وتكەن سانداردىڭ بىرىندە اقپاننىڭ اياعىندا الەمنىڭ ەڭ باستى گەوساياسي ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى – يراننىڭ اتومدىق باعدارلاماسى قارالاتىنىن, ءارى الاڭ رەتىندە الماتىنىڭ تاڭدالعانىن ايتقان بولاتىنبىز. ەندەشە, اقپاننىڭ 26-27 كۇندەرى وسى ايتۋلى كۇندەر بولىپ ءوتتى. كەلىسسوزدەر اياقتالعان 27 اقپان كۇنگى قورىتىندى ءماسليحاتتار مەن جىلى شىرايلى تاراپ وكىلدەرى – كەلىسسوزدەرگە ەلىمىزدىڭ بەيبىت رۋحىن سىڭىرگەندەي اسەر قالدىردى.
كىمگە كۇيبەڭ, ال كىمگە – ەمتيحان
يران وكىلدەرى «ءبىزدىڭ بۇيتكەن بۇل ىستە» ابدەن اككىلەنىپ العان دەسە دە بولادى. ونىڭ مۇشەلەرى, ءتىپتى, بىرنەشە «ساياسي تولقىن» بويى وسى ماسەلە بويىنشا حالىقارالىق قاۋىمداستىقپەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ جۇرگەن ماماندار. ال قارسى تاراپقا كەلسەك, ولارعا بۇل كەزدەسۋدى ەمتيحان دەپ قاراستىرۋعا ابدەن بولادى. ايتالىق, بۇل – اقش مەملەكەتتىك حاتشىسى دجون كەرريدىڭ العاشقى دەرلىك سىرتقى ساياساتتاعى قادامى. بيلىك ىقپالى رەيتينگكە تىكەلەي قاتىستى اقش ءۇشىن الماتىدا يرانعا ءوز شارتىن تاڭىپ كەتۋى كەرەك-اق. ءارى اقش ىقپالىنداعى يرانمەن كورشىلەس اراب ەلدەرى دە مازاسىزدانۋدا, ولاردىڭ اقش قازىنالىق وبليگاتسيالارىن ساتىپ الۋى دا – كەرريدىڭ باتىل شەشىم قابىلداۋىنا تىكەلەي بايلانىستى بولاتىن سياقتى.
26 اقپاندا يران وكىلدەرى كۇنى بويى تاراپتاردىڭ شارتتارىن تىڭداۋمەن ءوتتى. كەشكە قاراي اقش باستاعان التى ەل قويعان شارتى بۇرىنعى كەلىسسوزدەردەن بالەندەي ايىرماشىلىعى جوق ەكەنى بەلگىلى بولدى.
ۇستەمدىك رايى
«كوپ قورقىتىپ, تەرەڭ باتىراتىنى» راس بولسا, يراننىڭ تايساقتاۋىن الەم قاۋىمداستىعىنان بۇرىن, قاتارداعى ازاماتتىڭ ءوزى ءبىرىنشى تۇسىنەر ەدى. الماتىعا يرانعا قارسى الەم ەكونوميكاسىنىڭ 80 پايىزى كەلىپ وتىر دەسەك تە بولادى: رەسەي, اقش, قىتاي, ۇلىبريتانيا, فرانتسيا مەن گەرمانيا. رەسەي مەن قىتايدى تەك جالپى الاڭداۋشىلىق بىلدىرۋگە قوسىلا كەتكەندەرى بولماسا, يرانعا قانداي دا ءبىر قىسىم قۇرالىندا ۇلەسى بولار دەپ ايتا المايمىز. اقش, ۇلىبريتانيا, فرانتسيا مەن گەرمانيا – مىنە, يراننىڭ باستى ءاۋزىبىر قارسىلاستارى. تەك قانا ەكونوميكالىق قىسىمنىڭ ءوزى يران حالقىن كۇيزەلتىپ كەلە جاتىر, ال بۇل ءتورت ەل – سول قىسىمنىڭ باستى ورىنداۋشىلارى. بۇعان, اتالمىش ەلدەر ءوزىنىڭ ىقپالى بار اراب ەلدەرىن دە يرانعا قارسى قويىپ وتىر دەۋگە ابدەن بولادى. ەندەشە, يراننىڭ الدەبىر پوزيتسيالاردا شەگىنشەكتەۋى ابدەن مۇمكىن.
الماتى كەلىسسوزدەرىنە 5+1 تاراپىنان قانداي جاڭا «ىنتالاندىرۋ» قۇرالى كەلگەنى اقىرى قۇپيا بوپ قالدى, بىراق, كەزدەسۋ الدىنداعى ءار تاراپتىڭ ءوز ەلدەرىندە جاساپ كەتكەن ءباسپاسوز ءمالىمدەمەلەرىنە قاراپ, جاڭا ەشتەڭە جوعىن باجايلاۋعا بولادى. مىنەكي, دجون كەرريدىڭ ءسوزى: «ديپلوماتيالىق شەشىم تەرەزەسى ازىرگە اشىق تۇر, بىراق ۇنەمى اشىق تۇرا بەرۋى مۇمكىن ەمەس. يراننىڭ شىن نيەتپەن كەلىسسوزگە كەلۋىنە ءالى مۇمكىندىكتەر بار». باۋىرجان مومىشۇلى ايتقانداي, «گازەت پەن بۇيرىقتان – وعان باسىلماعان ءسوزدى دە وقي ءبىلۋ كەرەگى» راس بولسا, ديپلوماتيالىق رايمەن استالعان بۇل سوزدەردەن ۇستەمدىك رايىن تانۋ اسا قيىن ەمەس. توقەتەرى, يران ءۇشىن التىلىق تاراپىنان بۇرىنعىدان مىقتى وزگە دەرلىك ۇسىنىس بولماعان سياقتى. ءارى كەتكەندە شەتەلدىك ەسەپشوتتاردىڭ كەيبىرىنەن قۇرساۋلاردى الىپ تاستاۋ, ورمۋز بۇعازى ارقىلى يرانعا كەلەتىن تاۋاردىڭ كۆوتاسىن ۇلكەيتۋ, تىيىم سالىنعان تاۋارلاردىڭ كەيبىرىنەن شەكتەۋلەردى الىپ تاستاۋ, از-مۇز قارجىلاي كومەك بولار. بىراق بۇلاردىڭ بارلىعى يرانعا ستامبۋلدا دا, باعدادتا دا, ماسكەۋدە دە ۇسىنىلدى عوي؟
پارسىلاردىڭ پارقى
الپاۋىت ەلدەردىڭ اليانسى ءالى كۇنگە دەيىن ساناسىپ كەلە جاتقان يران بۇل جولى دا شەگىنشەكتەگەن جوق. اتومدىق تەحنولوگيالاردى بەيبىت ماقساتتا دامىتۋ – ۇلتتىڭ, حالىقتىڭ تاڭداۋى دەگەنىنەن ءالى تانباي وتىر. باتىس سيپاتتاپ جۇرگەندەي, بۇل بيلىكتىڭ عانا تاڭداۋى بولسا, ولار الدەقاشان – ەكونوميكالىق بلوكادادان بوساۋ ءۇشىن بارلىعىن جاۋىپ تاستاپ, ەلدىڭ ىرزالىعىنا بولەنەر ەدى.
يران كەلىسسوزدەر باستالماستان-اق, الماتىداعى كەزدەسۋدە قانشالىقتى «سىپايى» بولاتىنىن بىردەن تۇسىندىرگەن سياقتى. وسى كەلىسسوزدەرگە ونشاقتى كۇن قالعاندا (16-17 اقپان كۇندەرى) يران ءوزىنىڭ اتومدىق نىساندارى ورنالاسقان ناتانز قالاسىندا, ۋران بايىتاتىن قازاندىقتاردىڭ جاڭا ۇلگىلەرى قويىلىپ جاتقانىن, ولار ەندىگارى بايىتۋ پروتسەستەرىن ەكى-ءۇش ەسەگە ارتتىراتىنىن مالىمدەدى. ەندەشە, بۇل حابارلامادان دا باۋكەڭ ايتقانداي, جازىلماعان جازبانى وقيتىن بولساق, «ءبىزدىڭ ۇستانىمىمىز دا باياعى» دەگەن ىمدى تۇسىنەسىز.
الاڭ يەسىنىڭ ەركى
ايتپاقشى, كەلىسسوز الدىندا پارسىلاردىڭ سىرتقى الەمگە تاستاعان تاعى ءبىر ىمى بار. يراننىڭ بەيرەسمي قوجايىنى بولىپ ەسەپتەلەتىن, ۇلتتىڭ رۋحاني كوشباسشىسى اياتوللا ءالي حامەنەي اقپاننىڭ باسىندا… «اتوم قارۋىن جاساۋ – حارام» دەگەن ءپاتۋا شىعارعان بولاتىن! يران ءسىم ءباسپاسوز حاتشىسى رامين مەحمانپاراست «باتىسقا بەيبىت ەكەنىمىزدىڭ باسقا قانداي دالەلى كەرەك؟» دەگەن ەدى. يمام اياتوللانىڭ مۇنداي شەشىمى شىن مانىندە باتىسقا يشارا بولعانىن ءسىز بەن ءبىز جاقسى ءتۇسىنىپ وتىرمىز. دەگەنمەن باتىسقا «رۋحاني» كەپىلدىك ەمەس, قولمەن ۇستاپ, كوزبەن كورەتىن كەپىلدىك كەرەك. دالىرەگى, يرانداعى بارلىق زەرتتەۋ نىساندارى ماگاتە ينسپەكتورلارىن كىرگىزىپ قويىپ, كامەرا ورناتىپ قويعىسى كەلەدى.
قازاقستاننىڭ بۇل ماسەلەدە تەك قانا جانە جالعىز عانا بەيبىت شەشىمدى كوزدەيتىنى بەلگىلى. يادرولىق سىناقتىڭ زاردابىنان تىكەلەي زارداپ شەككەن, ءوز قولىمەن اتومدىق شتولنيالاردى بىتەپ, بەيبىتشىلىكتى و باستان الەمدىك قاۋىمداستىقتاعى باستى ۇستانىم ەتىپ العان ەلىمىزدىڭ بۇل ساياسي كوپسايىس تا ايتارى دا بار, ايتارىن ايتۋعا حاقىسى دا بار. «يادرولىق قارۋ قاۋىپسىزدىكتىڭ كەپىلى بولا المايدى» دەگەن «نازارباەۆ ورتالىعىنىڭ» وكىلى ارقىلى, ۇستانىمدارىمىزدى الدەن ايقىنداپ قويدىق. ءارى بۇل ساياسي ۇپاي الدە الەمدىك قاۋىمداستىق الدىنداعى مايموڭكە ەمەس, ءوز بولمىسىمىز بەن باسىمىزدان وتكىزىپ بارىپ ايتقان ءسوزىمىز.
كەلىسسوزدەردىڭ ەكىنشى كۇنى يران تاراپىنان ەشقانداي ۇسىنىس تۇسپەدى. بىراق التىلىقتىڭ ءىرى مۇشەسى قىتايدىڭ وكىلى چجاوسيۋيدىڭ ءمالىمدەمەسىنەن الماتى كەزدەسۋىندە وڭ وزگەرىستەرگە قادام بارىن دولبارلاعانداي بولدىق. «كەلىسسوزدەردىڭ جەمىستى بولۋىنا بارلىق نەگىزدەمەلەر قالىپتاستى» دەدى ول جيىن اياعىنداعى ءباسپاسوز ءماسليحاتىندا. كەلەسى كەزدەسۋ تاعى دا ءبىزدىڭ الماتىدا 5-7 ءساۋىر كۇنىنەن دەپ بەلگىلەندى. ال وسى ناۋرىزدا ستامبۋلدا اتالمىش الماتىداعى ەكىنشى كەزدەسۋدىڭ جاي-جاپسارى ساراپشىلار دەڭگەيىندە ايقىندالماق.
قاتىسۋشى ەلدەردى ءباسپاسوز «5+1» دەپ ءجۇر, ياعني بۇرىنعى, تۇراقتى كەلىسسوز جۇرگىزىپ جۇرگەن بەس ەلگە بۇل جولى گەرمانيانىڭ دا قوسىلعانىن جەتكىزگەن كەيپى. ءبىراق, قابىلداۋشى شاڭىراق – قازاقستاننىڭ تاجىريبەسى مەن بەيبىت ۇستانىمى قوسقان ۇلەسىن ەسكەرىپ, بۇل قوسىندى 7-گە تەڭ بولاتىنى ءسوزسىز.
ەرلان وسپان
