كوزى ءتىرى بولسا, قايرەدەن كارىباەۆ بيىل 80-گە تولار ەدى. ەسىل وڭىرىندە ەسىمدەرى بۇكىل ەلگە كەڭ تانىمال ادامدار از ەمەس. ايتسە دە, اتاق پەن قۇرمەتكە بولەنگەن قايرەكەڭنىڭ ورنى تىم بولەك.
ونىڭ ۇمىتىلماس بەينەسى قايرەكەڭ ءپاني دۇنيەدەن ۇزاپ كەتسە دە, ءوزىن كورگەن, بىرگە قىزمەت جاساپ, دامدەس بولعان, ۇستازدىق ءتاربيەسىنەن تاعىلىم العان ازاماتتار جادىندا ماڭگىلىك ساقتالۋدا.
بار ءومىرىن تۋعان ولكەنى دامىتۋ ءۇشىن سارپ ەتكەن قايرەدەن كارىباەۆتىڭ ەڭبەگى جوعارى باعالانىپ, ول ەكى رەت ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنىمەن, «قۇرمەت بەلگىسى» جانە «قۇرمەت» وردەندەرىمەن, ونداعان مەدالدەرمەن ماراپاتتالدى. اسىل اعانىڭ جاسامپاز ەڭبەگى مەن ءومىرى تۋرالى جازىلعان ماتەريالدى وقىرماندار نازارىنا ۇسىنامىز.
اكەدەن ەرتە ايرىلعان قايرەدەن مەن قارىنداسى ايشانى اناسى ورىنباسار جانكەشتىلىكپەن تىرشىلىك جاساپ, ەشكىمنەن كەم قىلمايمىن دەپ ەڭبەك ەتتى. اناسى بالالارىن ەڭبەكپەن بىرگە ادالدىققا تاربيەلەپ, ولاردىڭ بولاشاقتا ازامات بولىپ قالىپتاسۋلارىنا زور ىقپال جاسادى. مەكتەپتى ۇزدىك بىتىرگەن 17 جاسار قايرەدەننىڭ بويىنداعى ۇستامدىلىعى مەن قايىرىمدىلىعىن بايقاعان ۇستازدارى ونى الىسقا جىبەرمەي, ينتەرناتتاعى وقۋشىلاردىڭ تاربيەشىسى مىندەتىن اتقارۋعا اقىل بەردى. ۇستازدار سەنىمىن ءمىنسىز اقتاعان قايرەدەن ينتەرناتتا وقيتىن بالالاردىڭ سۇيىكتى دە سەنىمدى تاربيەشىسىنە اينالدى. جەتىمدىكتىڭ اششى ءدامىن كورىپ وسكەن قايرەدەن بويىنداعى اسىل قاسيەت – مەيىرىم مەن ىنتازارلىعىن سولارعا ارنادى, ولاردى ىزگىلىككە تاربيەلەدى.
جالپى, قايرەكەڭنىڭ ءوسۋ, وركەندەۋ كەزىندەگى كەزەڭدەرگە زەر سالىپ قارايتىن بولساق, ول تەك ءبىر ورىندا تۇرماي, ۇنەمى العا ۇمتىلۋدا بولعانىنا كوز جەتكىزەمىز. «ەل قۇلاعى ەلۋ» دەگەندەي, ينتەرنات بالالارىنىڭ ۇلاعاتتى تاربيەشىسى اتانعان جاس قايرەدەننىڭ ەسىمى اۋىل تۇگىل, بۇكىل اۋدانعا جاريا بولدى. شارۋاشىلىق جانە اۋدان باسشىلارى جاس جىگىتتىڭ تالابىن سىناۋ ءۇشىن ونى ءوزى ءوسىپ, ەسەيگەن اۋىلى ءوندىرىستىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىنە تاعايىندادى. ادامدارمەن جۇمىس ىستەپ, ولارمەن ءتىل تابىسا ءبىلۋ تاجىريبەسىنىڭ قانشالىقتى پايدالى بولعانىن بولىمشە ەڭبەككەرلەرىمەن قويان-قولتىق ارالاسىپ, شارۋاشىلىق ماسەلەلەرىنە ەرەكشە دەن قويۋ داعدىسىن قايرەكەڭ ساناسىنا ەرتەدەن قالىپتاستىردى. وعان بىردەن-ءبىر سەبەپ, بالا كەزدەن باستاپ ەڭبەككە ەرتە ارالاسۋى ەدى. سول جىلدارداعى تۇرمىستىڭ جۇتاڭدىعى, كۇنكورىستىڭ قيىندىعى ەندى عانا ەس ءبىلىپ كەلە جاتقان جاس قايىردەندى تىم ەسەيتىپ جىبەردى, جاۋاپكەرشىلىك جۇگىن تىم ەرتە سەزىندى. اسىرەسە «كوممۋنيزم جولى» سوۆحوزىنا قاراستى ءوندىرىس بولىمشەسىن باسقارۋ جىلدارى كوزىمەن كورىپ, كوڭىلىنە تۇيگەندەرى بولىمشەدەگى شارۋاشىلىق جۇمىستارىن ۇرشىقشا ءۇيىرىپ اكەتۋگە سەپتىگىن تيگىزدى. بولىمشەدەگى مال جانە ەگىن شارۋاشىلىقتار كورسەتكىشتەرى سوۆحوز بويىنشا العا شىقتى.
حالىقپەن ءتىل تابىسىپ, پارتيا مەن ۇكىمەتتىڭ تاپسىرماسىن بۇلجىتپاي ورىنداۋدا مول تاجىريبە جيناقتاعان قايرەدەن كارىباەۆتىڭ ءوسۋ, ورلەۋ جىلدارى جالعاسىپ جاتتى. وندىرىستەن باستالعان قىزمەت ساتىسىنىڭ ورلەۋى جالعاسىن تاپتى. «وبرازتسوۆىي» سوۆحوزىنىڭ پارتكوم حاتشىسى, «جارسۋات» سوۆحوزىنىڭ ديرەكتورى, استراحان اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى, ماكين اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى سونىڭ دالەلى. اتالعان جەرلەردە قايرەكەڭ وشپەس ءىز قالدىردى, ەسىمى سول وڭىرلەر تۇرعىندارىنىڭ اۋزىنان تۇسپەيتىن بولدى.
قايرەكەڭنىڭ كەزەكتى سىننان وتكەن كەزەڭى, ول ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا قازاقستانداعى قويدىڭ سانىن 50 ميلليونعا جەتكىزۋ جونىندەگى باستاماسىن جۇزەگە اسىرۋداعى قادامى ەدى. سول قاۋلىعا بايلانىستى قازاقستاندا بىرنەشە جاڭا اۋداندار قۇرىلىپ, ولاردى باسقارۋ قولىنان ءىس كەلەتىن قايراتكەر ازاماتتارعا جۇكتەلدى. تسەلينوگراد وبلىسىندا تەڭىز اۋدانى قۇرىلىپ, ونىڭ تىزگىنى ق.كارىباەۆقا تاپسىرىلدى. جاۋاپكەرشىلىگى زور جۇمىستى پارتيا كىم كورىنگەنگە ۇسىنا بەرمەيتىن. تالاي سىننان سۇرىنبەي وتكەن, باسشىلىق جۇمىستا مول تاجىريبە جيناقتاعان, ەل-جۇرتپەن تابىسىپ, ولاردىڭ سەنىمىن اقتاي الاتىن, ىسكەرلىگىمەن كوزگە تۇسكەن قايرەكەڭ وسى قىزمەتكە لايىقتى دەپ تابىلدى.
وبلىس ورتالىعىنان شالعايدا جاتقان تەڭىز اۋدانىنىڭ تۇرعىندارى نەگىزىنەن قازاقتار ەدى. ولاردىڭ تۇرمىس دەڭگەيى مەن الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋى باسقا اۋداندارمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا تومەن بولاتىن. اۋدان شارۋاشىلىقتارىنا بارىپ, ەڭبەكشىلەرمەن قويان-قولتىق ارالاسقان قايرەكەڭ مۇنىڭ بارىنە كوز جەتكىزدى. سول سەبەپتى ءوزىنىڭ الدىنا قويعان ءىس-جوسپارلارىن ايقىنداپ الدى. ءوزىنىڭ ۇيرەنشىكتى ادەتى بويىنشا ول شارۋاشىلىقتارعا كەلىسىمەن كولىك باسىن باسشىلار وتىرعان كەڭسەگە ەمەس, ەگىنشىلەر مەن مالشىلار ورتاسىنا بۇراتىن, ولاردىڭ حال-جاعدايىن ءوز كوزىمەن كورىپ, ۇيلەرىنە كىرىپ شىعاتىن. قايرەكەڭنىڭ نازارىنان شارۋا ادامدارىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى, ءۇي-جايلاردىڭ تازالىعى, نە ءىشىپ, نە قويىپ وتىرعاندارى تىس قالمايتىن. «اتتەگەن-اي» دەيتىن جاعدايلار كەزدەسىپ جاتسا, ولاردى تۇزەپ, جولعا قويۋدى شارۋاشىلىق باسشىلارىنا قاتاڭ تاپسىراتىن. وسىنداي ىسكەرلىكتىڭ ناتيجەسىندە تەڭىز اۋدانى شارۋاشىلىقتارىنىڭ كورسەتكىشتەرى جوعارىلادى, ەڭبەك ادامدارىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى جاقسارا ءتۇستى.
قايرەكەڭ تۋرالى ماتەريالدار جيناقتاۋ بارىسىندا ءبىراز ادامدارمەن تىلدەسكەن ەدىم. سوندا قوعام قايراتكەرى, قازىرگى كەزدە استانا ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى سانسىزباي ەسىلوۆ مىناداي كەرەمەت جاعدايدى ەسكە سالدى:
– قايرەدەن كارىبايۇلىنىڭ ءبىر كەرەمەت قاسيەتى – ونىڭ قانداي وقيعالاردى, قاي جەردە, قاي كەزەڭدە بولعانىن ۇمىتپايتىنى. اۋدان ورتالىعىنا جاقىن جاتقان «بارشىن» سوۆحوزىنا بارعان ءبىر ساپارىندا سەگىز بالانىڭ اكەسى وتان سوعىسىنا قاتىسىپ, مايدانداعى ەرلىگى ءۇشىن قىزىل جۇلدىز وردەنىمەن ماراپاتتالعان شوپان التايباي مىرزاسارينمەن كەزدەسىپ, ودان جەڭگەسى جامالدىڭ جاعدايىن, بالالاردىڭ ەسىمدەرىن ۇمىتپاي, ءبارىن ات-اتىمەن اتاپ, ولاردىڭ ساباق ۇلگەرىمىنىڭ قالاي ەكەنىن, ونجىلدىقتى بىتىرگەندە قانداي ماماندىقتى تاڭدايتىندارىن, ەڭ سوڭىندا قاسقىر العىش توبەت ءيتتىڭ اتىن اتاپ, قىستا قانشا قاسقىر العانىن ۇمىتپاي سۇراعانىن التايباي اعاي ءوزى دۇنيەدەن وتكەنشە نەمەرەلەرىنە ەرتەگىدەي ايتىپ وتىراتىن.
شىنىندا دا, قايرەكەڭنىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتى ەرەكشە ەدى, كىمگە بولسىن بەرگەن ۋادە مەن سەرتىن ەشقاشان ۇمىتپايتىن جانە ونى دەر كەزىندە ورىنداۋدى جاقسى ادەتكە اينالدىردى.
تەڭىز اۋدانىنداعى جانكەنشتى ەڭبەك سەگىز جىلعا سوزىلدى. اۋدان ەكونوميكاسى مەن شارۋاشىلىقتارىن اياعىنان تىك تۇرعىزىپ, ۋاقىت تالابىنا ساي جاڭا مىندەتتەر مەن جوسپارلاردى بەلگىلەي باستاعاندا قايرەدەن كارىباەۆتى باسقا اۋدانعا جىبەرەتىنى بەلگىلى بولدى. وبكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ن.ە.موروزوۆتىڭ كابينەتىندەگى اڭگىمە بارىسىندا الماتىدان قسر ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى د.ا.قوناەۆ تەلەفون سوعىپ: «قايرەدەن, مەن سەنى كوپتەن بەرى بىلەمىن. اتباسار اۋدانىن باسقارۋعا سەنىڭ ءبىلىمىڭ دە, تاجىريبەڭ دە جەتەدى. قانداي ءبىر ءتۇيىندى ماسەلەنى شەشە الاسىڭ, ەڭ باستىسى ادامدارمەن ءتىل تابىسا الاسىڭ» دەپ, اقجولتاي تىلەدى.
اتباسار – رەسپۋبليكاداعى ەڭ ءىرى اۋدانداردىڭ ءبىرى. تەك قانا ەگىستىك كولەمى ءۇش ءجۇز مىڭ گەكتاردان اسادى. مۇندا تەمىرجول قاتىناسى مەن ونەركاسىپ جاقسى جولعا قويىلعان, كەڭ كولەمدە قۇرىلىسى دامي باستادى. مۇنداي اۋدانعا باسشىلىق جاساۋ ءارى قۇرمەتتى, ءارى جاۋاپكەرشىلىگى زور بولاتىن. قايرەكەڭ ءۇشىن بۇل تاعايىنداۋ ەمتيحاندى قايتا تاپسىرۋمەن بىردەي ەدى.
كەزەكتى سىناقتان قايرەكەڭ ابىرويمەن ءوتتى. وبلىستىڭ ەڭ استىقتى اۋدانى اتاعىنا كىر كەلتىرمەي, ونى جاڭا دەڭگەيگە كوتەردى, مال شارۋاشىلىعى كورسەتكىشتەرىن تومەندەتپەي, ونى ودان ءارى دامىتا ءتۇستى. بۇل ارادا تەڭىز اۋدانىندا جيناقتاعان تاجىريبە ءوز ناتيجەسىن بەردى دە.
1996 جىلى تاۋەلسىز ەلدىڭ ايماقتىق باسقارۋ ورگاندارى قۇرىلىپ, كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندەگى باسقارۋ ورگاندارىنىڭ قۇزىرى جويىلدى. سوعان بايلانىستى زەينەتكە شىعۋىنا بايلانىستى قايرەكەڭ وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتى توراعاسى قىزمەتىنەن بوسادى. ءاربىر وبلىستاردا قانداي جاعدايلار بولىپ وتىرعانىن ءجىتى قاداعالايتىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ قايرەكەڭدى زەينەتكە شىعۋىمەن قۇتتىقتاپ, وعان جەكە زەينەتاقى تاعايىندادى.
سول جىلدارى اۋىلدا جەكەشەلەندىرۋ ءۇردىسى كەڭ قانات جايعان ەدى. قايرەكەڭ بولسا بۇل ۇردىسكە توتەپ بەرۋ امالىن ىزدەستىردى. ەشقانداي ءبولىس پەن جەكە كاسىپكەرلىكە باس يمەي-اق, اۋىل تۇرعىندارىنان وزدەرىنە ءتيىستى پايدى وزىنە سەنىپ تاپسىرۋدى ءوتىندى جانە اۋىلدا ءبىر عانا قوجايىن بولاتىنىن ەسكەرتتى. اۋىل تۇرعىندارى وزىنە سەنەتىن بولسا, ءار وتباسى جۇمىسپەن قامتىلاتىنىن, ەشكىم شەتتە بوس قالمايتىنىن باسا ايتتى. بۇعان قوسا, قايرەكەڭ تۇرعىندارعا شارت قويدى: كىمدە كىم ادال ەڭبەك ەتسە, الاڭسىز ءومىر سۇرەدى, ال اراق ءىشىپ, ۇرلىقپەن اينالىساتىندارعا ەشقانداي كەشىرىم بولمايتىنىن قاتاڭ ەسكەرتتى. وسىلايشا, ءوندىرىس تۇرعىندارىنىڭ كەلىسىمىمەن «قىپشاق» جشس قۇرىلدى.
التى جىل وتىسىمەن قۇلدىراپ, بەرەكەسى كەتىپ بارا جاتقان ءوندىرىستىڭ ورنىنا ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك جاعدايى كۇرت وزگەرگەن شارۋاشىلىق, قاناتى قاتايعان, ەڭسەسى كوتەرىلگەن بىرلەستىك پايدا بولدى.
ءيا, بۇگىندە ءوندىرىس اۋلىنىڭ باي-قۋاتتى جاعدايمەن تىرشىلىك كەشىپ وتىرعانىنا سۇيسىنەتىندەر كوپ. اۋىلدىڭ كوركىن كەلتىرىپ, تۇرعىنداردىڭ ەرتەڭگى كۇنگە دەگەن ىنتاسى مەن سەنىمىن جانا بىلگەن قايرەدەن كارىباەۆ اعايدىڭ تۋعان اۋىل تۇرعىندارىنىڭ ەڭسەسىن كوتەرگەن اسىل اعانىڭ ادال ەڭبەگىنە ەرىكسىز باس يەسىڭ, جاسامپاز ەڭبەگىنە شەكسىز سۇيسىنەسىڭ.
قاس قاعىم ساتتە وتە شىعاتىن جالعان دۇنيە. سۇم اجال جانى جايساڭ, اقجارقىن, قاراپايىم, ارداقتى اكە, سۇيىكتى جار, ەلىن, جەرىن ەرەكشە سۇيگەن ازامات قايرەدەن كارىباەۆتى الىپ كەتكەنىنە دە سەگىز جىلدىڭ ءجۇزى بولىپ قالىپتى.
وسى ماقالانى جازۋ بارىسىندا قايرەدەن اعانىڭ تاعىلىمدى تاربيەشى, زيالى ازامات, سۇيىكتى جار, سۇيكىمدى اكە, نەمەرەلەرىنىڭ اياۋلى اتاسى بولعانىنا كوز جەتكىزدىم.
ەل ازاماتى دەگەن اتاققا كىر كەلتىرمەي, ادال ءومىر سۇرگەن قايرەدەن كارىباەۆ اعانى ەستە ساقتاۋ, وعان لايىق قۇرمەت كورسەتۋ ۇرپاقتار پارىزى بولماق. وسى وڭىردە ۇزاق ءومىر ءسۇرىپ, ەڭبەگى سىڭگەن, اسىرەسە, تاۋەلسىز ەلدىڭ ورداسى – استانانى قالىپتاستىرىپ, بار ەڭبەگى مەن ىنتاسىن سارپ ەتكەن اعاعا استانا كوشەلەرىنىڭ بىرىنە قايرەدەن كارىباەۆ اتىن بەرسە, قانداي كەلىستى بولار ەدى. قالالىق ونوماستيكا باسقارماسىنداعى ماماندار كوپشىلىكتىڭ تىلەگىنە قۇلاق اسار دەپ سەنگىمىز كەلەدى. لايىم سولاي بولعاي!
مەيرام بايعازين,
جۋرناليست
