پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ بيىلعى قازان ايىندا وتكىزگەن ەلوردانىڭ دامۋىنا ارنالعان كەڭەستە ءبىرتۇتاس قالا قۇرىلىسى ساياساتىن ۇستانۋدى ۇسىندى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ پىكىرىنشە, شاھارداعى اۋداندار قۇرىلىسىنىڭ بەي-بەرەكەت جۇرگىزىلۋى كەنتتىڭ كورىكتى كەلبەتكە كەلۋىنە كەدەرگى كەلتىرەدى.
«كوشەلەر مەن عيماراتتاردى بەزەندىرۋدىڭ ءبىرتۇتاس ۇيلەسىمدى ءستيلى جوق. سىزدەر, بالكىم, استانامىزدى كورۋ ءۇشىن ارنايى كەلەتىن تۋريستەر وي-تولعامدارىن ەستىپ جۇرگەن بولارسىزدار. تۇتاستاي العاندا, ارينە, ولار وڭ باعالارىن بەرۋدە, بىراق قالادا ەكلەكتيكا جوق ەكەنىن ءبارى اتاپ ءوتىپ ءجۇر, – دەدى پرەزيدەنت ءوز سوزىندە. – راسىندا دا, مۇنداعى ءبىر عيمارات ءبىر ستيلدە, تاعى ءبىر عيمارات ەكىنشى ستيلدە سالىنعان. سوندىقتان, ءازىر كەش بولماي تۇرعاندا, قالا كوشەلەرى مەن عيماراتتارىن بەزەندىرۋدىڭ ءبىرتۇتاس ديزاين-كودىن جاساۋدى تاپسىرامىن».
قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ العا قويىپ وتىرعان تاپسىرماسىنىڭ ءجونى بار. بۇل – الەمدەگى قالا بىتكەن جاڭادان سالىنا باستاعان كەزدە ەسكەرىلەتىن تالاپتار. راس, ەۋروپا قالالارىنىڭ كوپشىلىگى, بىلايشا قاراعاندا, ساۋلەت ونەرىنىڭ ۇلگىسى رەتىندە ءبىر-بىرىنە قاتتى ۇقسايدى, ۇيلەرىنىڭ كەسكىن-كەلبەتتەرىندە دە ورتاق قولتاڭبالار كوپ. بىراق جەتە ءۇڭىلىپ قاراعاندا, ولاردىڭ دا اراسىندا ەلەۋلى ايىرماشىلىقتاردىڭ بار ەكەنىن بايقاۋعا بولادى. ونىڭ ۇستىنە, سوڭعى جىلدارى كارى قۇرلىق ەلدەرى بايتاقتارى اراسىندا ادەمى قالا اتانۋ سىڭايىندا ءوزارا باسەكە ءجۇرىپ جاتىر.
ال ەۋروپادا قالالاردىڭ كرەاتيۆتى كەسكىن-كەلبەتتەرىنىڭ دەڭگەيى مەن اۋماعىن انىقتاۋ ماقساتىندا ۇدايى زەرتتەۋ-تالداۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ وتىرۋ باياعىدان ۇردىسكە اينالدى. كارتامىش قۇرلىقتا كورىكتى كەنتتەر كوشىنىڭ كەرۋەنىن جىپكە تىزگەندەي ءتۇزىپ شىعىپ تۇراتىن قوعامدىق ۇيىمدار دا جەتكىلىكتى. ولاردىڭ ارقايسىسى وزدەرىنىڭ ناقتىلى ماقساتتارىنا وراي الۋان ءتۇرلى پارامەترلەر بويىنشا ءوز ۇزدىكتەرىن انىقتاپ كەلەدى. بۇرناعى جىلى بۇل دۇرمەككە ەۋروپا كوميسسياسى دا قوسىلدى. ول ءوزىنىڭ تىرناقالدى زەرتتەۋىن Cultural and Creative Cities Monitor دەگەن تاقىرىپتىڭ اياسىندا جۇرگىزىپ, قۇرلىقتىڭ «مادەنيەتتى جانە كرەاتيۆتى قالالارى» رەيتينگىسىن تۇزۋگە باعىت ۇستادى. ول ەۋروپانىڭ 30 ەلىندەگى 168 قالانى ءبىر-بىرىمەن سالىستىرىپ شىعۋعا ارنالدى. بىراق مونيتورينگ قورىتىندىسى بارىنشا كۇتپەگەن ناتيجە اكەلىپ, بۇرىننان قالىپتاسقان ستەرەوتيپتى پىكىردىڭ كوبەسىن سوگىپ جىبەرگەندەي بولدى. زەرتتەۋدە جوعارى ۇپايلارعا تەك مەگاپوليستەر عانا ەمەس, پروۆينتسيالىق ورتاڭقولدى قالالارعا دەيىن قول جەتكىزدى. ماسەلەن, جان باسىنا شاققانداعى مادەني اسەر ەتۋ كورسەتكىشىنىڭ مازمۇنى جاعىنان يرلانديانىڭ كورك كەنتى الەم مادەنيەتىنىڭ وشاعى سانالاتىن ءپاريجدىڭ وزىنەن اسىپ تۇسكەن. شۆەدتىڭ ۋمەو قالاسى ەكونوميكانىڭ كرەاتيۆتى سەكتورىن دامىتۋ جونىنەن بەرليندى شاڭ قاپتىرىپ كەتىپتى. بۇل باسەكەنىڭ كوشباسىلار كەرۋەنىندە لوندوننىڭ ءتىپتى اتى دا جوق.
ەۋروكوميسسيانىڭ اتاپ وتكەنىندەي, 168 قاتىسۋشى قالانىڭ 93-ءى كەزىندە «ەۋروپانىڭ مادەني استاناسى» اتانسا, 22-ءسى يۋنەسكو-نىڭ «كرەاتيۆتى قالا» اتاعىنا قول جەتكىزگەن, ال 53 قالادا حالىقارالىق مادەنيەت فەستيۆالدەرى تۇراقتى ءوتىپ كەلەدى. قالالار 3 باستى شوعىرعا بىرىككەن 9 تاقىرىپتىق توپتارعا ۇيىسىپ, 29 پارامەتر بويىنشا وزدەرىنىڭ ءتيىستى باعالارىن العان.
تاعى ءبىر زەرتتەۋشى مەكەمە ەۋروپانىڭ كەلىمى كەلىسكەن كەنتتەرىنىڭ 2019 جىلعى كەسكىن-كەلبەتتەرىن انىقتاپ, كوپكە جاريا ەتتى. مۇندا قاي قالالاردىڭ وزىندىك كوركىمەن, سالتاناتتى ساۋلەتىمەن ساياحاتشى جۇرتتىڭ ىقىلاسىنا كوبىرەك بولەنەتىن جاعىنا نەگىزگى نازار اۋداردى. مۇندا ءبىرىنشى ورىنعا الەمدەگى ەڭ رومانتيكالىق قالا – فرانتسيانىڭ باس شاھارى پاريج بىردەن كوشتىڭ باسىنان تابىلدى. ەكى مىڭجىلدىق تاريحى بار, كونە جادىگەرلىك ورىندارى وتە كوپ, كەڭقولتىق, قۇشاعى اشىق قالاعا جىلىنا 50 ميلليون ادام كەلىپ كەتەدى ەكەن. بۇل جاعىنان جاھاندا ونىڭ الدىمەن تۇسەتىن بىردە-ءبىر ەلدى مەكەن جوق.
«ماڭگىلىك قالا» – ريم, يتاليانىڭ استاناسى, باتىس وركەنيەتىنىڭ قاينار كوزى بۇل تىزىمگە ەكىنشى بولىپ ەنىپتى. تيبر وزەنىنىڭ جاعاسىن جايلاعان تاپ وسى كەنتتە كەيىن ەۋروپانىڭ بارلىق مەملەكەتتەرىنىڭ تاريحىندا اسا ماڭىزدى ءرول اتقارعان ريم يمپەرياسى ءداۋىر ساحناسىنا شىقتى. مۇندا كونە زامانداردا سالىنعان ۇيلەردىڭ ءبىرازى سول قالپىندا تۇر. سولاردىڭ ىشىندە ەجەلگى ءريمنىڭ اتى اڭىزعا اينالعان ارەناسى «كوليزەي», ۆاتيكان شىركەۋى, يمپەريانىڭ جۇرەگى ىسپەتتەس ريم فورۋمى, كونە «كاراكاللى» مونشاسى, كوپتەگەن تاس الاڭدار مەن باروككو ستيلىندەگى عاجايىپ ارحيتەكتۋرا نىساندارى بار. ولاردىڭ ءبارى بىرىمەن-ءبىرى ادەمى ۇيلەسىم تاۋىپ, ەلدى مەكەنگە وزگەشە ءسان بەرىپ تۇر.
زەرتتەۋشىلەر ءۇشىنشى ساتىعا چەحيانىڭ باس قالاسى – پراگانى شىعارىپتى. بۇرىنعى ءبىر كەزدەردەن ەرتەگىلەردىڭ ەلى سەكىلدى بولىپ كورىنەتىن «زلاتا پراگا» تۋريستەردى دە كوبىرەك قىزىقتىراتىن مەكەن ەكەن. مۇنداعى گوتيكا داۋىرىنەن بەرى كەلە جاتقان ساۋلەتتىك نىساندار ونىڭ قۇنىن ارتتىرا تۇسەدى. قازىر عيماراتتاردىڭ باروككو ستيلىندەگى قاسبەتى مەن قىزىل ءتۇس قىش قۇيمادان جاسالعان شاتىرلارى قالانىڭ وزىندىك نىشانى ىسپەتتەس. بۇدان قالدى, ۆلتاۆا وزەنى ارناسىمەن سۋ بەتىندە سەرۋەن قۇرۋ, كارل كوپىرى بويىمەن قىدىرۋ, گوتيكا ءداۋىرى سارايلارىن ارالاپ كورۋ سەكىلدى مۇندا قىزىقتاۋعا تۇراتىن ورىنداردىڭ مول ەكەنىن تانىتا تۇسەدى.
يسپانيانىڭ بارسەلونا قالاسى بۇل ءتىزىمنىڭ ءتورتىنشى قاتارىندا تۇر. باستاۋىن ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى ءۇشىنشى عاسىردان الاتىن كونە شاھار وسى كەزگە دەيىن تالاي تاريحتى باستان كەشىپ كەلدى. كاتالونيا استاناسى سول جۇزجىلدىقتار جۇلگەسىندە وزىنە ءتان بەت-بەينەسىن دە قالىپتاستىرىپ ۇلگەردى. بىراق قالانىڭ داڭقىن شىعارىپ تۇرعان اتاقتى ساۋلەتكەر انتونيو گاۋديدىڭ ولمەس تۋىندىلارى – عاجايىپ عيماراتتار بولىپ قالا بەرمەك.
ەۋروپانىڭ كوركەم قالالارى تىزبەگىنىڭ بەستىگىن رەسەيدىڭ سانكت-پەتەربۋرگى تۇيىقتايدى. ول بۇرىننان ەلدىڭ تۋريستىك ورتالىعى بولىپ سانالاتىن ەدى. بۇعان شاھاردىڭ تالاي عاسىرلاردان بەرگى تۇرعان ءزاۋلىم سارايلارى مەن عيماراتتارى نەگىزگى سەبەپ بولعانى انىق. ونىڭ ۇستىنە, نەۆا جاعالاۋىنا جايعاسقان قونىستىڭ وزەن قاپتالىنداعى باس اينالدىرىپ, كوز قارىقتىراتىن كوركەم كورىنىستەرى تۋريستەردى تارتىپ تۇراتىن ەدى. ال ەرتە كەزدەردەن بار ۇلان-اسىر پەتەرگوف سارايلار ءانسامبلى, ەرميتاج, كۋنستكامەرا, قازان سوبورى, ۆاسيلي ارالى رەسەي يمپەرياسى كەزىنەن بەرى ساقتالىپ كەلە جاتقان كەرەمەت جادىگەرلىك مەكەندەر بولاتىن.
ەۋروپانىڭ ارحيتەكتۋرالىق ءسان-سالتاناتى كەمەلىنە كەلگەن قالالارى قاتارىندا سونداي-اق فينليانديانىڭ استاناسى – حەلسينكي, يسلانديانىڭ باس شاھارى – رەيكياۆيك, حورۆاتيانىڭ – دۋبروۆنيك كەنتى, ۆەنگريانىڭ بايتاعى – بۋداپەشت, اۆستريانىڭ ءالپى شىڭدارىنىڭ ەتەگىنە قاناتىن جايعان ينسبرۋك كۋرورتتى ءارى قىسقى وليمپيالىق ويىنداردىڭ ورداسى بولعان ەلدى مەكەنى بار.
وسى رەتتە مەملەكەت باسشىسى وتە دۇرىس ايتادى, ءبىزدىڭ استانامىزدىڭ دا توپ وسى شوعىرداعى مەگاپوليستەردىڭ قاتارىنان ورىن الۋعا تولىق مۇمكىندىگى بار. استانا قازىردىڭ وزىندە ورتالىق ازياداعى كورىكتى قالالاردىڭ ساپىنان تابىلادى. قالانىڭ وزىندىك كەلبەتى مەن قولتاڭباسى ونى وزگەلەردەن ەرەكشەلەپ تۇرۋ كەرەك. سوندا جۇرتتى وزىنە تارتادى. مۇنى ەلوردانىڭ قازىرگى باسشىلىعى دا وتە جاقسى ءتۇسىنىپ وتىر.
راسۋل ايتقوجا
