قاراتاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى,
كوشكەن سايىن ءبىر تايلاق بوس كەلەدى.
قارىنداستان ايرىلعان جامان ەكەن,
ەكى كوزدەن مولدىرەپ جاس كەلەدى.
قازاق تاريحىنداعى ەڭ ءبىر قيىن دا كۇردەلى كەزەڭدى سيپاتتاعان «ەلىم-اي» داستانىنان كۇنى كەشەگە دەيىن ەستىپ, بىلگەنىمىز وسى جولدار ەدى. مىقتى قولباسشى, اتاقتى جىراۋ قوجابەرگەن تولىبايۇلىنىڭ تەڭدەسسىز بۇل تۋىندىسى جەتى ءبولىم, 3683 شۋماقتان, 14732 جولدان تۇراتىنىن اتاقتى تاريحشى, اكادەميك ماناش قوزىباەۆ ەرىنبەي ەسەپتەپ شىققان. ءار قازاقتىڭ جادىندا ساقتاۋلى وسى ءبىر قاسىرەت پەن قايعى تۇنعان جىردىڭ شىققانىنا بيىل – 300 جىل. ول قالاي اتاپ وتىلەدى؟ ۇلتىمىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن اسا ماڭىزدى مەرەيتويعا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ماڭىز بەرىلە مە؟
«القاكول سۇلاما, اقتابان شۇبىرىندى» زامانىندا تۋعان, ياعني العاشقى نۇسقالارى 1723 جىلى جازىلا باستاعان جىردا بۇل سوعىستىڭ سەبەپ-سالدارى, ماڭىزى, مازمۇنى تولىق اشىلىپ ايتىلعان. بىراق مۇنداي داستان بارىن بۇرىنعى بۋىن دا تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى ۇرپاق تا دۇرىس بىلمەيدى. كەڭەس كەزىندە ونىڭ اۆتورىنىڭ اتى اۋىزعا الىنبادى. 41 جىل عۇمىرىن قىرعىندا وتكىزىپ, قول باستاعان ساردار بولعان قوجابەرگەن جىراۋ 61-گە قاراعان شاعىندا سوعىستىڭ تۇتانۋ سالدارىن, ونى ورشىتۋگە اسا پەيىلدى قىتاي مەن رەسەيدىڭ زۇلىمدىعىن, ولاردىڭ سۇرقيا ساياساتىن جىلىك مايىن شاعىپ تالدايدى. كورەگەن ساياساتكەر, قاراقالپاق, نوعاي بىرىككەن اسكەر جاساعىنىڭ قولباسشىسى, رەفورماتور قازاق قوجابەرگەن جىراۋ ءاز-تاۋكەنىڭ وڭ قولى بولعان. كەيىننەن قارتايعاندا ابىلايعا دا باتا بەرەدى. ونىڭ «ەلىم-اي» جىرى – حالقىمىزدىڭ ەڭ ءبىر قاسىرەتتى كەزەڭىنەن مول مالىمەت بەرەتىن شەرلى شەجىرە.
اكادەميك م.قوزىباەۆ تاۋكە حان تۇسىندا «جەتى جارعىنى» جازىسۋعا قاتىسقان جەتى ءبيدىڭ ءبىرى – قوجابەرگەن بي ەكەنىن ايتادى. بۇل تۋرالى جازۋشى ن.ابۋتاليەۆ جاناما دەرەكتەر تاۋىپ, قوجابەرگەن جىراۋدىڭ ءوز جىرلارىنان ايعاق كورسەتەدى. «جەتى جارعىنىڭ» اۆتورلارىنىڭ ءبىرى رەتىندە ءارى «ەلىم-ايىمەن» ۇلت تاريحىندا ۇلى قۇبىلىس بولىپ قالعان قوجابەرگەن جىراۋ تۋرالى تاۋەلسىزدىك تۇسىندا عانا تام-تۇمداپ ايتىلا باستادى. كەزىندە وزگە ەل ارحيۆتەرىندەگى دەرەكتەرگە جول جابىق بولعاندىقتان, عالىمدار جىراۋ تۋرالى ناقتى تۇجىرىمدار جاساي المادى. عالىمدار ەلىمىزدە قوجابەرگەن تۋرالى دۇرىس ناسيحاتتالماۋىنا الاڭداپ, بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ كەرەك دەپ سانايدى.
ەلىمىزدە 2000 جىلداردىڭ باسىندا عانا قوجابەرگەنتانۋ عىلىمىنا جول سالىندى. «جەتى جارعى» جانە قوجابەرگەن جىراۋ» حالىقارالىق قوعامدىق قايىرىمدىلىق قورىنىڭ توراعاسى, قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى, قر ەڭبەك سىڭىرگەن زاڭگەرى, زاڭ عىلىمىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور بەكەت تۇرعاراەۆ جىراۋدىڭ اتىن جاڭعىرتۋعا ۇلكەن جاناشىرلىقپەن كىرىستى. سولتۇستىك وڭىردە بۇل ىسكە بەل شەشىپ كىرىسىپ كەتۋ دە وڭاي بولماعان. بۇل تۋرالى كەمەڭگەر جازۋشى ءابىش كەكىلباەۆ: «بىرەۋ ومىردە بولدى, بىرەۋ ومىردە بولمادى دەپ تالاسىپ-تارتىسىپ جۇرگەن قوجابەرگەن جىراۋدىڭ بۇكىل تۇقىم-تەبەرىمەن, اۋليە ۇرپاقتارىمەن ءبارىن قايتا تىرىلتكەن بەكەت بولدى. بەكەتتىڭ سول قوردى باسقارۋىنىڭ ارقاسىندا قوجابەرگەن داۋدان قۇتىلدى. قوجابەرگەن شىن مانىندەگى عىلىمي فاكتورعا اينالدى. ءدال وسىنداي شارۋالار رەسپۋبليكامىزدىڭ ءار تۇكپىرىندە ىستەلىپ جاتىر» دەدى. «ەلىم-اي» داستانى جونىندە العاش ايتقان م.قوزىباەۆ سولتۇستىكتە جىراۋدىڭ تۋعان وڭىرىنە وعان ارناپ ايبىندى ەسكەرتكىش ورناتىلسا دەپ ۇسىنىس ايتتى. سول ارماندى بەكەت تۇرعاراەۆ ورىندادى. 2013 جىلى ۇكىمەت قاۋلىسىمەن ۇلى جىراۋدىڭ 350 جىلدىعى اتاپ ءوتىلىپ, ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ۇلكەن عىلىمي پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىرىلدى. پەتروپاۆل قالاسىندا مادەني ءىس-شارالار وتكىزۋمەن قاتار, جىراۋدىڭ تۋعان جەرىندە ەسكەرتكىش-ءبيۋستى قويىلىپ, جامبىل اۋدانىنىڭ ورتالىق الاڭى قوجابەرگەن اتىمەن اتالدى. مەكتەپتەر مەن كوشەلەرگە ەسىمى بەرىلدى. پەتروپاۆل قالاسىندا جىراۋدىڭ ات ۇستىندەگى ايبىندى ەسكەرتكىشى ورناتىلدى. «جەتى جارعى جانە قوجابەرگەن جىراۋ» حالىقارالىق قوعامدىق قايىرىمدىلىق قورىنىڭ باستاماسىمەن «زامانىنىڭ زاڭعارى», «ماڭگىلىك ەلدىڭ جىرشىسى», «داۋىلپاز بابا قوجابەرگەن», «ەلىم-اي» جىر كىتاپتارى جارىققا شىعىپ, حالىققا قايىرىمدىلىق ەسەبىندە تاراتىلدى. قور 300 جىلدىققا بايلانىستى «ەلىم-اي» جىرىن 1000 دانا تيراجبەن قايتالاپ شىعارىپ, كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشىلار مەن قالىڭ كوپشىلىككە قايىرىمدىلىق ەسەبىنەن ساتۋسىز تاراتىپ بەرۋگە جۇمىستانىپ جاتىر. قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىندا «ەلىم-اي» جىرى قايتا باسىلىپ, تەگىن ۇلەستىرىلدى. تۇركىستان وبلىسى قازىعۇرت اۋدانىندا شىمكەنت – تاشكەنت حالىقارالىق كۇرە جولىنىڭ بويىنداعى 45-شاقىرىمدا تاريحي ەتنوگرافيالىق «ماڭگىلىك ەل» ساياباعىندا «باتىر بابالار» مەموريالدىق كەشەنى ورناتىلىپ, «ەلىم-ايلاپ» كوشكەن ەل» اتتى تاريحي پانوراما ورناتىلعان. قازاق-قالماق سوعىسىنان ماعلۇمات بەرەتىن «وتان قورعاۋ شايقاسى» دەگەن پانورامالىق كورىنىس تە ەل تاريحىنداعى الاپات سوعىستى ەسكە سالىپ تۇرادى.
«ەلىم-اي» – نامىس جىرى. ۇلتتىق رۋح پەن يدەيانىڭ قاينار كوزى. «ەلىم-اي» – بىرلىك كونتسەپتسياسى. ول شەرلى شەجىرە تىلىمەن جازىلعان. ەل بىرلىگى, الاۋىزدىقتان ارىلۋ, رۋشىلدىق, جۇزشىلدىكتەن تازارۋعا ۇندەيتىن, الاش بالاسىنا قالعان امانات ەڭبەك. «ەلىم-اي» – شىنتۋايتىنا كەلگەندە ءتىرى تاريح, ءتىرى شەجىرە, بۇلجىماس دەرەك-دايەككە نەگىزدەلگەن تەڭدەسسىز ەپوپەيالىق تۋىندى, ەنتسيكلوپەديا. كەڭەس وكىمەتى سول تاريحي شىندىقتان ولەردەي قورىقتى. اكادەميك قوزىباەۆ ونى «يليادا» مەن «وديسسەياعا» بەكەر تەڭەمەسە كەرەك. «ەلىم-اي»-دىڭ جانرىن زەرتتەۋشىلەر ونى قيسسا, داستان, ءتىپتى شەجىرەگە جاتقىزىپ, ارقيلى پىكىر ايتادى. «ەلىم-اي» ەل ساناسىنا الدىمەن, ءان بولىپ ءسىڭدى. بۇل – قۇدىرەتتى اۋەن, اۋەن ءھام زار.
بىرقاتار قازاق زيالىلارى «ەلىم-اي» داستانىنىڭ جازىلعانىنا 300 جىل تولۋىنا بايلانىستى بيىل سونى مەملەكەت دەڭگەيىندە اتاپ ءوتۋ ءۇشىن ەلىمىزدىڭ وسى جىلى وتەتىن داتالى كۇندەر تىزىمىنە ەندىرىپ, ايتۋلى ءىس-شارالار وتكىزۋگە ىقپال ەتۋىن سۇراپ, ءتيىستى ورىندارعا حات جولدادى. ودان بولەك, قازاق زيالىلارى وسى جىر مەن قوجابەرگەن تولىبايۇلىنىڭ ءومىر جولدارىن مەكتەپ باعدارلاماسىنا, وقۋلىقتارعا ەنگىزۋدى سۇرادى. الايدا ۇسىنىستىڭ قالاي شەشىلگەنى تۋرالى ازىرگە مالىمەت جوق. سونىمەن قاتار قوجابەرگەن تولىبايۇلىنىڭ شىعارمالارى مەملەكەتتىك كىتاپحانالاردان ورىن الىپ, مەملەكەت تاراپىنان «ەلىم-اي» جىرى قايتا باسىلىپ شىعۋى كەرەك. قىسقاسى, قان كەشىپ ءجۇرىپ, قىلىشپەن جازىلعان وسىناۋ الاپات قيسسانىڭ 300 جىلدىعى ەلىمىزدە جوعارى دەڭگەيدە اتالىپ ءوتۋى قاجەت.
مەملەكەت باسشىسى ءاردايىم ءوز سوزىندە وتكەن تاريحىمىزعا, تاريحي تۇلعالارعا قۇرمەتپەن قاراۋعا جانە بۇل ماسەلەدە پوپۋليزم مەن بىلىمسىزدىككە جول بەرمەۋگە ۇندەپ كەلەدى. «ەلىم-ايعا» وسى كوزقاراس, قازىرگى وركەنيەتتى دامۋ تۇرعىسىنان قاراۋ قاجەت. سەبەبى ول ەشقانداي اڭىزعا قاتىسى جوق, ءۇش عاسىرعا سوزىلعان سۇراپىل, ءتىرى تاريحتىڭ ءوزى. وتاندى ءسۇيۋ, وتانشىل بولۋ تاريحتى تانۋدان باستالادى. تاريحىڭدى ءبىلۋ – رۋحاني كەمەلدەنۋگە, رۋح بيىگىنە جاسالعان قادام. رۋحى بيىك ەل ەشقاشان جەڭىلۋ, جالتاقتاۋ دەگەندى بىلمەيدى. دەمەك, وقۋ-اعارتۋ مينيسترىنەن باستاپ, «ەلىم-ايدى» تولىق ماتىنىمەن مەكتەپتەردە وقىتۋ, وقۋ باعدارلاماسىنا ەندىرۋ مىندەتتەلۋى كەرەك.
