ازەربايجان مەن ارمەنيانىڭ قاراباققا تالاسىپ, قان توگىسىپ جاتقانىنا بۇگىن ءدال ءبىر اي تولدى. 27 قىركۇيەك كۇنى تاڭ سارىدە باستالعان سوعىستىڭ بۇگىن, ەرتەڭ توقتايتىن ءتۇرى جوق. گۋمانيتارلىق تۇرعىدان جاسالعان ەكى مارتە سوعىس توقتاتۋ كەلىسىمىنىڭ دە تۇككە سەبى تيمەدى. ازەربايجان پرەزيدەنتى يلحام اليەۆ 22 قازان كۇنى بەيبىتشىلىك جونىندەگى كەلىسىمگە قول جەتكىزۋدىڭ «اۋىلى الىس» دەپ مالىمدەسە, ارمەنيا پرەمەر-ءمينيسترى نيكول پاشينيان قازىرگى جاعدايدا ونداعان جىلعا سوزىلعان شيەلەنىستىڭ ديپلوماتيالىق شەشىمىن كورمەي تۇرعانىن جەتكىزدى ءارى «سوعىستىڭ ءالى جالعاساتىنىن» ايتقان ول اكىمدەرگە ەرىكتى جاساق قۇرۋدى تاپسىردى.
24 قازان كۇنى ەكى ەلدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلەرى ۆاشينگتوندا اقش مەملەكەتتىك حاتشىسى مايك پومپەومەن جەكە-جەكە كەزدەستى. كەزدەسۋدىڭ ناتيجەسى بويىنشا, تاراپتار گۋمانيتارلىق كەلىسىم جاساستى. كەلىسىم 26 قازان جەرگىلىكتى ۋاقىت ساعات 20.00-دە كۇشىنە ەنەدى. حالىقارالىق قوعام بۇل كەزدەسۋدەن ۇلكەن ءۇمىت كۇتكەن ەدى, رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين دە «امەريكالىق ارىپتەستەرىمىز بىزبەن ۇيلەسە جۇمىس ىستەپ, كەلىسىمنىڭ جاسالۋىنا كومەكتەسەدى دەپ ۇمىتتەنەمىن» دەپ مالىمدەدى.
ۆاشينگتونداعى كەزدەسۋدە گۋمانيتارلىق كەلىسىمنەن باسقا تاعى نە ماسەلە شەشىلگەنى بەلگىسىز. ارمەنيا سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ مالىمەتىنشە, كەزدەسۋدە قاراباققا حالىقارالىق بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋشى قوسىنداردى كىرگىزۋ ماسەلەسى تالقىلانعان. بىراق وسىدان ءبىر كۇن بۇرىن پاشينيان ارمەنيانىڭ ايماققا رەسەيدىڭ دە, باسقانىڭ دا بىتىمگەر اسكەرىن كىرگىزبەيتىنىن مالىمدەگەن ەدى. ال ازەربايجان پرەزيدەنتى ي.اليەۆ ازەربايجان تاراپىنان ۆاشينگتونداعى كەزدەسۋدە ارمەنيا كۇشتەرى باقىلاۋدا ۇستاپ وتىرعان تاۋلى قاراباق پەن سونىڭ اينالاسىنداعى جەتى اۋداندى قايتارسىن دەگەن تالاپ قويعانىن جەتكىزدى. «ارمەنيا باسشىلىعى اقىلعا كەلىپ, باسىپ الىنعان جەرلەردى بوساتۋعا كۇش سالۋى ءتيىس. ءبىزدىڭ بۇل كەلىسسوزدەگى ماقساتىمىز – ارمەنيا باسشىلىعىنىڭ باسىپ الىنعان جەرلەردى بوساتۋعا دايىن, دايىن ەمەستىگىن, دايىن بولسا, قاشان بوساتاتىنىن انىقتاۋ» دەدى ول جاپونيانىڭ Nikkei باسىلىمىنا بەرگەن سۇحباتىندا.
قاراباقتاعى قاقتىعىستا ەكى جاقتان قانشا ادام قايتىس بولعانى دا انىق ەمەس. 22 قازان كۇنى تاۋلى قاراباقتاعى ەتنيكالىق ارمياندار اتىس كەزىندە قازا تاپقان 26 ساربازدىڭ اتى-ءجونىن جاريالادى. سونىمەن ارمەنيانىڭ قازا تاپقان جاۋىنگەرلەرىنىڭ سانى 897-گە جەتتى. ازەربايجان بولسا, تەك بەيبىت تۇرعىندارىنىڭ مەرت بولعانىن مالىمدەپ, ساربازدارىنىڭ قازاسى جونىندە اقپارات بەرمەي وتىر. ال رەسەي پرەزيدەنتى پۋتين ەكى جاقتان كەمىندە 5000-نان اسا ادام سوعىستىڭ قۇربانى بولعانىن ايتادى.
24 قازان كۇنى تاۋلى قاراباقتىڭ گۋبادلى اۋدانىندا ازەربايجان اۋە شابۋىلىنا قارسى قورعانىس كۇشتەرى ارمەنيانىڭ ءبىر سوعىس ۇشاعىن اتىپ تۇسىرگەنىن مالىمدەدى. ازەربايجان جاساقتارى 17-18 قازاندا ارمەنيانىڭ سۋ-25 ۇشاعىنان ەكەۋىن اتىپ قۇلاتقان بولاتىن. وسىلايشا ارمەنيا ءبىر اپتادا ءۇش ۇشاقتان ايىرىلدى. وتكەن اپتادا ازەربايجان اسكەرلەرى تۇركيا مەن ءيزرايلدىڭ ۇشقىشسىز ۇشاقتارىن پايدالانىپ, قاراباقتا ارميانداردىڭ اۋە شابۋىلىنا قورعاناتىن 4 دانا س-300-ءىن جويعانىن جاريالادى. اسكەري ساراپشىلاردىڭ مالىمەتى بويىنشا س-300-ءدىڭ باعاسى 250 ملن اقش دوللارى ەكەنىن ەسكەرسەك, بۇل سوعىستىڭ ەكى ەلدىڭ ەكونوميكاسىنا وراسان زور شىعىن اكەلگەنىن مولشەرلەۋ قيىن ەمەس. بىراق جەر ءۇشىن تالاسقان ەكى جاق تا, قانداي بوداۋ بەرسە دە ءوز كوزدەگەنىنە جەتۋگە تىرىسۋدا.
كەيبىر دەرەكتەردە ازەربايجان جاقتا سيريالىق جالدامالى ادامداردىڭ سوعىسىپ جاتقانى ايتىلدى. الايدا باكۋ مەن انكارا مۇنى تەرىسكە شىعاردى. دەگەنمەن «جەل سوقپاسا ءشوپتىڭ باسى قيمىلدامايدى» دەگەندەي, ەكى جاقتا دا جالدامالى اسكەرلەر سوعىسىپ جاتقانى راس. ماسەلەن, «ۆەستنيك كاۆكازا»-نىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا, ارمەنيا اسكەرلەرى قۇرامىندا دا جالدامالىلاردىڭ از ەمەس ەكەنى انىقتالعان. ازەربايجان ساربازدارى «باسقىنشىلاردان ازات ەتتىك» دەگەن اۋماقتاردا ولگەن ادامداردىڭ كيىمدەرىنىڭ قالتالارىنان فرانتسيا, كانادا, ليۆان, يسپانيا, گرەكيا, گرۋزيا, رەسەي ازاماتتارىنىڭ تولقۇجاتى شىققان. ولاردىڭ دەنى – ارمياندار. گرەك بلوگەرى, «Greek city times» باسىلىمىنىڭ اۆتورى پول انتونوپۋلوس ءوزىنىڭ twitter-دەگى پاراقشاسىندا «گرەكيادان ازەربايجاننىڭ باسقىنشىلار قولىنداعى اۋماعىنا ءبىرىنشى توپتا 50 ەتنيكالىق ارميان مەن 30 گرەكتىڭ جالدامالى بولىپ سوعىسقا اتتانعانىن» جازىپتى. بۇدان بۇرىن ازەربايجان مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك قىزمەتى تاۋلى قاراباقتا ارمياندار جاعىندا سوعىسىپ جۇرگەن كۇرد جالدامالىلارىنىڭ راديوحابارلارىن تاپقانىن حابارلادى. نيكول پاشينياننىڭ «ازەربايجان ارمياسى قۇرامىندا جالدامالىلار بار» دەپ بايبالام سالۋى ءدال «قورىققان بۇرىن جۇدىرىقتايدى»-نىڭ كەرى ەمەس پە دەگەن وي كەلەدى.
25 قازاندا ازەربايجان پرەزيدەنتى ي.اليەۆ 100-گە جۋىق ەلدى مەكەنمەن قوسا, گۋبادلى قالاسىن ازات ەتىلگەنىن حابارلادى. ەگەر بۇل اقپارات راس بولسا, گۋبادلى سوعىس باستالعاننان بەرى قايتارىپ الىنعان 4-ءشى اۋدان سانالادى. سونىمەن قاتار, اليەۆ يرانمەن شەكارالاس جەرلەردى دە باقىلاۋعا العانىن مالىمدەدى. «ازەربايجان مەن يران اراسىنداعى شەكارا اگبەند ەلدى مەكەنىن ازات ەتۋ ارقىلى تولىقتاي تازارتىلدى» دەپ جازدى ي.اليەۆ twitter-دەگى پاراقشاسىندا. بۇل ازەربايجاندار ءۇشىن ۇلكەن جەڭىس دەپ ايتۋعا بولادى. سەبەبى يران بۇرىننان ارمياندارعا قولداۋ كورسەتىپ كەلەدى. يران حالقىنىڭ 24 پايىزىن ازەربايجاندار قۇرايتىندىقتان, پارسىلار «يرانداعى ازەربايجاندار ازەربايجان ەلىمەن جالعاسىپ يرانعا قاۋىپ توندىرە مە» دەپ الاڭدايدى. سوسىن دا ولار ازەربايجاننىڭ كۇشەيىپ كەتكەنىن, قاراباق ماسەلەسىنىڭ شەشىم تابۋىن مۇلدە قالامايدى دا, ۇنەمى ارميانداردى استىرتىن قولداپ وتىرادى. بيىلعى قاراباق سوعىسى باستالعان ساتتە يران ارمياندارعا قارۋ-جاراق, كيىم-كەشەك جونەلتكەن. الايدا ونى جولدان يراندىق ازەربايجاندار تۇگەلدەي ورتەپ جىبەرگەن. ال گرۋزيا ازەربايجاندى قولداپ, ارمەنيامەن جالعاسقان جولداردى جاپتى. دەمەك, قازىر ارمەنياعا رەسەي مەن يراننان كەلەتىن كومەكتىڭ جولى كەسىلدى.
قاراباق سوعىسىندا كۇيسىز حالگە تۇسكەن ارمياندار سوڭعى كەزدەرى قاراباقتا رەفەرەندۋم وتكىزۋدى تالاپ ەتە باستادى. ويتكەنى قاراباق تۇرعىندارىنىڭ 80 پايىزى ارميان ۇلتى بولعاندىقتان, رەفەرەندۋمنىڭ ارمياندارعا ءتيىمدى بولاتىنى انىق. الايدا يلحام اليەۆ «قاراباقتا ەشقانداي رەفەرەندۋم وتپەيدى. ءبىز مۇنداي ۇسىنىسقا ەشقاشان كەلىسپەيمىز. قازىر ايماقتىڭ كوبىن قايتارىپ العاننان كەيىن بۇل جونىندە ءسوز بولۋى دا مۇمكىن ەمەس» دەپ مالىمدەدى. «ارمياندار تۇراتىن ايماقتاردىڭ ءبارى ارمەنيانىڭ جەرى بولا بەرسە, وندا دۇنيەدە قانشاما كىشكەنتاي ارمەنيالار پايدا بولار ەدى. ءوز تاعدىرىن ءوزى انىقتاۋدىڭ ءتۇرلى جولدارى بار. بىرقاتار ەۋروپا ەلدەرىندەگى كەيبىر مۋنيتسيپاليتەتتەردە دياسپورانىڭ بەلگىلى ءبىر قۇقىقتارى بار ەكەنىن كورىپ ءجۇرمىز. ازەربايجاندا تۇراتىن ارمياندار دا وسىنداي قۇقىقتارىن پايدالانسا بولادى. بىراق ازەربايجان ايماعىندا ەكىنشى ارميان مەملەكەتىنىڭ قۇرىلۋىنا ەشقاشان جول بەرمەيمىز. بۇل جونىندە ءسوز بولۋى دا مۇمكىن ەمەس. ءبىر سوزبەن ايتقاندا, ەشقاشان ەشقانداي رەفەرەندۋم بولمايدى» دەدى يلحام اليەۆ Nikkei گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا.
قاراباق 1990 جىلدان بەرى ەتنيكالىق ارميانداردىڭ باقىلاۋىندا بولعانىمەن, حالىقارالىق دەڭگەيدە ازەربايجاننىڭ جەرى سانالادى. كەڭەس وداعى ىدىراعاندا ەرەۆاننىڭ قولداۋىنا يە ارميان سەپاراتيستەرى ازەربايجاننان ءبولىنىپ شىعاتىنىن مالىمدەپ, ارتى ازەربايجان مەن ارمەنيا اراسىنداعى سوعىسقا ۇلاستى. التى جىلعا سوزىلعان سوعىس 1994 جىلعى كەلىسىممەن توقتادى. قاقتىعىس كەزىندە ازەربايجان قاراباق پەن وعان جاقىن ورنالاسقان جەتى اۋدانىنان ايىرىلدى. ءجۇز مىڭنان استام ازەربايجان بوسقىنعا اينالدى.
