنداعى كۇردەلى ديالوگى بولىپ تابىلادى.
حله ای بود از طریقت در برش افسری بود از حقیقت بر سرش
گفت ای مرغان منم بی هیچ ریب (شک) هم برید حضرت و هم پیک غیب
آنکه بسم الله در منقار یافت دور نبود گر بسی اسرار یافت
سونداي-اق «مانتىك ات-ءتايردىڭ» قۇرىلىمى بويىنشا, اتتار كىرىسپەدە الدىمەن قۇداي مەن ارداقتى پايعامباردى (س.ع.س.) سيپاتتاۋمەن باستايدى:
آفرین جان آفرین پاک را آن که جان بخشید و ایمان خاک را
این کتاب به زبانهای متعددی از جمله به زبان انگلیسی چاپ شده است.
بەلگىلى بولعانداي, ءميستيتسيزمنىڭ كەزەڭدەرى ءارتۇرلى فورمادا بەرىلگەن. شەيح اتتار ميستيكالىق ساپار مەن مىنەز-قۇلىققا جەتۋدىڭ جەتى كەزەڭى بار دەيدى, ولار:
ماحابباتتىڭ جەتى قالاسى دەپ اتالاتىن تومەندەگىدەي 7 كەزەڭنەن تۇرادى: 1- ىزدەنىس 2- ماحاببات 3- ماعريفات 4- تىنىشتىق 5- تاۋحيد 6- تاڭدانىس 7- اتالاتىن جوقشىلىق پەن پانيلىك.
ىزدەنۋشى ماحاببات قالاسىنىڭ جەتى ساتىسىنىڭ ءبىرىنشىسىن ىزدەپ, تىنىشتىق تاپپايدى, بىراق ماحابباتقا نەگىزدەلگەن ەكىنشى كەزەڭدە ول راتسيوناليزمنەن باس تارتىپ, جولدىڭ بارلىق كەدەرگىلەرىنە جالىنداعان ماحابباتپەن توتەپ بەرەدى. ءبىلىم دەپ اتالاتىن ءۇشىنشى بولىگىندە جانعا قامقورلىق جاساۋ جانە يلاھي مويىنسۇنۋ ناتيجەسىندە فيزيكالىق جانە ادامدىق قىرىنان الشاقتاپ, اقيقاتتىڭ مانىنە بوي الدىرادى.
تىنىشتىق ساتىسىندا ء(تورتىنشى كەزەڭ) ماتەريالدىق ماسەلەلەردى شەتكە قالدىرىپ, اقيقاتتىڭ يلاھي سيپاتتارىنان ءلاززات الادى. بىراق تاۋحيد دەپ اتالاتىن بەسىنشى كەزەڭدە ىزدەنۋشى عالامنىڭ بارلىق سۇلۋلىعى مەن سان قىرلىلىعىن اقيقاتتىڭ تازا ءارى تەڭدەسى جوق مانىنەن كورەدى. تاڭدانۋ دەپ اتالاتىن التىنشى كەزەڭدە ىزدەنۋشى وزىنەن دە, جان دۇنيەسىنەن دە بەيحابار بولىپ, ونىڭ قالاتىنىن نەمەسە ولەتىنىن بىلمەيدى. ال ونىڭ جۇرەگىندە يلاھي سىرلاردىڭ ۇشقىندارى كورىنىپ, تىلىندە سىرلى رۋحاني شىندىقتار اعىپ جاتادى.
جوقشىلىق پەن پانيلىك دەپ اتالاتىن جەتىنشى كەزەڭدە ىزدەۋشى تەك ءابسوليۋتتى بولمىس پەن تازا بولمىستى ءتۇسىنىپ, ءابسوليۋتتى جويىلۋعا جەتەدى. ءيا, ىزدەۋشى بۇل باسپالداقتاردان وتكەننەن كەيىن اللانىڭ الدىندا قۇردىمعا جەتىپ, (اللانى) عانا كورەدى جانە بار بولمىسىمەن: «ءلا ءيلا ءيلاھا يللاھ» دەيدى
ءرۋميدىڭ دە اتتارعا دەگەن ىقىلاسى ەرەكشە, ادەمى ولەڭ جولدارىمەن بىلاي دەيدى:
هفت شهر عشق را عطار گشت ما هنوز اندر خم یک کوچه ایم
آنچه گفتم در حقیقت ای عزیز آن شنیدستم من از عطار نیز
من آن مولای رومی ام که از نطقم شکر ریزد و لیکن در سخن گفتن غلام شیخ عطارم
الي اكبار تالەبي ماتين
يران يسلام رەسپۋبليكاسىنىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى
ەلشىلىگىنىڭ مادەني ىستەر جونىندەگى كەڭەسشىسى
