ءدىن – كەز كەلگەن قوعامنىڭ اجىراماس بولىگى. جۇرەگى بار جۇمىر باستىنىڭ ءبىر جاراتۋشىنىڭ بارىنا سەنەرى حاق. بۇل ورايدا قازاق جۇرتى اتا-بابالارىمىز ۇستانعان ءابۋ حانيفا ءمازھابىنان الىستاماي, يسلامنىڭ تازا, اسىل, اقيقات جولىن ۇستانادى. دەسە دە, مۇسىلمانداردىڭ تىنىشتىعىنا جانە اۋىزبىرشىلىگىنە سىزات تۇسىرگىسى كەلەتىن دەسترۋكتيۆتى, راديكالدى ماقساتتاعى جانداردىڭ بارى تاعى راس. وسى ماسەلە توڭىرەگىندە ءبىز بەلگىلى يسلامتانۋشى عالىم ەرشات وڭعاروۆتان العان از-كەم سۇقبات العان ەدىك.
– قازىر ەلىمىزدەگى ءدىن سالاسىندا قوعامعا زالالدى, شەشىمى تابىلماي كەلە جاتقان قانداي پروبلەمانى اتار ەدىڭىز؟
– نەگىزىندە بۇل تاقىرىپ توڭىرەگىندە ءسوز قوزعاعاندا قازاقستانداعى ءدىني احۋال تۇراقتى دەپ ايتا بەرەمىز. راسىندا, تۇراقتى. الايدا, سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدىڭ اۋماعىندا ءداستۇرلى ەمەس ءدىني اعىمدار مەن سەكتالاردىڭ كوبەيىپ كەتكەنىن جاسىرۋعا بولمايدى. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى يسلام اتىن جامىلعان جانە پروتەستانتتىق پروزەليتيستىك اعىمدار.
ەلىمىزدىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن ساقتاعىمىز كەلسە, وسى اعىمداردىڭ كانوندىق-دوكترينالىق ءھام اگيتاتسيالىق ەرەكشەلىكتەرىن ەكشەۋ وتە وزەكتى.
تاريحتا ءداستۇرلى يسلام شەڭبەرىنەن شىعىپ كەتۋشى اعىمدار از بولماعان. ولاردىڭ كوپشىلىگى ۋاقىت كوشىنە ەرە الماي جويىلىپ كەتكەنىمەن, يدەولوگيالىق سارقىنشاقتارى وسى كۇنگە دەيىن ساقتالىپ قالدى. ونىڭ دالەلى – تەرىس پيعىلدى اعىمدار ءداستۇرلى يسلام دوكتريناسىنا, ۇلتتىق اۋىزبىرشىلىگىمىزگە سۇرقيالىقپەن سىنا قاعىپ, قوعامدا بۇلىك تۋدىرۋدا.
–ماسەلەن, قانداي راديكالدى ۇيىمدى اتار ەدىڭىز؟
– اتاپ ايتايىق, قازاقستان اۋماعىندا سوت ارقىلى تيىم سالىنعان 23 لاڭكەستىك جانە ەكسترەميستىك ۇيىمداردىڭ ىشىندەگى «تاكفيريزم» توبىنىڭ «توركىنى» – سالافيلىك-ۋاھابيلىك اعىم قازىرگى قوعامعا اسا قاۋىپتى.
ساراپشىلار بۇل اعىم وكىلدەرىنىڭ بۇگىنگى كۇندە ءۇش توپقا بولىنگەنىن ايتادى: تاكپىرشىلدىك, سۋرۋريتتىك, مادحاليدتىك. وسى ءۇش توپتىڭ ساياسي كوزقاراستارى ءارتۇرلى بولعانىمەن نەگىزگى ءدىني سەنىمدەرىن قالىپتاستىرعان كوسەمدەرى مەن عالىمدارى, وقيتىن كىتاپتارى, ۇستاناتىن اقيدالارى ءبىر. ولار اقيدالارىنىڭ نەگىزى رەتىندە يبن تايميانىڭ كونتسەپتسيالارىن قولدانادى.
يبن تايميا – 1263 جىلى سولتۇستىك سيرياداعى حارراندا دۇنيەگە كەلگەن. ول – سالافيزم اعىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى. يسلام عۇلامالىرى ءبىراۋىزدان قابىلداعان قاعيدالارعا قارسى كەلىپ, ءدىن نەگىزدەرىنە جاتاتىن «تاۋحيد» ءىلىمىن «ۋلۋحيا», «رۋبۋبيا» جانە «اسما ۋا اس-سيفات» دەپ ۇشكە ءبولۋدى نەگىزدەپ, شەكتەن تىس ارەكەتكە بارعان. الايدا, بۇل نەگىزدەردى يسلام عۇلامالارى ءبىراۋىزدان تەرىسكە شىعارعاندىعى مۇقىم مۇسىلمان الەمىنە ءمالىم. بۇل جونىندە ساۋديالىق زامانداسىمىز, شەيح, دوكتور ومار ابدۋللا كاميل «كاليماتۋن حادياتۋن في باياني حاتاي ات-تاقسيم اس-سۋلاسي ليت-تاۋحيد» ء(تاۋحيدتتى ۇشكە ءبولۋدىڭ قاتەلىگى جونىندەگى تراكتات) اتتى ەڭبەگىندە جان-جاقتى دايەكتەپ جازعان. اۆتور تاۋحيدتىڭ «ۋلۋحيا» (تاڭىرلىك), «رۋبۋبيا» (جاراتۋشىلىق) بولىكتەرىندە تارتىس جوق ەكەنىن, الايدا «اسما ۋا اس-سىفات» (اللانىڭ ەسىم جانە سيپاتتارى) بولىگىندە سالافيلەر شاتاساتىنىن جەتكىزگەن.
– يبن تايميانىڭ يدەولوگياسى ءداستۇرلى ءدىنىمىزدىڭ كەز كەلگەن جاماعاتىنىڭ الدىنان شىعۋى مۇمكىن عوي…
– ارينە. مىسالى, يبن تايميا قۇران كارىمدەگى «ءمۇتاشابيھ» استارلى اياتتار مەن استارلى ماعىناداعى حاديستەردى تىكەلەي, سوزبە-ءسوز ماعىناسىندا تۇسىنۋگە ۇندەگەن. مىسالى, ول «ءتۇننىڭ ءۇشىنشى بولىگىندە قۇلشىلىق ەتكەن پەندەگە اللانىڭ مەيىرىمى تۇسەدى» دەگەن ماعىناداعى ءحاديستى «اللانىڭ ءوزى تۇسەدى» دەپ, قاتە تۇسىندىرەدى. سۋننيتتىك ء(اھلى اس-سۋننا ۋال-جاماعات) اقيدا بويىنشا اللا تاعالانى «ءتۇسۋ», «ءبىر ورىننان ەكىنشى جەرگە قوزعالۋ», «ۇيىقتاۋ», «دەمالۋ» سياقتى ادامي, انتروپولوگيالىق, جاراتىلىسقا ءتان سيپاتتارمەن سيپاتتاۋعا تىيىم سالىنعان. مۇنداي سيپاتتار اللا تاعالا حاقىندا كەمشىلىك بولىپ تابىلادى. بۇل نەگىز قۇران كارىمنىڭ: «وعان ۇقسايتىن نارسە مۇلدە جوق!» («شۋرا» سۇرەسىنىڭ 11-اياتى), «اللانى ەشتەڭە ۇقساتپاڭدار» («ناحل» سۇرەسىنىڭ 74-اياتى), «اللا تاعالانىڭ ەش تەڭدەسى جوق» («ىقىلاس» سۇرەسى, 4-اياتى) سەكىلدى اياتتارىنان الىنعان.
بۇل تۇرعىدا ءبىر تاريحي دەرەكتى كەلتىرە كەتەيىن. ايگىلى اراب ساياحاتشىسى يبن باتتۋتا ء(حىV ع.) ءوزىنىڭ «تۋحفاتۋ ان-نۋزار في عارايب ال-امسار ۋا ادجايب ال-اسفار» دەگەن كىتابىندا راديكالدى ويلارىمەن تانىمال بولعان احماد يبن تايميانىڭ داماسك قالاسىنداعى ۋاعىزىن تىڭداعانىن, سول جەردە ورىن العان وقيعاعا كۋا بولعانىن بىلاي جەتكىزەدى: «يبن تايميا «اللا ءتۇننىڭ ءۇشىنشى بولىگىندە ءبىرىنشى اسپانعا وسىلاي تۇسەدى» دەپ, مەشىت مىنبەرىنىڭ باسپالداقتارىنان تومەن ءتۇستى. سول كەزدە يبن ءاز-زاھرا اتتى ماليكي مازحابىنىڭ فاقيح عالىمى ورنىنان تۇرىپ, ونىڭ بۇل ءسوزى دۇرىس ەمەستىگىن, يسلامعا قايشى ەكەنىن ايتتى. مەشىت جاماعاتى نارازىلىق تانىتتى. سوڭىندا, جاماعات ونى (يبن تايميانى) اياق كيىمدەرىمەن ۇرىپ, مەشىتتەن قۋىپ شىقتى…». سونداي-اق يبن باتتۋتا اتالمىش كىتابىندا سول زامانداعى مىسىر پاتشاسى ءان-ناسىر جوعارعى سوت شەشىمىمەن يبن تايميانى ەكسترەميستىك ويلارى ءۇشىن كايردەگى تسيتادەلدە ورنالاسقان تۇرمەگە قاماعانىن جانە ونىڭ سول قاماۋدا جاتىپ ولگەنىن جازعان.
– يسلام دىنىندە ەكسترەميزمگە جول جوق. بۇگىندە سالافيزم وكىلدەرىنىڭ اتا-بابالارىمىز ەجەلدەن تۇتىنعان, اتادان بالاعا, ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ كەلە جاتقان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ءداستۇرلى جول – يسلامنىڭ حانافي مازحابىنداعى كانوندىق نورمالاردى جوققا شىعارۋلارى, قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى بەكىتكەن تارتىپكە باعىنباي, مەشىتتەردە بۇلىك تۋدىرۋلارى ەكسترەميستىك سيپاتقا سايادى. ال قارۋ كوتەرىپ, قان توگۋلەرى – ەڭ اۋىر قىلمىس, تەررورلىق ارەكەت. وسى ورايدا, اسىل ءدىنىمىزدىڭ قاعيداتتارىنا نەگىزدەلگەن دۇنيەلەردى اڭگىمەلەپ بەرە الاسىز با؟ ەكەۋىنىڭ ايىرماشىلىعىن وقىرماندارىمىز بارىنشا ۇعىنعانى ءجون.
– وتە دۇرىس. يسلام ءدىنى – ەتنوستار مەن حالىقتار اراسىندا تىنىشتىق پەن بىرلىك ءھام ىنتىماقتى قالىپتاستىرۋدى ماقسات ەتەدى. اللانىڭ 99 كوركەم ەسىمدەرىنىڭ ءبىرى «اس-سالام» – «تىنىشتىق», «بەيبىتشىلىك» دەگەندى بىلدىرەدى. «اس-سالام» مەن «يسلام» ءسوزىنىڭ اراب تىلىندە «تىنىشتىق, بەيبىتشىلىك» ماعىناسىن بىلدىرەتىن «سيلم» تۇبىرسوزىنەن شىعاتىنى ءبىراز سىردى اڭعارتسا كەرەك. ءاربىر مۇسىلمان ءبىر-بىرىنە «اسسالاماعالەيكۋم!» دەپ اماندىق, تىنىشتىق تىلەپ سالەمدەسەدى.
شىنايى مۇسىلمان ادامنىڭ ەش ۋاقىتتا لاڭكەس, تەرروريست بولۋى مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى قاسيەتتى قۇراندا «كىمدە-كىم شاڭ توزاڭىنداي جاقسىلىق جاساسا, سونىڭ (ساۋابىن الادى), كىمدە-كىم شاڭ توزاڭىنداي جاماندىق جاساسا, سونىڭ جازاسىن تارتادى» («زيلزالا» سۇرەسى, 7-8 اياتتار) دەگەن قاعيدا بار. ەگەر سەن توزاڭنىڭ سالماعىنداي تەرىس ءىس جاساساڭ, سوعان جاۋاپ بەرەسىڭ دەگەندى بىلدىرەدى. قۇراندا ءبىر ادامدى ءولتىرۋ بۇكىل ادامزاتتى ولتىرۋمەن بىردەي دەگەن ايات تا بار. يبن ابباس دەگەن ساحابا قاساقانا ادام ءولتىرۋشى ماڭگىلىك توزاقتا قالادى دەيدى.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
ايگەرىم سەيتماتوۆا
