ەلىمىزدە ايتۆ (ۆيچ) جۇقپاسىن جۇقتىرعاندار سانى جىلدان جىلعا كوبەيىپ كەلەدى. رەسپۋبليكالىق جيتس-تىڭ (سپيد-ءتىڭ) الدىن الۋ جانە وعان قارسى كۇرەس ورتالىعىنىڭ مالىمەتىنشە, 2013 جىلدىڭ 1 اقپانداعى كورسەتكىش بويىنشا, ايتۆ جۇقتىرعانداردىڭ سانى 19961-گە جەتكەن. ال, جيتس-پەن اۋىراتىندار 1739-دى قۇراعان. تەك ەلوردادا بيىلعى جىلدىڭ 1 ناۋرىزداعى جاعداي بويىنشا ايتۆ ينفەكتسياسىن جۇقتىرعان 609 ادام تىركەلگەن.
بيولوگيالىق قارۋ ما, الدە سىرقات پا؟
ادام اعزاسى ءوز يممۋنيتەتىنىڭ ارقاسىندا ءتۇرلى جۇقپالى اۋرۋلارعا قارسى تۇرادى. وسى يممۋندىق جۇيە السىرەگەن كەزدە ادامدا نەبىر اۋرۋ تۇرلەرى دامۋى مۇمكىن. ال جيتس دەرتى –قورعانىش تاپشىلىعىن جوياتىن قاۋىپتى دەرت. بۇل – ايتۆ جۇقپاسىنىڭ ابدەن اسقىنعان ءتۇرى, دەرتتىڭ ولىمگە اكەلەتىن سوڭعى ساتىسى.
كۇللى الەمدى الاڭداتىپ وتىرعان جيتس قالاي پايدا بولعانى توڭىرەگىندە تالاستى پىكىرلەر كوپ. بىرەۋلەر ۆيرۋس مايمىلدان تارالعان دەيدى. ولار افريكالىقتاردى تىستەپ العان نەمەسە قارا ناسىلدىلەر ولاردىڭ ەتىن جەگەن-مىس.
ەندى بىرەۋلەر سپيد-ءتى ادامنىڭ قولىمەن جاسالعان بيولوگيالىق قارۋ دەپ سانايدى. عاسىر ىندەتى 1980 جىلدىڭ باسىندا امەريكادا «اۋرۋ ويلاپ تاباتىن» جاسىرىن جۇمىس ىستەيتىن مەديتسينالىق ورتالىقتاردىڭ بىرىندە پايدا بولعان دەسەدى. بيولوگيالىق قارۋدى تاپسىرىسپەن جاسايتىن مۇنداي ورتالىقتار جىلىنا ميللياردتاعان تابىس تاباتىن كورىنەدى.
ارينە, ءوزارا وشتەسكەن مەملەكەتتەر دۇشپاندارىنىڭ كوزىن قۇرتۋ ءۇشىن ءداستۇرلى قارۋلاردان باسقا, بيولوگيالىق قارۋدى دا قولدانعانى تاريحتان ءمالىم. بۇگىنگى تاڭدا دا «سىرقات شىعارۋمەن» اينالىساتىن ورتالىقتاردىڭ بارىن ەشكىم جوققا شىعارا الماس. جيتس-ءتى تۋىنداتاتىن ۆيرۋستىڭ قانداي دارىگە دە توتەپ بەرەتىندىگى, ءتۇسى مەن ءپىشىنىنىڭ وزگەرگىشتىگى – ءبارى دە ونىڭ جاساندى اۋرۋ ەكەندىگىن ايعاقتاعانداي. بۇل ماسەلە ءالى تولىققاندى شەشىلمەگەن. «سۇراپ العان اۋرۋدىڭ ەمى جوق» دەگەندەي, قولدان جاسالعاندىقتان قاي جاعىنان دا تۇراقتىلىعىن ساقتاسا كەرەك. زەرتتەۋشىلەر سونداي-اق, جيتس-ءتىڭ ادام مەن ونىڭ جاسىن, جىنىسىن,الەۋمەتتىك توبىن تاڭدايتىنىن العا تارتادى. مىسالى, اقش-تا ۆيرۋستى جۇقتىرعانداردىڭ 85 پايىزى گوموسەكسۋاليستەر بولسا, رەسەيدە سىرقاتپەن اۋىراتىنداردىڭ 80 پايىزى ەسىرتكىقۇمارلار ەكەن. عالىمدار ءبىر ەلدەگى جيتس جۇقتىرعانداردىڭ كوپشىلىگى ايەلدەر, ەندى ءبىر ەلدە ەسىرتكىقۇمارلار, قايسىبىرىندە اۋرۋ جۇقتىرعانداردىڭ كوپشىلىگى جاس بالالار ەكەندىگىن انىقتاعان. مىنە, مۇنىڭ ءوزى عاسىر دەرتىنىڭ ويدان شىعارىلعان ىندەت ەكەندىگىن اڭعارتسا كەرەك.
ستاتيستيكانى سويلەتسەك…
جيتس ىندەتىنىڭ دۇنيەجۇزىن دۇرلىكتىرگەنىنە 30 جىلدان اسىپتى. كەڭەس وداعىندا دەرت دۇربەلەڭى وتكەن عاسىردىڭ 80-ءشى جىلدارىنىڭ اياعىنا تامان باستالعان. قالماق اسسر استاناسى ەليستا قالاسىنداعى بالالار اۋرۋحاناسىندا ەمدەلىپ جاتقان ناۋقاستار الدەبىر بەلگىسىز ينفەكتسيا-نى جۇقتىرعانىن ەستىگەن ماسكەۋلىك دارىگەرلەر ولاردى تەكسەرىپ, 38 سابيگە «جيتس جۇقتىرعان» دەگەن قورقىنىشتى دياگنوز قويادى. كەشىكپەي دونداعى روستوۆ پەن ۆولگوگراد قالالارىندا دا وسىنداي وقيعا تىركەلەدى. اۋىرعاندار تاعى سابيلەر.
ال قازاقستاندا ايتۆ جۇقپاسى العاش رەت 1987 جىلى تىركەلسە, استانادا 1997 جىلى انىقتالعان. ەلوردادا وتكەن جىلى ايتۆ-نى جۇقتىرعان 99 ناۋقاس تىركەلگەن. جۇكتى ايەلدەر اراسىندا ايتۆ-نى جۇقتىرۋدىڭ 11 جاعدايى انىقتالعان. بىلتىرعى ستاتيستيكا وسى سىرقاتقا دۋشار بولعانداردىڭ 59,6 پايىزى جۇمىس ىستەمەيتىندەر, 21,2 پايىزى جۇمىس ىستەيتىندەر ەكەنىن كورسەتكەن.
«ناۋقاستاردىڭ ىشىندە ەر ادامدار باسىم. وتكەن جىلى ايتۆ جۇقپاسىنا شالدىققانداردىڭ كوپشىلىگى – 20-39 (82,9%) جاس ارالىعىنداعى ازاماتتار. سوڭعى جىلدارى بۇل سىرقاتتىڭ جىنىستىق جولمەن بەرىلۋ ۇلەسى ارتىپ وتىر», – دەيدى ورتالىقتىڭ ەپيدەميولوگ-دارىگەرى قارلىعاش كۇزەمباەۆا.
استانا قالاسىندا ىندەتتى جاعدايعا ميگراتسيالىق ۇدەرىستىڭ دە ايتارلىقتاي اسەرى بار كورىنەدى. بىلتىر ءتىركەلگەن ايتۆ جۇقتىرعاندار اراسىندا ەلوردادا تۇراقتى نەمەسە ۋاقىتشا تۇرۋعا كەلگەن شەت ەل ازاماتتارى, سونىڭ ىشىندە الىس-جاقىن مەملەكەتتەردەن كەلگەندەر 10,1 پايىزدى قۇراپ وتىر.
ايتۆ – ۇكىم ەمەس
بۇگىنگى تاڭدا جيتس-تىڭ اسا قاۋىپتى اۋرۋ رەتىندە اتالاتىنى سونشالىق, وسى اتاۋمەن بىرگە ءولىم قاتار جۇرەتىندەي دارەجەگە جەتتى. جۇرتشىلىقتىڭ ويىنشا, جيتس جۇقتىردىڭ با, ءارى كەتسە, ءبىر-ەكى جىلدا ءولۋىڭ كەرەك. ادامدار بۇل سىرقاتتى سولاي قابىلدايدى. ارينە, بۇل دەرتتىڭ داۋاسى جوق. ول جازىلمايدى. بىراق ايتۆ جۇقپاسىن جۇقتىرعان العاشقى كەزەڭدە, ياعني, اۋرۋ جيتس (سپيد) سيندرومىنا جەتپەي تۇرىپ, ونى اسقىنتپاي, تۇراقتى ۇستاپ تۇرۋعا بولادى. ادام سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ساقتاسا, ءوزىن-ءوزى كۇتسە, يممۋنيتەتىن قورعاي بىلسە, ايتۆ جۇقپاسىمەن ۇزاق ءومىر سۇرۋگە بولادى. «كوپشىلىك ايتۆ-نى ءولىمنىڭ ۇكىمىندەي كورەدى. حالىققا سىرقاتتىڭ ءمان-جايى, ساقتانۋ تاسىلدەرى جانە قانداي جولدارمەن قالاي جۇعاتىنى جونىندە ساۋاتتى اقپارات جەتپەي جاتىر. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ارقىلى جۇرتشىلىققا ايتۆ مەن جيتس تۋرالى تولىققاندى اقپارات بەرۋ», – دەيدى جۋرناليستەرگە ارنالعان سەمينار-ترەنينگ كەزىندە «جيتس-تىڭ (سپيد-ءتىڭ) الدىن الۋ جانە وعان قارسى كۇرەس ورتالىعى» مككك باس دارىگەرىنىڭ ورىنباسارى س.مۋسينا.
مامانداردىڭ ايتۋىنشا, ايتۆ جۇقپاسىن جۇقتىرعانداردىڭ ساۋ ادامداردان ايىرماسى بولمايدى. اۋرۋ العاش جۇققان كەزدە ادامدا تۇماۋعا ۇقساس بەلگىلەر پايدا بولۋى مۇمكىن. كەيبىرەۋلەردە ءتىپتى ەشقانداي دا كلينيكالىق نىشان بايقالمايدى ەكەن. سوندىقتان دا ايتۆ انىقتالعان ناۋقاستاردىڭ كوپشىلىگى ءوز دياگنوزىنا سەنبەيتىن كورىنەدى, ءتىپتى, مويىندامايتىندار دا بار. «ولاردى ەڭ الدىمەن قورقىنىش بيلەيدى. قوعامنان الاس-تاتىلىپ قالامىن دەپ ۇرەيلەنەدى. دەرتكە شالدىققان ادام ەڭ ءبىرىنشى ءوز ۇرەيىن جەڭە ءبىلۋى كەرەك. ايتۆ – جيتس-ءتىڭ ەڭ العاشقى ساتىسى. ونى جيتس-كە جەتكىزبەۋ ءۇشىن ادام تۇراقتى تۇردە قان تاپسىرىپ, تەكسەرىلىپ, دارىگەردىڭ ايتقانىن بۇلجىتپاي ورىنداپ وتىرۋى كەرەك. سوندا عانا سىرقات ادامنىڭ ۇزاق ءومىر سۇرۋگە كەپىلدىگى بار», – دەيدى ماماندار.
ايتۆ جۇقتىرعان ادامداردىڭ قۇقىعى ساۋ ادامدارمەن بىردەي. بۇل تۋرالى «حالىق ساۋلىعى جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسى تۋرالى» كودەكستە تايعا تاڭبا باسىلعانداي انىق جازىلعان. ولاردى سىرقاتى ءۇشىن شەتتەتۋگە, جۇمىستان شىعارۋعا, قىزمەتكە الماي قويۋعا, ورتادان الاستاتۋعا, مەكتەپتەن شىعارىپ جىبەرۋگە ەشكىمنىڭ دە قۇقىسى جوق. ولار دا ەل قاتارلى ءبىلىم الىپ, جۇمىس ىستەۋگە حاقىسى بار. ال ەگەر اۋرۋدى مەديتسينالىق قىزمەتكەرلەردىڭ سالعىرتتىعىنان جۇقتىرسا, وندا سوت ورگاندارىنا شاعىمدانۋىنا بولادى.
ىندەتتەن ساقتانۋدىڭ جولى
ايتۆ جۇقپاسى نەمەسە جيتس سيندرومى تۋرالى تالاي ايتىلىپ, جازىلىپ ءجۇر. سوعان قاراماستان وسى سىرقاتقا شالدىققانداردىڭ قاتارى كوبەيە تۇسكەن. نە سەبەپتى؟ مامانداردىڭ پىكىرىنشە, مۇنداي اقپاراتقا كوپشىلىك: «ماعان قاتىسى جوق» دەگەن كوزقاراسپەن قارايدى ەكەن. وسىنداي نەمقۇرايلىلىق اۋرۋدىڭ تارالۋىنا بىردەن-ءبىر سەبەپ بولىپ وتىر. «ءبىز ءالى كۇنگە «ايتۆ جۇقپاسى ەسىرتكىقۇمارلار مەن جەزوكشەلەردە عانا بولادى» دەگەن جاڭساق ويدان ارىلا الماي كەلەمىز. ستاتيستيكاعا كوز جۇگىرتسەك, كەرىسىنشە, وسى توپتاعى ادامداردا ايتۆ جۇقپاسى كوپ تارالماعان. ويتكەنى, ەسىرتكىقۇمارلار, جەزوكشەلەر دەرتتەن ساقتانۋدىڭ جولىن جاقسى مەڭگەرگەن. ال, باسقالار قاراپايىم ساقتانۋدىڭ جولىن دا ەسىنە الا بەرمەيدى. سوندىقتان ءار ادام ءوزىن, جاقىن ادامدارىن عاسىر ىندەتىنەن قورعاعىسى كەلسە, ايتۆ تۋرالى بىلە جۇرگەنى ارتىق بولمايدى», – دەيدى ەپيدەميولوگ-دارىگەر قارلىعاش كۇزەمباەۆا.
سونىمەن دەرتتەن ساقتانۋدىڭ جولى قانداي؟ ءبىرىنشى, وزىڭىزگە جەتە تانىس ەمەس, كەزدەيسوق بىرەۋمەن جىنىستىق قاتىناس جاساۋدان اۋلاق بولىڭىز. بىرەۋدىڭ قولدانعان شپريتسىن, قىرىنۋعا ارنالعان زاتتارىن قولدانباڭىز. تاتۋيروۆكا, پەرسينگ, مانيكيۋر, پەديكيۋر جاساتقان كەزدە ينەلەردىڭ زالالسىزداندىرىلۋىنا ايرىقشا ءمان بەرىڭىز.
ءتىس ەمدەتۋگە بارعان كەزدە دە قۇرال-سايمانداردىڭ تازالىعىن قاداعالاۋدى ۇمىتپاڭىز.
ايتۆ جۇقپاسى: جاندىكتەر شاققاندا, قول الىسىپ قۇشاقتاسقاندا, مونشا, ۆاننا, باسسەين, دارەتحانانى بىرگە قولدانعاندا, توسەك-ورىن, ىدىس-اياق سىندى تۇرمىستىق زاتتاردى ءبىرگە پايدالانعاندا جانە تۇشكىرىپ جوتەلگەندە جۇقپايدى.
وسى اۋرۋدان ساقتانىپ, اقىل-كەڭەس العىسى كەلگەن ادامدارعا ەلورداداعى ««جيتس-تىڭ الدىن الۋ جانە وعان قارسى كۇرەس ورتالىعىنىڭ» ءدارىگەرلەرى قول ۇشىن بەرۋگە ءاردايىم ءازىر. بۇل ورتالىقتا دوستاستىق كابينەتى, سەنىم بەكەتى, پسيحو-الەۋمەتتىك كەڭەس بەرۋ جانە جاسىرىن تەستىلەۋ كابينەتى مەن زاماناۋي قۇرىلعىلارمەن جابدىقتالعان زەرتحانا جۇمىس ىستەيدى. مۇندا ايتۆ جۇقپاسىن انىقتاۋعا قان تاپسىرىپ, 15 مينۋتتىڭ ىشىندە ناتيجەسىن الۋعا دا مۇمكىندىك بار.
قىمبات توقتامۇرات
