مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى ءدىن ىستەرى كوميتەتىنىڭ توراعاسى عالىم شويكين ءبىزدىڭ تىلشىمىزگە سۇحبات بەردى. سۇحبات بارىسىندا اعىمداعى جىلدىڭ 10 ناۋرىزىندا جەنەۆاداعى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ ەۋروپا بولىمىندە وتكەن بۇۇ ادام قۇقىلارى جونىندەگى كەڭەستىڭ 28-وتىرىسىندا ءدىن نەمەسە سەنىم بوستاندىعى جونىندەگى ارناۋلى بايانداماشىسىنىڭ قازاقستانداعى قالىپتاسقان جاعداي تۋرالى ەسەبىنىڭ قورىتىندىسى تۋرالى اڭگىمەلەدى.
– عالىم نۇرماعامبەتۇلى, بۇۇ ادام قۇقىلارى جونىندەگى كەڭەس قانداي ۇيىم جانە بۇۇ ءدىن نەمەسە سەنىم ەركىندىگى جونىندەگى ارناۋلى بايانداماشىنىڭ مانداتى قانداي?
– بىرىنشىدەن, بۇۇ ادام قۇقىلارى جونىندەگى كەڭەستى 2006 جىلدىڭ 15 ناۋرىزىندا بۇۇ باس اسسامبلەياسى قۇرعانىن اتاپ وتكەن ءجون. باس اسسامبلەيا ءار ءۇش جىل سايىن بۇۇ قاتارىنداعى 189 مۇشە-مەملەكەتتەردىڭ ىشىنەن 47 مەملەكەتتى كەڭەس قۇرامىنا سايلايدى. بۇعان قوسا, بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ جانىندا ادامزات دامۋىنىڭ بەلگىلى ءبىر سالالارىنا جاۋاپ بەرەتىن وزگە دە ۇيىمدار جۇمىس اتقاراتىنىن ايتا كەتكەن ءجون.
بۇۇ ادام قۇقىلارى جونىندەگى كەڭەس جەتەكشى حالىقارالىق ورگان رەتىندە باس اسسامبلەيانىڭ اسا ماڭىزدى قۇرامداس بولىگى بولىپ تابىلادى.
قازاقستان ادام قۇقىلارى جونىندەگى كەڭەستىڭ 2013-2015 جىلدار ارالىعىنداعى مۇشەلىگىنە العاش رەت 2012 جىلعى 12 قاراشادا نيۋ-يوركتە وتكەن بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 67-وتىرىسىندا قابىلداندى. بۇل ءبىزدىڭ ەلدىڭ ادامنىڭ امبەباپ قۇقىلارى مەن بوستاندىقتارىن ءبىرىزدى قورعاۋ ماسەلەسىندەگى قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەرىنىڭ بۇۇ تاراپىنان مويىندالعانىن بىلدىرەدى.
2009 جىلدان باستاپ ادام قۇقىعىنىڭ ءارتۇرلى سالالارى بويىنشا بۇۇ ارناۋلى بايانداماشىلارىن ەلىمىزگە شاقىرتۋ شارالارى باستالدى. وسى ورايدا, ولاردى شاقىرۋ نەمەسە شاقىرماۋ ءبىزدىڭ ەلدىڭ وزىنە تيەسىلى قۇقى ەكەنىن ءارى بۇل شارانىڭ ءبىز ءۇشىن مىندەتتى ەمەستىگىن ايتا كەتكەن ءجون. دەگەنمەن, قازاقستان ءوزىنىڭ يگى نيەتىن بىلدىرە وتىرىپ, بۇۇ-نىڭ ارناۋلى بايانداماشىلارىن ءوز ازاماتتارىمىزدىڭ قۇقىلارىنىڭ حال-احۋالىنا قاتىستى بارلىق سالالار بويىنشا تانىسۋعا شاقىرىپ وتىردى.
ادام قۇقىلارىنىڭ بەلگىلى ءبىر سالالارى بويىنشا دايىنداعان ساراپشىلاردىڭ باياندامالارى ءىس جۇزىندە بۇۇ-نىڭ باسقا مۇشەلەرىنىڭ سول مەملەكەتكە بەرەتىن مىنەزدەمەسى بولىپ تابىلادى. وسى جەردە بۇۇ ارناۋلى بايانداماشىلارىنىڭ ادام قۇقىلارى جونىندەگى كەڭەس وتىرىستارىندا جاسايتىن ەسەپتەرى ۇسىنىستىق سيپاتتا بولعانىمەن, ول بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ كەز كەلگەن مۇشە-مەملەكەتىنىڭ الەمدىك قاۋىمداستىق الدىنداعى حالىقارالىق بەدەلىن قالىپتاستىرۋ ىسىندە ەرەكشە ماڭىزعا يە.
– بۇۇ ارناۋلى بايانداماشىسىنىڭ قازاقستانداعى ءدىن جانە سەنىم بوستاندىعى جونىندەگى قورىتىندى ەسەبىن دايىنداۋ جۇمىستارى قالاي ءوتتى? قازاقستان جانە
بۇۇ تاراپىنان وسى باعىتتا قانداي جۇمىستار اتقارىلدى؟
– بۇل باعىتتاعى جۇمىستار ارناۋلى بايانداماشى تاراپىنان قوسىمشا اقپاراتتاردى جيناقتاپ, قازاقستاننىڭ باستاپقى ەسەپتە كورىنىس تاپقان ۇسىنىستاردى ىسكە اسىرۋ ماقساتىندا قولعا الىپ وتىرعان شارالارىن تالداۋدى قاجەت ەتكەندىكتەن ءبىر جىل بويى ءجۇردى.
ارناۋلى بايانداماشىنىڭ قورىتىندى ەسەبى ازىرلەنىپ جاتقان كەزدە ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان ونىڭ مانداتىندا كوزدەلگەن تەتىكتەر ارقىلى وسىعان دەيىن بەرىلگەن بارلىق ۇسىنىستار مەن ەسكەرتۋلەر بويىنشا قازاقستاننىڭ دايەكتەلگەن ۇستانىمى جازباشا تۇردە جولدانىپ وتىردى. ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان جان-جاقتى سۇرىپتالعان پىكىرلەر ۇسىنىلىپ, ءدىن جانە سەنىم بوستاندىعىن قامتاماسىز ەتۋ سالاسىنداعى قازاقستاننىڭ قول جەتكىزگەن ايتارلىقتاي تابىستارىن قورىتىندى بايانداماعا ەنگىزۋگە ۇسىنىس جاسادىق.
وسى رەتتە قازاقستانداعى ادام قۇقىلارىن قورعاۋ احۋالى تۋرالى شىنايى پىكىر قالىپتاستىرۋ ماقساتىندا مەملەكەتتىك ورگاندارمەن ارناۋلى بايانداماشىنىڭ باستاپقى ەسەبىندەگى ۇسىنىستارعا تۇسىنىك بەرۋ بويىنشا جۇمىستار جۇرگىزىلىپ, ەلدەگى ءدىني سەنىم بوستاندىعىن ودان ءارى قامتاماسىز ەتۋگە قاتىستى بىرقاتار شارالار ىسكە اسىرىلدى.
– بۇۇ ارناۋلى بايانداماشىسى قازاقستاننىڭ الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ سەزىن وتكىزۋ باستاماسىن قالاي باعالايدى؟
– مەن بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرۋدى جەنەۆادا قورىتىندى ەسەپتىڭ الدىندا ءبىزدىڭ ارناۋلى بايانداماشىمەن جانە ونىڭ ساراپشىلارىمەن ەكىجاقتى كەزدەسۋ وتكىزگەنىمىزدەن باستاعىم كەلەدى. مەن ءوز تاراپىمنان باستاپقى ەسەپتە كورىنىس تاپقان ۇسىنىستاردى جۇزەگە اسىرۋ بويىنشا ءبىر جىل ىشىندە اتقارعان جۇمىسىمىزدا قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەرىمىز مەن ناتيجەلەرىمىز تۋرالى ايتىپ بەرىپ, قازاقستاننىڭ وسى باعىتتاعى بۇدان كەيىنگى جوسپارلارىن باياندادىم.
ارناۋلى بايانداماشى كەزدەسۋ بارىسىندا قازاقستانعا «كونفەسسياارالىق جانە ۇلتارالىق كەلىسىم ۇلگىسى» رەتىندە باعا بەرىپ, پرەزيدەنت ن.ءا.نازارباەۆتىڭ باستاماسىمەن دۇنيەگە كەلگەن الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ سەزى قازاقستاننىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى ءارتۇرلى كونفەسسيالاردىڭ ءوزارا سەنىمگە نەگىزدەلگەن ىقپالداستىعىن نىعايتۋ ۇدەرىسىنە قوسقان ماڭىزدى ۇلەسى بولىپ تابىلادى دەپ پىكىر بىلدىرگەنىن ەرەكشە ايتا كەتۋ كەرەك…
سونىمەن قاتار, ارناۋلى بايانداماشى ءوزىنىڭ 2014 جىلعى قازاقستانعا جاساعان ساپارىن ۇيىمداستىرعانى ءۇشىن, سونداي-اق ءوز مانداتىن جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا سىندارلى ىقپالداستىعى ءۇشىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتىنە شىنايى ىقىلاسىن ءبىلدىردى.
– بۇۇ ارناۋلى بايانداماشىسىنىڭ ۇسىنىستارىن جۇزەگە اسىرۋ بويىنشا قازاقستان قازىرگى كۇندە قانداي ناقتى ءىس-شارالار اتقارىلدى؟ بۇل جۇمىستا نەگە باسا نازار اۋدارىلىپ وتىر؟
– بىرىنشىدەن, ءبىز وتكەن جىلى مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ, ونىڭ ىشىندە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى قىزمەتكەرلەرىنىڭ مەملەكەتتىك-كونفەسسيالىق قارىم-قاتىناس ماسەلەلەرى بويىنشا بىلىكتىلىگىن كوتەرۋ جۇمىستارىن جولعا قويدىق.
ەكىنشىدەن, ءبىز مەملەكەت پەن ءدىني ءبىرلەستىكتەردىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋىنىڭ قوسىمشا تەتىكتەرىن قالىپتاستىردىق. اتاپ ايتار بولساق, ەلىمىزدىڭ بارلىق وڭىرلەرىندە جانە ەلوردامىزدا ءدىني بىرلەستىكتەر وكىلدەرى جينالىستارىنىڭ تۇراقتى جۇمىس جاساۋىن ۇيىمداستىردىق. بۇل, ءوز كەزەگىندە, ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ ءبىر-بىرىمەن ءوزارا ارەكەتتەستىگىن جاقسارتىپ, بىرلەسكەن ءىس-شارالار ۇيىمداستىرۋلارى, قوعامداعى وزدەرىنىڭ قىزمەتىنە قاتىستى ورىن العان تەرىس تۇسىنىكتەردى جويىپ, الەۋمەتتىك ماسەلەلەردىڭ شەشىمىن تابۋىنا وڭ ۇلەس قوسۋلارى ءۇشىن قاجەت. بۇدان بولەك, ءدىن سالاسىنداعى ۋاكىلەتتى ورگانمەن قوعامداعى كونفەسسياارالىق ىنتىماقتى جاقسارتۋعا باعىتتالعان باسقا دا شارالار قولعا الىنۋدا.
ۇشىنشىدەن, ءدىن سالاسىنداعى زاڭداردى ودان ءارى جەتىلدىرۋ شارالارى تالقىلاندى. ءبىز وسى ماقساتتا ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ باسشىلارىنىڭ, تاۋەلسىز ساراپشىلار مەن ۇەۇ جەتەكشىلەرىنىڭ قاتىسۋىمەن كونسۋلتاتيۆتىك جۇمىس توبىن جاساقتادىق.
تورتىنشىدەن, مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ءدىن سالاسىنداعى زاڭداردى جۇزەگە اسىرۋعا باعىتتالعان قۇقىق قولدانۋ تاجىريبەسى جەتىلدىرىلۋدە.
بەسىنشىدەن, ەلىمىزدە قازىرگى كۇندە ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ مەملەكەتتىك مەكتەپتەردە ءدىن ماسەلەلەرىن وقىتۋ جونىندەگى تولەدولىق باسشىلىققا الۋ قاعيداتتارىنا سايكەس, ءدىن سالاسىنداعى ءبىلىم بەرۋگە ەرەكشە نازار اۋدارىلۋدا. وزىڭىزگە ءمالىم, ەلىمىزدە ءبىلىم بەرۋ مەن بالا تاربيەلەۋ جۇيەسى, ءدىني ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىن ەسەپتەمەگەندە, دىننەن بولىنگەن ءارى زايىرلى سيپاتقا يە. ەلىمىزدە 2009 جىلدان باستاپ وقۋشىلاردىڭ ءدىن تۋرالى عىلىمي كوزقاراسىن قالىپتاستىرىپ, جاستاردى بەيبىتشىلىك, مادەني ارالۋاندىلىق جانە وزگە دىندەرگە قۇرمەتپەن قاراۋ قاعيداتىندا تاربيەلەۋ باعىتىندا «ءدىنتانۋ نەگىزدەرى» ءپانى ەنگىزىلدى.
قازىرگى كەزدە ءبىز قازاقستاندىق مەكتەپ وقۋشىلارىن وقىتۋ بويىنشا جاڭا باعدارلاما ازىرلەدىك, ال «ءدىنتانۋ نەگىزدەرى» ءپانى بويىنشا جاڭا وقۋلىق, وقۋ قۇرالى جانە حرەستوماتيا دايىندالۋ ۇستىندە. 2016 جىلدان باستاپ اتالعان كۋرس «زايىرلىلىق جانە ءدىنتانۋ نەگىزدەرى» دەپ اتالاتىن بولادى.
التىنشىدان, تۇرعىنداردىڭ ءارتۇرلى توپتارى اراسىندا وتكىزىلىپ وتىرعان كەڭ اۋقىمداعى اقپاراتتىق-اعارتۋشىلىق جۇمىستار جولعا قويىلدى.
ءبىز قىسقا ۋاقىت ارالىعىندا قولعا الىنىپ, ىسكە اسىرىلعان وسى جۇمىستار بۇۇ ساراپشىلارىنىڭ قازاقستانداعى ءدىن بوستاندىعىنا قاتىستى ادام قۇقىلارىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ قازىرگى جاعدايى مەن بولاشاعى تۋرالى وڭ پىكىر قالىپتاستىرۋىنا مۇمكىندىك بەردى دەپ سانايمىز.
– ءسىز اتقارىلعان جۇمىستارعا قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟ بۇۇ ارناۋلى بايانداماشىسى ەسەبىنىڭ قازاقستان ءۇشىن ناتيجەسى قانداي?
– قازاقستان بۇۇ جوعارى ينسپەكتسياسى ۇيىمداستىرعان جاۋاپكەرشىلىگى ۇلكەن سىننان ابىرويمەن ءوتتى. ءبىز, شىن مانىندە, بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ ادام قۇقىلارى جونىندەگى كەڭەسىنىڭ وڭ باعاسىنا يە بولدىق. بۇل ۋاقيعا الەمدىك قوعامداستىق الدىندا ادام, ونىڭ ءومىرى, قۇقىلارى مەن بوستاندىعى ەڭ جوعارى قۇندىلىق بولىپ سانالاتىن قازاقستاننىڭ زايىرلى, دەموكراتيالىق جانە قۇقىقتىق
مەملەكەت رەتىندەگى بەدەلىنىڭ ودان ءارى ارتا تۇسۋىنە وڭدى ىقپالىن تيگىزەرى ءسوزسىز.
– اڭگىمەڭىز ءۇشىن راحمەت.
اڭگىمەلەسكەن ءلايلا ەدىلقىزى,
«ەگەمەن قازاقستان»
